OES YR HAEARN A'R CYFNOD RHUFEINIG.
Cyfnod pwysig yn hanes yr ynys hon oedd y chweched a'r bumed ganrif cyn Crist. Yma am y tro cyntaf y dechreuwn drafod hanes ein gwlad gyda'r ymwybyddiaeth ein bod yn ymwneud â gwreiddiau'r Gymdeithas Gymreig. Daeth haid dros y môr a dechreuasant oresgyn deau-orllewin Lloegr; ac yn ddiweddarach daeth heidiau o Ffrainc a Llydaw ar draws Môr Hafren i ddeau Cymru. Bu dyfodiad yr heidiau hyn yn gychwyn chwyldro ym mywyd ein gwlad, trwy eu bod yn defnyddio arfau haearn. Yr oeddynt yn enwog am eu medr i godi "dinasoedd" (hill-forts). Wrth edrych dros fap diweddar o'r "dinasoedd" yng Nghymru, ni chanfyddwn gymaint ag un ohonynt ar fryniau Cantref Meirionnydd. Tystir, fodd bynnag, gan draddodiad fod caerau mynyddig wedi eu codi ar fryniau a godreon Cader Idris a Chraig Aderyn. Y mae olion caerfa Craig Aderyn yn dal yn amlwg, a dywedir bod olion caer ar lwybr Cam Redynen-neu yng ngodre Cader Idris yn Islaw'r-dre. Gelwir yr hen lwybr hwn gan rai yn Ffordd Rufeinig. Yn agos i gaerfa llwybr Cam Redynen y mae darn o dir a elwir yn Erw Gwyddyl, a darganfuwyd pridd-lestri Rhufeinig yn y gaerfa ar ben Craig Aderyn.
Codwyd dwy gaerfa, un ar bob ochr i Feirion, gan y Rhufeiniaid: Tomen-y-mur yn ardal Trawsfynydd a Chefn- caer ym Mhennal; a rhedai ffordd Rufeinig ar draws Meirion o Bennal i Domen-y-mur. Arferid meddwl mai unig lwybr y Rhufeiniaid oedd dros y mynyddoedd o Bennal, a thrwy Abergynolwyn am Lanfihangel-y-pennant, a thros Ben- rhiw'r-dilan am Bont-cwm-llwyd ym mhlwyf Llanegryn. Tueddir rhai i gredu bod ffordd Rufeinig arall yn arwain dros Fynydd Bychan, Sarn Dysynni, ac ar draws plwyf Llanegryn am y Ffordd-ddu, i gyfeiriad Tomen-y-Mur. Os bu Castell-y-gaer sydd tucefn i Gastell-mawr o dan reolaeth y Rhufeiniaid rhaid bod ffordd o'r eiddynt ar waelod y plwyf.
