PENNOD II.
"Gwalch ar hedfan,
Edyn buan ydyw'n bywyd."
—BARDD NANTGLYN,
Dwys yw gofidiau plant Duw,
Yr unwedd a'r rhai annuw.
—O GRONFA'R AWDWR,
Yn fuan ar ol ei briodi, dyrchafwyd William, o fod yn weithiwr cyffredin ar fferm Bodonen, i fod yn oruchyliwr, a dyna'r pryd y dechreuwyd ei alw, gan yr ardalwyr, yn "William yr Hwsmon:" a dyna'r pryd hefyd yr aeth ef, a'i wraig ieuanc weithgar, i fyw i'r Tŷ Gwyn, braslun o'r hwn a wnaethom yn nechreu'r bennod gyntaf.
Nid yw goruchwyliwr ar ffermydd Cymreig yn cael eu rhyddau oddi wrth lafur dwylaw, fel y mae'r Saeson a'r Ysgotiaid; a'r unig wahaniaeth a wnaeth y dyrchafiad yma yn amgylchiadau William Huws, oedd, ychwanegu at ei gyfrifoldeb a'i drafferth, a rhoddi iddo ychydig ychwaneg o gyflog, a thy bach taclus iddo fyw ynddo.
Ond yr oedd Rhagluniaeth yn gwenu ar ei lafur gonest, ac yn ei fendithio. Cynyddodd ei gysuron yn gymesur â'i ofalon; a chawn ef, yn mhen ychydig flynyddoedd, yn dad pedwar o blant bywiog a glandeg, y rhai a argoelent gyfnerth a chysur i'w rhieni ar eu llwybr i lawr goriwaered einioes.
Ond ansefydlog ydyw pob argoelion a mwynderau daearol; ac felly y profodd yn hanes bywyd William Huws yr Hwsmon, fel y cawn ddangos rhag llaw.
Yr oedd William yn ymdrechu dwyn ei blant i fyny yn rhinweddol, a'i egni penaf oedd eu meithrin yn addysg ac athrawiaeth yr Arglwydd." Danfonai y tri hynaf yn gyson i ysgol ddyddiol, a gedwid gan hen wr o'r enw Hywel Jones—hen filwr, yr hwn oedd wedi colli un goes yn mrwydr fyth-gofiadwy Waterloo. Er nad oedd Hywel Jones yn ysgolhaig mawr, eto yr oedd yn gampus am gadw trefn a dysgyblaeth dda ar ei ysgolorion; ac ymddygai atynt mor fanwl, mor ddi-gellwair, ac mor ymroddgar, a phe buasai yn dysgyblu ar gyfer brwydr oedd i droi clorian gallu Ewrop.
Un o'r plant hynotaf yn ysgol yr hen Hywel Jones, oedd "Huw'r Ty Gwyn"—mab William Huws yr Hwsmon. Yr oedd ef yn hynod am ei fywiogrwydd corfforol a meddyliol; ac yr oedd ei ddwy chwaer yn ei gael yn amddyffynwr dyogel iddynt ar eu ffordd i'r ysgol, ac yn ol adref, rhag sarhad ac ymosodiad gan neb o'u cyd-ysgolorion.
