Pennod VII.
NIS gwyddai Ifor yn iawn pa un ai i Ragluniaeth, ai i Wil Pilgwenlly, ynte i Twm Dwt, yr oedd yn ddyledus am y cyfleusderau oedd bellach yn fwynhau o gael gweld a chymdeithasu â merch Cwnstabl y Castell bron bob wythnos. Pa gyfarfod bynnag a gymerai le yn Neuadd fawr yr hen Gastell, yr oedd Ifor yn bresennol oherwydd rhyw reswm neu gilydd, ac os byddai ymddiddan neu ddadl gyhoeddus ar ryw fater lleol o bwys, neu ar y cweryl,—oedd bellach yn tynnu at ei eithafbwynt, rhwng y Brenin a'r Senedd, cymerai ran amlwg yn yr ymresymu, a cheid ef yn ddieithriad o blaid rhyddid ym mhob cylch. Felly, daeth cyn hir yn adnabyddus trwy'r dref a'r sir fel un oedd yn cydymdeimlo â'r Senedd, y Pengryniaid a'r Piwritaniaid. Yr oedd yn hollol ar ben ei hun yn ei olygiadau, mor bell ag oedd boneddigion Gwent yn y cwestiwn, ac nid oedd heb wybod ei fod yn peryglu ei ryddid personol, os nad ei fywyd, wrth fod mor hyf ac anibynnol ei farn. Mewn ardal lle'r oedd dylanwad yr Herbertiaid a'r Morganiaid mor eithriadol fawr, heb son am ugeiniau o foneddigion llai urddasol, ymddanghosai fel rhywbeth yn ymylu ar ynfydrwydd mewn dyn ieuanc cymharol anadnabyddus a di-ddylanwad i gyhoeddi golygiadau a ystyriai bron pawb ond ei hun yn fradwriaethol. Oherwydd ei swyn personol, a'i ddull têg a hollol ddidramgwydd o ymresymu, nid oedd neb hyd yn hyn wedi ei gyhuddo'n gyhoeddus o deyrnfradwriaeth, ond yr oedd ganddo nifer o elynion dirgel, ac yr oedd gelyniaeth rhai ohonynt mor ddwfn fel na cheisient ond cyfleusdra diogel i roddi terfyn hollol ar ei ryddid, a'i atal i gymeryd rhan mewn pob dadl ac ymddiddan arall. Mae'n fwy na thebyg y buasai y rhai hyn wedi cymeryd rhyw fesurau effeithiol i gario allan eu bwriadau oni bai fod y dull diymdroi ymha un y triniodd rai ohonynt yn Llanfaches wedi gyrru ei ofn arnynt, a'u bod yn gobeithio y gwnai ddweyd rhywbeth mor ddigamsyniol fradwrus yn y man fuasai yn gorfodi yr awdurdodau i'w alw i gyfrif.
Er y cashaent of a chas cyflawn am ei olygiadau Pengrynaidd, nid dyna holl achos gelyniaeth rhai ohonynt tuag ato. Yr
