Y CYFEILLION
Cadwyd rhai miloedd o wrthwynebwyr cydwybodol yn y carchardai a'r gwersylloedd llafur tan Fehefin 1919. Yn gynnar ym mis Gorffennaf cafwyd caniatad gan ychydig o Grynwyr (Cymdeithas y Cyfeillion) i ymweled â'r Almaen. Arhosasant dan nawdd y Dr. Siegmund Schultze, cyn-gaplan i'r Kaiser a Vicar y Plas Brenhinol gynt, a gadwodd yn heddychwr drwy'r rhyfel, ac a bery felly hyd heddiw yn ei alltudiaeth yn yr Yswisdir. Yr oedd effeithiau'r gwarchae (blockade) i'w gweled ar bob llaw, prinder alaethus o laeth ac ymenyn, sebon, gwlân a chotwm. Dosbarthwyd ar un- waith gan y Cyfeillion roddion o fwyd a dillad drwy'r ysbytai i'r plant newynog a ddangosai, yn eu cyrff, farciau dialedd dyn. Ofnid y buasai cannoedd o filoedd o'r plant hyn yn gloff ar hyd eu hoes oherwydd rickets a diffyg bwyd. Ond prif angen y werin, meddent, oedd:
"Cariad yn lle casineb ac ofn ac anobaith du. Ni soniasant am Dduw na chrefydd uniongred oherwydd i'r ddau enw gael eu cysylltu gymaint â rhyfel a chasineb."
Yr oedd cynnyrch y glowyr yn Frankfurt wedi cwympo i'r hanner oherwydd diffyg bwyd a nerth, ac amhosibl ydoedd cynhyrchu nwyddau a phrynu bwyd heb lo. Anfonodd Pwyllgor y Crynwyr werth 127,000p. o fwydydd i'r Almaen yn ystod y deunaw mis cyntaf wedi arwyddo'r Cadoediad. Yr oeddynt eisoes yn ystod y rhyfel wedi codi a chyfrannu 230,000p. at angen y werin yn Ffrainc, ac eisoes yn dechrau chwilio i gyflwr gwerin Awstria. Yn Vienna, prifddinas boneddigeiddrwydd Ewrop, yr oedd y llaeth wedi lleihau i'r ugeinfed ran o'r hyn ydoedd cyn y rhyfel, a phrin y gwelid plentyn yno heb ôl gwaeledd a chloffni y rhyfel arno. Cyn hir anfonwyd Cenhadon Hedd y Cyfeillion i Rwsia, i Bwyl, i Hwngari, i Serbia, ac i fannau diffaith a newynog yn anarchiaeth y byd ar ôl y rhyfel. Casglwyd a gwariwyd 1,500,000p. ganddynt ar y rhai oedd ar ddarfod amdanynt. Pan yn teithio wedyn trwy wledydd Sgandinafia a'r Almaen, cefais na wyddent fawr am Gymru, ond yr oedd pawb yn gwybod am Genhadaeth Hedd (Quaker Politics) y Cyfeillion er nad oeddynt ond rhyw ugain mil yn y wlad hon. Dyma dystiolaeth yr enwog Dr. Nansen i'r gwaith ar y Cyfandir:
"Bu eu rhagwelediad a'u hymdrechion yn paratoi'r ffordd, yn amgen- ach nag unrhyw foddion eraill, i ymdrech gydwladol i achub miliynau o bobl Rwsia rhag marw o newyn. Ni fynnaf am foment fychannu gwaith
15
ymarferol y Gymdeithas yr oedd hwn yn fawr mewn gwirionedd ond carwn bwysleisio hefyd yr ysbryd caredig a chymwynasgar a ddygwyd gan y Genhadaeth pan yr oedd calonnau dynion yn methu cyfateb i unrhyw gymhelliad dynol. Ar adeg mor bwysig yn hanes Rwsia fe ailgynheuwyd gan eich gweithwyr wreichionen y serch dynol gan eich moddion o gyffyrddiad personol, ac unwaith eto, dechreuodd dynion gredu ym mrawdoliaeth dyn oedd ar fin diffoddi."
