"Cymraeg, dyn a'ch helpo, 'does yma ond Cymraeg," meddai.
"Ai Cymraeg bregethir yn yr eglwys?"
"Ie yn y gaeaf, a phob amser o ran hynny, ond pan fydd byddigions yn y Plas."
Druan o'r hen Gymraeg, dyna ei hanes hi o hyd, Cymraeg yng ngaeaf ymdrech ac adfyd, a Chymraeg i'r werin; ond Saesneg pan weno ffawd ychydig, a Saesneg, ar gost gwlad gyfan, i fyddigions y Plas. Fel mewn pob gwlad lle ceir cariad at yr hyn sydd hen, y mae parch eithafol yng Nghymru i foneddwr; ond gwyn fyd na fyddai Cymro'n rhy anibynnol i aberthu ei iaith a'i grefydd, beth bynnag arall abertho, wrth ymgreinio o flaen un yn siarad iaith ddieithr.
"Ymhell y bo dy Gymraeg di," ebe'm cydymaith byrr ei amynedd, "dyna ni wedi gadael i'r ddynes fynd heb ofyn lle mae bedd yr hen Wilym Llwyn Gwilym; a hwyrach na ddaw neb trwy'r pentref eto am ddarn diwrnod."
Yr oeddym wedi addaw i'm tad y gofynnem lle'r oedd bedd yr hen Wilym. Crwydrodd lawer o fynydd i fynydd i hela, ac o dafarn i dafarn i ymddiddan a chanu. Un mwyn iawn ei ysgwrs oedd, yr oedd o ymddanghosiad tywysogaidd, a chai groesaw mawr ymhob man. Y mae llawer o hen bobl yn cofio mor fwyn y canai ymysg ei gyfeillion lliosog,—
O na byddem ni modd ag y buom
Cyn gweled ein gilydd erioed,
Neu ynte ein bod heb ein geni,
Os oes ymadawiad i fod,
I fod, i fod,
Os oes ymadawiad i fod.
