III
PENNOD YM MYWYD ELIS O'R NANT
YM mlwyddyn y tair sbectol (1888) y deuthum i adnabyddiaeth gyntaf â'r gŵr sydd â'i enw uwchben yr ysgrif hon. Yr oedd hynny yn Awst neu Fedi—un o fisoedd ein Gŵyl Genedlaethol, a gynhaliwyd y flwyddyn honno yn Wrecsam. Ar un o ddyddiau'r ŵyl, rhodiannwn yn hamddenol o amgylch y babell, ac yn ddamweiniol hollol deuthum ar draws stondin lyfrau, a thu ôl iddi yr oedd dyn bychan, cringoch, a golwg ddigon sarrug arno. Rhedai fy llygaid dros y gwahanol lyfrau a osodwyd yn drefnus ar y bwrdd, ac wrth gwrs yr oeddynt i gyd yn Gymraeg. Wedi edrych drostynt, ac agor ambell un, pigais ramant hanesyddol ar Gruffydd Ap Cynan gan Elis o'r Nant. Teflais fy swllt i'r bwrdd tra gwichiai'r gŵr bach ei gymeradwyaeth i'm chwaeth lenyddol. Gydag imi droi ar fy sawdl, a'm trysor eto yn fy llaw, dyma Tudno yn cyfarch y llyfrwerthwr wrth ei enw, yr hwn oedd yn neb llai, er fy syndod, nag Elis o'r Nant. Ie, dyna'r hen Elis y deuthum wedyn mor gydnabyddus ag ef. Drannoeth neu dradwy, yr oeddwn yng ngorymdaith y beirdd i'r Orsedd erbyn wyth o'r gloch y bore. Rhagflaenid yr orymdaith gan Glwydfardd, yr Archdderwydd, a chydag ef Hwfa Môn (a gam-gyfieithiwyd yn Eisteddfod Caernarfon wedyn gan y London Illustrated News, yn Half Moon). Dilynid yr orymdaith gan dwysged o feirdd yn driphlith-draphlith. Wrth deithio ymlaen canfyddem rywun yn cysgu, neu yn honni cysgu, yn ochr y clawdd, ac wedi nesu ato gwelem ei becyn llyfrau dan ei ben, a'i ffon yn ei ymyl. Safodd yr Archdderwydd gan ysgwyd ei ben, fel nas gall neb wneud ond Archdderwydd, ac edrychai yn syn ar y cysgadur. Cyffyrddodd ag ef unwaith neu ddwy â blaen ei ffon. "Hei", meddai o'r diwedd, "pwy sydd yma ?" "Elis o'r Nant oedd yma neithiwr", meddai'r cysgadur gan rwbio ei lygaid, ac yn y man yr oedd mor hoyw â neb yn yr orymdaith.
Ymhen dwy flynedd wedyn yr oeddwn yn Llanrwst, ac yng nghwmni Tudno, Gwilym Cowlyd, Gwalchmai, a dreuliai ei hafau y blynyddoedd hynny yn Nhrefriw, ac eraill, ac yn
