PENOD XI.
Y PARCH. LEWIS WILLIAM, LLANFACHRETH.
Dywediad Dr. Owen Thomas am dano—Dywediad Mr. R. Oliver Rees— Lle ei enedigaeth—Ei hanes am ei fam—Yn myned i'r Seiat—Gyda'r Militia—Yn was ffarm—Yn dysgu plant yn Llanegryn—Yn chware soldiers bach—Mr. Charles yn ei holi a'i gyflogi yn y flwyddyn 1799— Ei gysylltiad cyntaf â Llanfachreth—Yn athraw ar Mary Jones yn 1800.
EIR crybwyllion aml i dro yn y penodau blaenorol am Lewis William, Llanfachreth. Efe oedd yr hynotaf, a'r mwyaf llafurus a defnyddiol o'r holl ysgolfeistriaid. Efe oedd mewn golwg hefyd yn benaf pan y dechreuwyd ysgrifenu ar y mater hwn. Wrth roddi rhestr o Ysgolfeistriaid Mr. Charles yn Nghynhadledd Canmlwyddol y Bala, Hydref 14, 1885, dywed y Parch. Owen Thomas, D.D., "Un arall (o'r ysgolfeistriaid) oedd Lewis William, Llanfachreth; un a ddechreuodd ar y gwaith o addysgu eraill cyn medru odid ddim ei hunan; ond wedi ychydig barotoad, a droes allan gan ddechreu ar bedair punt yn y flwyddyn o gyflog, yn un o'r athrawon mwyaf llwyddianus a gyflogwyd gan Mr. Charles erioed." Mae y gwaith a wnaed ganddo ef gyda'r gorchwyl hwn yn anhygoel, ac y mae hanes ei fywyd, o'r dechreu i'r diwedd, yn llawn o addysgiadau a chalondid i bawb sydd ar eu meddwl i wneuthur rhyw wasanaeth gyda theyrnas yr Arglwydd Iesu. Trwyddo ef, sef trwy ei waith yn cadw cofnodion am ddigwyddiadau ei fywyd a'i wahanol orchwylion beunyddiol, y cafwyd swm mawr o wybodaeth o berthynas i ysgolion Mr. Charles—gwybodaeth na fuasai ar gael o gwbl onibai hyny. Teilynga hanes ei fywyd a'i lafur sylw helaethach na'i frodyr fu yn yr un alwedigaeth.
