Wat Emwnt/Ar Dir y Byw

← Cwrdd a Hen Gydnabod

Wat Emwnt gan Lewis Davies, y Cymer

Y Deryn Pur →

PENNOD XXII.
Ar Dir y Byw.

UN o'r breintiau a werthfawrogai Wat yn fwy na dim yn nhymor ei garchariad ydoedd y cyfle a enillodd ef i'w berffeithio ei hun mewn darllen ac ysgrifennu.

Gwenai yn awr yn yr atgof am dano ef yn Nantmaden gynt yn dylorni ar Dai bach am ei awydd i ddyfod yn ysgolhaig. "Fe oedd yn iawn, a finna' (bron digon hen i fod yn dad iddo) yn hurtyn dwl. Dai bach! beth a ddaethai ohono, wys? Pregethwr gyda'r Ranters, tepig."

Yna daeth i feddwl yr hen filwr am y Ranter urddasol a bregethai ar y Wharf ym Mryste, ac am y foneddiges, mwy urddasol fyth, a gymerasai sylw o hono ef a phŵr Jim ar y prynhawn bythgofiadwy hwnnw. Na, dim gair yn erbyn y Ranters mwyach. Chware teg i bob un addoli yn ei ffordd ei hun.

Daeth ton o deimlad tyner dros Wat ar hyn, ac am gryn amser daliodd i fyfyrio am a fu. Yna gan ddihuno o'i freuddwyd, "Fe wn beth a wna'i," ebe fe," fe ysgrifennaf at Dai i weyd mod i'n fyw, ac i roi tipyn o'm hanes iddo. Mae'n hen bryd, oti wir, ac fe ddylswn cyn hyn fod wedi gofyn i rywun arall i neud hynny droso' i. Ac os bu ryw hen falchter rhag dangos f'anwybota'th, yn 'y nghatw i nol o'r bla'n 'dyw i ddim felny 'nawr. Fe 'sgrifenna' heddi', g'naf ar f'encos i."

Ymhen wythnosau ar ol hyn taflwyd fferm Nantmaden i gynnwrf mawr ar ganol diwrnod o gynhaeaf o ddeall fod David Price y gwas penna (nid Dai bach bellach) wedi derbyn llythyr oddiwrth Wat Emwnt y gŵr y credai pawb ei lofruddio yn y dre gynt.

Darllenwyd ef i'r meistr a Mrs. Morgan yn y room yn gyntaf, ac yna gyda mawr hwyl i'r hen Fali a'r lleill yn y gegin wedyn. Dyma a ddywedai:

"Dear David,

I have thought many times I ought to rite you, and as I can do a bit of it myself now there is no excues for me not to do it. When I went to Brecon

8 years ago the pressgang got me and I have been a solder ever since, and out in this cruel war moast of the time. Thank God I am safe and sown through it all, for I dont think they will be fiting no more. I am a prisner since Yorktown.

I am treted well and it is hear I learned to read and rite. How is master and mistres. I hope they are alive and well as this leves me at presant. Dont rite back for I hope before long to come back myself. There is no cockfiting in America. With kind love to master, mistres, Mali and yourself.

Watkin Edmunds."

Y llythyr fu testun y siarad am ddyddiau ar ol hyn, a mwy nag un o hen gydnabod Wat, wedi gwybod am ei dderbyn, a alwodd "yn unig swydd yn Nantmaden" i'w glywed. Yr oedd Mali ar ei huchelfannau am fod ei henw hi ynddo; a chymaint oedd ei son hi am Wat fel y darfu i Forgan, henwas y Gelli, deimlo dipyn yn llidiog fod y ferch y bwriadai ef ei phriodi cyn gynted ag y caffent "le bach" iddynt eu hunain, yn siarad o hyd a beunydd am y shawdwr, fel y galwai ef Wat.

A'r meistr ei hun, hyd yn oed, wedi gofyn ohono fenthyg y llythyr, a aeth ar daith arbennig, heb neges arall yn y byd, i'w ddangos i wr Tafarn Cryw.

Derdyshefoni, ddyn!" ebe hwnnw, "wel, dyma newydd o'r diwedd, a Thwm Teil'wr yn y ty hyn bwy noswa'th yn brygawthan y gallai e', pe b'ai e'n gwnstab, ddoti 'i law unrh'w ddydd ar y dyn 'i lladdws. Do's dim iws fod yn rhy siwr o ddim, nag o's wir, a hena' i gyd ma' dyn yn mynd, mwya' i gyd sydd i' ddysgu, 'weta' i. Yfwch lasa'd gyda fi, Mr. Morgan, er mwyn yr hen amsar. Rwy'n gw'pod nad y'ch chi'n arfer mynd i dafarn; ond heddi' ma' petha' mor od, a mor ansertannol ma' isha rhwpath ar hen fechgyn fel chi a finna' i'n catw ni'n gryf."

Nid oedd modd gwrthod ar y fath achlysur arbennig ac wedi yfed penderfynwyd y dylai Yr Hen Binshiwner yn y Glwyd gael clywed y newydd da hefyd. Ac am mai diwrnod i'r brenin ydoedd hi gan wr Nantmaden y dydd hwnnw, boddlonodd fyned gyda'r tafarnwr i Glwyd Tyrpig y Mynydd unwaith eto fel ag y gwnaeth wyth mlynedd cyn hynny.

"Ohoi!" ebe ceidwad y glwyd, "Be' sy'n bod heddi'? 'Dwy i byth yn 'ch gweld chi'ch dou gyda'ch gilydd nad o's rhwpath ma's o'r cyffretin yn dicw'dd."

"Mae felny heddi' ta beth," ebe'r tafarnwr.

"Darllenwch y llythyr iddo, Mr. Morgan!"

Hynny a wnaed, ac yr oedd yn amlwg fod Yr Hen Binshwner, fel yr ai y darllenwr ymlaen, yn mynd yn gynhyrfus iawn. Mor gynhyrfus yn wir, fel y ffrwydrodd allan ar y diwedd," Fe wetas! Fe wetas! Dyna ddiwadd ar stori Twm Teilw'r am byth. 'Ro'dd hi'n bryd doti taw arno. Fe wn i am un case o leia, yn union 'run peth a hwn, pan o'wn i ma's gyda General Wolfe, slawer dydd, ond y Ffrensh o'dd wedi dala hwnnw. Twm Teil'wr yn wir! Be' wyr e' am shawdwyr? fu e' 'rioed ma's o'r cwm yma, a'i unig blan of campaign yw ffordd ma' ca'l y peint nesa'!"

Ni wyddis i ba aruchelion y dygai atgofion Yr Hen Binshwner ef, ond ar y foment tynnodd y tafarnwr botel fechan allan o'i gob, ac ebe fe, Rho gwpan neu ddou i fi, 'nei di, a gad Wolfe yn llonydd am dipyn bach. Dipyn o ddwr he'd."

Ac yno, gylch y bwrdd crwn, yfwyd "Iechyd Da" i Wat Emwnt, a Rhwydd Hynt " iddo ddychwelyd i'w wlad, gan y tri, gyda'r Hen Binshwner yn wlatgar iawn yn atodi God save the King.

Yr un prynhawn, ac yn yr un ysbryd rhadlon cododd Daniel Morgan, meistr Nantmaden, i'r mynydd wrth Waun y Gatar er cyrchu ei gartre'n brydlon.

A'r un noswaith gofynnodd i'w was i ddarllen iddo unwaith eto ei hoff Salm, sef yr hon a gymell i "foli'r Arglwydd, oherwydd Ei drugaredd tuag at feibion dynion."