Wat Emwnt/Y Deryn Pur

← Ar Dir y Byw

Wat Emwnt gan Lewis Davies, y Cymer

Y Wiwer Lwyd →

PENNOD XXIII.
"Y Deryn Pur."

PAN gyhoeddwyd heddwch yn niwedd un o'r Rhyfeloedd Cartrefol mwyaf annaturiol a fu erioed, canai clychau Lloegr Newydd yn ddibaid am dridiau. Ac yr oedd llawer yn yr Hen Loegr hefyd, a oedd yn barod i wneuthur yr un peth; oblegid, ar wahan i'w barn am gyfiawnder neu anghyfiawnder yr achos, yr oedd pob Prydeiniwr wedi hen ddiflasu ar fwnglerwch y cadfridogion yr ochr draw i'r Iwerydd, a ffoledd y llys a'r wladwriaeth yr ochr hon.

Dilynwyd cyhoeddi heddwch gan amryw o gyhoeddiadau eraill yn y Taleithiau, a'r mwyafrif ohonynt yn dal perthynas â'r carcharorion niferus a oedd ar hyd a lled y wlad ar ddiwedd yr ymladd. Un cyhoeddiad yn arbennig a anogai bob un ar a arddelai y Brenin George yn deyrn, i dynnu at y porthladd y glaniodd ef ynddo i'w "hysbysu" ei hun i'r awdurdodau yno, ac i aros yn agos i'r lle tan ddyfodiad y llongau o Iwrob i'w gludo adre.

Bu rai miloedd na ofalent am fyned yn ol o gwbl, gan ddewis yn hytrach aros yn y wlad eang a gostiasai gymaint iddynt mewn cur a noethni.

Nid oedd Wat Emwnt ymhlith y rhain. Blysiai ef am fyned at ei gynefin er llwmed oedd, a mwy yn ei olwg ydoedd ucheldiroedd Nedd a Chynon na holl frasleoedd yr Hudson a'r Delaware.

Felly, wedi ei ryddhad swyddogol, ac wedi ei ffarwelio teimladwy â chyfeillion ei gaethiwed, yn swyddogion ac eraill, gwnaeth y goreu o'i ffordd i Staten Island, a chyrhaeddodd y lle gyda phrydlondeb.

Da iddo ef ei swm arian y pryd hwnnw, oblegid ar y ffordd bu dan orfod i wario dau neu dri o'i aur—ddarnau gwerthfawr, gan mor bell drefi'r Amerig oddiwrth ei gilydd, a phrin y cyfleusterau teithio.

Wedi iddo hysbysu ei ddyfod i'r swyddog priodol a rhoddi ohono iddo fanylion ei lety newydd ger y Wharf aeth Wat am dro drwy yr ystrydoedd y gwyddai am danynt mor dda. Daeth hyn ag ef i gyfer y gwesty lle tarawsai ef yr Hessiad gynt. Chwarddodd am yr amgylchiad, ac o gywreinrwydd yn fwy na dim arall, aeth i mewn gan alw am lasiad iddo ei hun. Nid oedd yno gwmni o gwbl ar ei fynediad, ac ar ol gweini o wr y ty arno am ychydig, aeth hwnnw i ystafell arall gan adael Wat gyda'i lasiad.

Ag ef ar ei godi at ei fin, daeth i glyw'r Cymro sŵn canu gan lais benywaidd, sŵn canu Cymraeg, o rywle yn ystafelloedd y cefn. Gosododd Wat y gwydriad i lawr heb ei yfed, a chlustfeiniodd fel pe bâi ei fywyd yn dibynnu ar hynny. Na, ni wnaeth gamsyniad, canys eto y tarawodd ar ei glust y gerdd,

Y Der—yn pur ar ad ain las, Bydd im—min was di bryd—er

Ar hyn ni allodd ddal yn hwy, ond gan godi'n frysiog, a dilyn cyfeiriad y sŵn, a oedd eto'n parhau, daeth at drothwy ystafell, lle yr oedd y drws yn agored, ac ebe fe gydag angerdd yn llawn ei lais,—

"Er mwyn y nefo'dd wen, dwetwch wrtho i pwy sy'n canu Cymrâg yma!"

Ar hyn gwelai o'i flaen ddynes wrth y bwrdd yn plygu Ilieiniau trwy yrru haearn cynnes drostynt. Yr oedd ei chefn tuag ato ar ei olwg gyntaf arni, ond o glywed ei lais, hi a drodd ato gan wrido'n serchog, a dywedyd " Y fi o'dd yn trio canu. Wyddwn i ddim fod neb yn 'y nghlywed."

Treio canu! ni chlybu Wat erioed yn ei oes ganu mwy soniarus, a dywedodd hynny, gan ofyn iddi gyda llaw i barhau yn y blaen. Ac ymhellach nad oedd ef wedi clywed cân Gymraeg ers wyth mlynedd.

"Dyna'r rheswm," ebe hi'n wylaidd, ond gwell na'm canu i a fyddai siarad â'n gilydd. Fe weta i wrth y boss—un strict dros ben yw e',—ac yna fe fydd popeth yn iawn."

Aeth y Gymraes allan am funud, a phan ddaeth yn ol dug gyda hi lasiad Wat o'r ystafell y bu ef ynddi gyntaf. Popeth yn olreit," ebe hi, 'rwy wedi gweud wrth y boss, a ma' greso ichi aros yn y man hyn faint a fynnwch. Un o ble y'ch chi?" ebe hi i ddechreu'r sgwrs, " 'rwy'n gweld wrth 'ch whilia ta' un o'r Sowth y'ch ch'i, ta' beth."

"O Shir Frycheiniog—gotra'r shir, a'r shir oreu'n y byd," ebe yntau'n siriol."

"O ble yno?"

"Lle bach na wyddoch ch'i ddim am dano, tepig iawn—Penderyn."

'Pen—der—yn! na wn i wir! Gwn yn eitha' da, wa'th un o Gwmnedd wy' inna'."

"Estynnwch law, ynte!" ebe Wat, dyma'r diwrnod mwya' lwcus a geso i ers llawer dydd.

Mae'n dda genny' i fi dd'od miwn. Shawdwr o'wn i'n d'od ma's o Gymru, nid shawdwr o'm bodd, chwaith, cofiwch, ac wedi wmladd bron ymhobman yn New England. Fe geso 'nala'n brisner pan ildiws Cornwallis yn Yorktown. Newydd dd'od yn rhydd wy 'i 'nawr, ac yn aros am long i fynd 'nol i Gymru."

"Pŵr ffelo! shwd mae arnoch chi? O's arian gyta chi? Wa'th ma' genny' beth er ma' morw'n gyflog wy i, ond ch'i a'u cewch a'ch greso.

Hyn oll a ddywedodd hi ar un anadl, ond fel pe â'i henaid yn ei llygaid. Pan gafodd Wat ei dafod, ebe yntau'n gynnes, Can diolch ichi, merch i. 'Do's isha dim arna' i felna. Ond, ar 'fened i, 'rych yn true blue. Anghofia i byth 'ch cynnyg caretig.'

Ar hyn daeth gŵr y ty i'r golwg o rywle, ac ebe'r weinyddes wrtho, "Mr. Van Hart, this gentleman is not only from Wales, but from the valley next to mine. Allow me to introduce him to you.

"But I forget I do not know his name myself yet."

"Edmunds—Watkin Edmunds, late of the Royal 24th," ebe'r Cymro.

"The 24th!"

Let me see, was it not in this place years ago? And since you mention it, fancy I've seen you yourself somewhere before, Mr. Edmunds."

Quite possible—indeed I am certain of it, Mr. Van Hart, for don't you remember that little affair with the Hessian corporal in this very house?"

By Jove! so I do! Shake again, Mr. Edmunds, I am delighted. Miss Williams! please fetch us in two more drinks, will you?"

Balch iawn oedd y weinyddes o glywed yr archiad hwn oblegid pan siaradai'r ddau ŵr a'i gilydd, crynai hi fel deilen, a gwyddai ynddi ei hun wrido ohoni fel genethig benchwiban.