Y Cychwyn/Pennod 5
| ← Pennod 4 | Y Cychwyn gan T Rowland Hughes |
Pennod 6 |
𝒫𝑒𝓃𝓃𝑜𝒹 5
CODODD yr hen weinidog o'i gadair, troes y golau ymlaen, caeodd lenni'r ffenestr, ac yna croesodd at y silffoedd llyfrau a thynnu allan gyfrol fechan . . . "On Heroes, Hero-worship, and Kindred Subjects". Diar, yr oedd blynyddoedd meithion er pan ddarllenasai'r llyfr, a brynasai Dafydd yn ail-law un Sadwrn ym marchnad Caer Heli, ond fel y troai'r dalennau dôi peth o'r cynnwrf cyntaf hwnnw yn ôl iddo. Syllodd eto ar ddarnau a farciwyd ganddo pan oedd yn ddeunaw oed a'i gampwaith o bregeth yn fawr yn ei feddwl. Mor ddigydwybod o rwydd y benthyciodd angerdd a huodledd a syniadau Carlyle ar gyfer y rhannau pwysicaf ohoni, gan lefaru'n llithrig am Fahomed er na wyddai fawr ddim amdano, am Shakespeare, Luther, Arwr nad oedd cyn hynny ond enw a glywsai ar ddamwain mewn ambell bregeth! Llithrodd taflen fechan, rhestr testunau Eisteddfod Siloam gynt, o'r llyfr i'r llawr, ac wedi iddo roi'r gyfrol yn ei hôl dychwelodd i'w gadair a'r daflen yn ei law . . . "Traethawd—Natur a dyben goruchwyliaeth Moses. Gwobr 5s., 3s. 6c." Ia, â thriswllt o'r goron honno y prynodd dri o lyfrau Owen M. Edwards— Llynnoedd Llonydd', 'O'r Bala i Geneva', a 'Tro yn Llydaw', gan fynnu eu dewis hwy yn hytrach na Chofiant a Phregethau'r Dr. David Saunders, cyfrol yr âi Elias Thomas i ecstasi yn ei chylch. Ond, a bod yn onest, gwyddai y câi fenthyg honno gan yr hen flaenor.
Cofiai'n dda y noson, tua phythefnos ar ôl ffair Bryn Llwyd, pan aeth am dro i Dŷ Pella' i edrych am Garlo, a oedd yn wael, a phan siaradodd ei daid gyntaf wrtho am ei ddyfodol. Wedi iddo adael y pentref, cerddodd yn araf gan aros weithiau i syllu ar ogoniant y machlud draw i gyfeiriad y môr. Machlud yn yr hydref, a'i niwlen o borffor tawel yn ymestyn ac yn dyfnhau tros y mynyddoedd agos . . . "Pan edrychwyf ar y nefoedd . . . Onid ydym yn ddall, gyfeillion? Onid oes mwgwd ar ein llygaid? Onid awn heibio i holl harddwch, i holl odidowgrwydd, i holl ryfeddod y ddaear a'r nef heb eu gweld? Onid sefyllian i graffu ar bethau dibwys yr ydym, bobol, yn lle dyrchafu ein llygaid i'r mynyddoedd, o ba le . . . " Torrwyd ar huodledd ei feddwl gan lais Wil Cochyn.
"Hylo'r hen Now, chdi sy 'na? Mynd i Dŷ Pella'?"
"Ia."
"Rydw' inna'n mynd i dŷ Lias Tomos."
Cerddodd y ddau gyda'i gilydd yn dawel. Gwyddai Owen beth a olygai ymweliad Wil â thŷ Elias Thomas. Yr oedd ei fam yn wael, yn ffwndrus iawn ei meddwl weithiau, a'r hen. flaenor oedd y gorau o bawb am ei chysuro a'i thawelu pan ddôi un o'r pyliau hynny trosti.
"Noson braf, Wil?"
"Ydi, 'chgan."
"Ydi, wir. Yr awyr 'cw'n dlws, ond ydi?"
"Ydi, 'chgan."
"'Wyddost ti be' on i'n feddwl 'rŵan?"
"Na wn i, be'?"
"Meddwl 'tawn i'n medru tynnu llunia' a pheintio fel chdi . . . "
"'Rydw' i wedi rhoi'r gora' iddi."
"O? Piti, fachgan, piti garw, a chditha' mor alluog."
"Paid â siarad fel prygethwr, Now Êl."
Ni welsai'r ddau gyfaill fawr ddim ar ei gilydd ers pythefnos. Rhwng dilyn cyrddau'r capel yn selog bron bob gyda'r nos, astudio wedyn i gadw'i addewid i Ddafydd, a mynd am dro ambell noson efo Mary, ychydig o amser a gawsai Owen yn weddill. Ond meddyliodd lawer am Wil, a holai rywun bob dydd am gyflwr ei fam, gan wybod mor hoff oedd ef a'i chwaer Myfanwy ohoni.
Cerddodd y ddau heb air am dipyn. Teimlai Owen yn euog: er ei holl brysurdeb, dylai fod wedi galw i weld Wil.
"Sut . . . sut mae dy fam heno, Wil?"
"Ddim yn dda o gwbwl. Mi alwodd y Doctor gynna'."
"Be' ddeudodd o?"
"Isio iddi fynd i ffwrdd. I'r lle 'na yn Ninbych. Ond mae'r hen Lias yn siŵr o fedru dŵad â hi ati 'i hun."
"Ydi."
"Mi . . . mi ddaru 'mosod ar 'Fanwy heno. 'Fanwy of bawb, a hi a 'Mam yn meddwl y byd o'i gilydd! Ond mae'r hen Lias yn siŵr o fedru dŵad â hi ati'i hun, ond ydi, Now?"
"Ydi, 'r hen Wil, ydi."
"Mae o'n beth rhyfadd, ond mae gweld a chlywad yr hen Lias yn gwneud y byd o wahaniaeth iddi hi. Dim ond iddo fo siarad efo hi am dipyn ac wedyn ddarllan pennod ne' emyn ne' ddau, mae'r hen edrychiad gwyllt 'na'n cilio o'i llygaid hi. Rhyfadd, yntê? 'I gwneud hi'n waeth, nid yn well, mae'r hen Eb, wedyn, pan fydd o'n galw acw." Y Parch. Ebenezer Morris oedd "'r hen Eb."
Nesaent at y rhes fechan o dai tua hanner milltir tu allan i'r pentref. Codasid hwy ddeugain mlynedd ynghynt pan agorwyd tipyn o chwarel ar ochr y Clogwyn, ond byr fu oes y chwarel, ac i waith y Fron yr âi dynion Tai Gwyn ers blynyddoedd bellach.
"Fydd Lias Tomos yn y tŷ, tybed?"
"Bydd, mae'n debyg, Wil. Pur anaml y bydd o'n mynd i'r Band of Hope."
"Mi alwais i yn y capal rhag ofn 'i fod o yno."
"O, mae o'n siŵr o fod gartra' 'ta'."
Yr hen flaenor ei hun a ddaeth i'r drws.
"Hylô, Lias Tomos. Dŵad i ofyn ddowch chi acw."
"Do, debyg iawn, William. O, yr wyt titha' yna, Owen?
Dowch i mewn am funud, hogia', dowch i mewn."
"Ddo' i ddim, Lias Tomos, diolch. Mynd i'r drws nesa' at Taid yr ydw' i."
Wrth guro ar ddrws Tŷ Pella', syllodd Owen eto ar aur a phorffor a gwaed y machlud. Oedd, yr oedd yn hardd. Ond yr oedd caredigrwydd syml Elias Thomas yn . . . yn harddach.
"Sut mae o heno, Taid?"
"Mae'r hen frawd yn darfod, mae arna' i ofn, Owen."
Gorweddai'r hen gi ar bentwr o ddillad ar aelwyd y gegin, ond ni chymerodd yr un sylw o Owen pan wyrodd ef uwch ei ben.
"Carlo! Carlo! 'Rhen Garl!"
Agorodd y ci ei lygaid mawr brown, ond fflam yn pylu oedd y golau ynddynt.
"Mi fûm i fyny drwy'r nos neithiwr efo fo, ond 'doedd 'na fawr ddim fedrwn i 'i wneud, dim ond 'i gadw fo'n gynnas, gwlychu'i ena' fo bob hyn a hyn, a rhoi diferyn o ddŵr—barli iddo fo weithia'. Yr hen Garlo druan." Yr oedd llygaid Owen Gruffydd yn llaith. "Hylô, dyna'r brêc o Gaer Heli, yntê? Ond mi ro' i amsar iddo fo fynd i'r tŷ a chael 'i wynt ato."
"Pwy, Taid?"
"Harri Hughes, Nymbar Wan. 'Roedd o'n mynd i'r dre yn syth ar ôl dŵad adra' o'r chwaral ac mi addawodd alw yn y Farchnad trosta' i. Mae'r hen Lysieuwr hwnnw sy yno yn dallt cŵn i'r dim, medda' fo i mi."
"Sut mae mab Harri Hughes, Taid?"
"Iorwerth? Cwla iawn, fachgan. A 'rwan mae Harri wedi colli ffydd yn y Doctor ac yn mynd at yr hen Lysieuwr 'na. 'Wn i ddim ydi o'n gwneud yn ddoeth, wir, ond mae rhywun yn barod i drio rhwbath wrth weld yr hogyn druan yn mynd yn wannach wannach ddydd ar ôl dydd. Ista' yn y gadair 'na tra bydda' i'n picio i Nymbar Wan. Cadw dy lygaid arno fo."
"Mae o'n cysgu 'rŵan, Taid."
"Fel'na mae o wedi bod drwy'r dydd, yn anesmwyth o effro un munud ac wedyn yn cysgu, cysgu. Mi fydd y lle 'ma'n rhyfadd hebddo fo. A mi dorrith Esthar Tomos y drws nesa' 'i chalon yn lân. Efo hi yr on i'n 'i adael o i fwrw'r Sul pan awn i i ffwrdd i bregethu. Yr argian, a dyna groeso gawn i pan ddown i'n ôl ddydd Llun! . . . 'Fydda' i ddim dau funud."
Eisteddodd Owen yn llwm yn y gadair. Drwy'r ffenestr gyferbyn gwelai'r nef yn gwaedu ar greigiau miniog y Clogwyn, ond nid oedd ganddo ddiddordeb yn y machlud mwyach, ac ni ddôi darnau o retoreg llithrig i'w feddwl. Syllodd yn drist ar yr hen gi wrth ei draed, gan wrando ar ei anadlu cryg, anniddig. Nid oedd Carlo, ac yntau'n gymysgedd o gi defaid a spaniel, o uchel dras, ond ar ddüwch dwfn ei gorff yr oedd marciau gwynion prydferth iawn a dywedai cromen hardd ei ben i un o'i hynafiaid fod yn bendefig ymhlith cŵn. Pa wahaniaeth beth. oedd? Ef oedd y ci gorau a anadlodd erioed, yr addfwynaf, y mwyaf serchog, y ffyddlonaf. Yr hen Garlo! Byddai Taid yn unig iawn hebddo. Siaradai ag ef am oriau bob dydd, a gwrandawai yntau mewn doethineb mud. Dysgasai ef i fegian, i gyfrif â'i bawen, i ysgwyd llaw, i ganu, a hyd yn oed i wenu. "Gwena 'rŵan, Carlo," meddai 'i feistr, a chodai'r ci ei wefus uchaf a dangos ei ddannedd yn chwyrn. Dim ond dieithriaid ofnus a oedd yn ddigon anghwrtais i beidio â gwenu'n ôl.
Yr oedd Owen Gruffydd yn oedi yn nhŷ Harri Hughes, a safodd Owen wrth y ffenestr yn gwylio'r machlud yn pylu a'r Clogwyn yn mynd yn ddim ond llinell bigog yn erbyn disgleirdeb y nef. O'r diwedd goleuodd y lamp ac eisteddodd eto yn y gadair. Mor dlawd a blêr yr edrychai'r gegin, meddyliodd. Rhywfodd, ac yntau'n gwisgo mor barchus a gofalus bob amser, ni chysylltodd ei daid â thlodi, ond cofiodd yn awr fod ei fam yn gyrru tamaid o fwyd neu rywbeth yn aml i Dŷ Pella'. Syllodd ar y tyllau ym mreichiau'r soffa, ar y mat treuliedig ar y llawr, ar y rhwyg safnrhwth yn un o lenni'r ffenestr. Ac eto cyfrannai Owen Gruffydd yn hael yn Siloam ac at wahanol achosion dyngarol yn yr ardal, a phrynai docyn i bron bob cyngerdd ac eisteddfod. Ond nid rhyfedd ei fod yn dlawd: aethai'n rhy hen bellach i grwydro i gyhoeddiadau pell, a dim ond mewn pentrefi gweddol agos y pregethai mwyach. 'Faint oedd oed Taid? Yr oedd yn siŵr o fod yn dair neu bedair ar ddeg a thrigain. Pam yn y byd na ddôi i fyw atynt hwy i Dyddyn Cerrig? Ond dyna fo, Taid oedd Taid, ac ni adawai'i hen aelwyd pe cynigid iddo holl aur Periw.
Cydiodd Owen mewn nodlyfr bychan a oedd ar gongl y bwrdd. Tu fewn i'w gas du yr oedd enw Owen Gruffydd ac of dan hwnnw, "At wasanaeth Pwyllgor Cylchwyl Lenyddol Siloam, 1893—4." Yna ceid cofnodion amryw o bwyllgorau a fu wrthi'n ddyfal yn dewis testunau a beirniaid a phennu gwobrwyon, ac yng nghanol y llyfr restr o'r cystadleuthau. Gwyddai Owen fod hon yn gyfrinachol, ond taflodd olwg cyflym trosti i weld beth a ddewiswyd yn ddarnau adrodd. Yna dechreuodd ei darllen yn hamddenol, ond ag un glust tua'r drws.
RHYDDIAETH
1. Traethawd—Natur a dyben goruchwyliaeth Moses. |
5. Ateb gofyniadau ar Ioan II. 1—12. (Merched). |
Clywai sŵn ei daid yn dychwelyd a thrawodd y llyfr yn ei ôl yn frysiog ar y bwrdd.
"Mi wnaeth Margiad Hughes imi gymryd tamaid o swpar efo nhw, fachgan—Harri wedi dwad â thamaid o ham o Gaer Heli. 'Doeddwn i ddim isio aros o gwbwl, a'r hen Garlo mor wael, ond mi wyddost am Margiad Hughes . . . Sut mae o?"
"Cysgu o hyd. Be' ddeudodd yr hen ddyn hwnnw yn y Farchnad, Taid?"
"Y kidneys, medda' fo, a 'does dim gwella ar yr aflwydd.
Mi roth y ffisig 'ma ar 'i gyfar o, ond rhwbath i leddfu poen ydi Wel, chwara' teg i'r hen frawd am fod yn onast, yntê?"
"Sut mae mab Harri Hughes, Taid?"
Ysgydwodd yr hen ŵr ei ben yn drist. "Mi fu raid imi fynd i fyny i'r llofft am funud i'w olwg o, a phan ddaethom ni i lawr i'r gegin, dyma Harri Hughes yn troi yn sydyn ata' i. "Ydach chi'n dallt Rhagluniaeth yn wynab peth fel hyn, Owen Gruffydd?" medda' fo."
"A be' ddaru chi ddeud, Taid?"
"Be' fedrwn i ddeud, yntê? Dim ond bod y Drefn yn dywyll iawn inni weithia'. 'Mae 'na lawar o betha' nad ydw' i ddim yn 'u dallt nhw, Harri, 'machgan i,' meddwn i. "Dydw' i ddim yn dallt pam yr oedd y Gwaredwr yn nyddiau'i gnawd, ac ynta'n ddim ond dyn ifanc tair ar ddeg ar hugain, yn gorfod diodda' holl arteithia'r groes. Ond drwy ddirgel ffyrdd—dyrys iawn i rai yn amal, Harri—y mae'r Arglwydd Iôr yn dwyn ei waith i ben."'
Bu distawrwydd rhyngddynt am ysbaid, a'r ddau'n gwrando ar anadlu llafurus, anesmwyth yr hen gi.
"Taid?"
"Ia?"
"Pan oeddach chi allan . . ."
"Ia?"
"Yr oedd y llyfr 'na ar y bwrdd, a . . . a mi ddarllenis i rai o'r testuna'."
Chwarddodd Owen Gruffydd. "Twt, dim gwahaniaeth, 'machgan i. Mi aeth Siôn y Brêc â nhw i Swyddfa'r 'Llusarn' bora ddoe, a mi fyddan' allan 'fory ne' drennydd . . . Be' wyt ti'n feddwl o'r testuna'?"
"Rhai reit dda, Taid."
"Siawns iti ennill tipyn o bres, Owen. Mi gest ddalfa go lew y llynadd, ond do?"
"Do, ond . . ."
"Ond be'?"
"Ydi o'n . . . 'ydi o'n deg imi drio cymaint a chipio cymaint o wobrwyon?"
"Pam lai?"
"Wel, yr oedd rhai o'm ffrindia' i, yr on i'n meddwl, yn edrach yn o siomedig llynadd. Mae gin' i well manteision na rhai ohonyn' nhw, ond oes?"
"Y? Manteision?"
"Ia, a chi a Dafydd a Lias Tomos yn fy helpu i."
"Yr argian fawr, hogyn, 'rwyt ti'n siarad fel 'taet ti wedi cael ysgol gostus, yn lle mynd i'r chwaral yn ddeuddag oed. Gwell manteision na phwy, mi liciwn i wybod?"
"Myfanwy, chwaer Wil, er enghraifft, a'i mam hi fel y mae hi. 'Roedd hi yn trio yn f'erbyn i yn 'Steddfod Sardis y Sulgwyn."
"Wel?"
"Fi enillodd. A 'Fanwy oedd y gynta' i ysgwyd llaw efo mi."
"Wel?"
"'Dydw' i ddim yn mynd i gymryd mantais ar 'Fanwy eto."
"Be' wyt ti'n feddwl?"
"Bedd y Dyn Tylawd' oedd y darn yn Sardis. Os bydd hi yn trio yn Siloam, 'fydda' i ddim, Taid. A 'thasach chi . . . 'tasach chi'n rhoi gwers ne' ddwy iddi hi, mi faswn i'n ddiolchgar iawn i chi."
Disgwyliai Owen ystorm, rhuadau tebyg i'r rhai pan gyhoeddai Owen Gruffydd wae o'r pulpud, oherwydd ymfalchïai'r hen ŵr yng nghampau'i wyr fel adroddwr ac âi gydag ef weithiau i rai o'r pentrefi cyfagos pan gystadlai ynddynt. Ond yn lle gwg yr oedd gwên dyner ar ei wyneb yn awr, a thybiai Owen fod ei lygaid yn llaith. Syllai i lawr ar Garlo, gan gymryd arno. mai'r olwg ar yr hen gi a'i cyffroes.
"'Wnewch chi, Taid?"
"Gwnaf, debyg iawn, 'machgan i, gwnaf, debyg iawn."
Yna ymhen ennyd, "Os nad wyt ti am drio dan ugain, be' am fentro ar y Prif Adroddiad?"
"Ymson y Llofrudd? Mi fydd Meurigfab yn siŵr o drio ar hwnnw."
"Bydd mae'n debyg."
Meurigfab oedd Adroddwr yr ardal, ac yr oedd ei berfformiad o "Ymson y Llofrudd" yn aruthrol. Camai i'r llwyfan â golwg wallgof arno, a'i wallt hir, o fwriad, fel perth afreolus ar ei ben a thros ei dalcen, a'i law ddeau'n waed—hynny yw, yn inc coch neu sug betys—i gyd. Edrychai'n orffwyll, a'i lygaid yn rhythu'n wyllt a'i geg fawr yn agored a'i ddwylo'n crynu. Yna dechreuai, gan sibrwd yn uchel a bloesg:
"Pa le 'rwyf? Ol! Ol! Ol—Olwen! Pa le'r ydwyf? |
Afi—Och, pa beth yw hwn. |
"Be' ydi'r fedal 'leni, Taid? Arian?"
"Ia."
"'Tasa' hi'n aur, 'faswn i ddim yn adrodd rhyw rwdl fel 'Ymson y Llofrudd' i drio'i hennill hi."
Am yr ail waith disgwyliai Owen ystorm. Ond ni ddaeth.
"'Rwyt ti wedi newid dy dôn dipyn, ond wyt? Pryd oedd hi—ia, ar ôl y 'steddfod yn Nebo ddechra'r flwyddyn, yntê?— clywis i di'n canmol y Meurigfab 'na? 'Ydi'r dyn wedi gwneud rhwbath iti?"
"Dim o gwbwl. Prin yr ydw' i'n 'i 'nabod o, Taid. Sôn am y darn 'Ymson y Llofrudd' yr on i."
"A be' ydi dy farn di amdano fo?"
"Wel, os ydach chi isio gwbod—y rwdl mwya' dan haul.
Mi fedra' Huw Jones sgwennu cystal adroddiad â hwn'na.
'O! Ha! Och! Gwaed? Ie, gwaed! Gwaed Ol? Y nefoedd fawr 'rwy'n cofio'r cyfan!" Actiai Owen yr ebychiadau gan gerdded o gwmpas y gegin. Ond nid edrychai ar ei daid gwyddai na fuasai mor hy arno erioed o'r blaen, ac ofnai'r canlyniad. Clywodd ef yn anadlu'n isel a chyflym, a pharatoes i glywed y rhyferthwy o lais yn ei alw'n bob enw.
"Wel, wir, fachgan!" A throes yr anadlu yn hwrdd enfawr o chwerthin.
"'Ron i'n disgwyl i chi hannar fy lladd i, Taid."
"Am ddeud yn union fel yr on i'n dadla' ar y Pwyllgor—ond dy fod di'n 'i fynegi o'n well nag y gwnes i? Gresyn na fasa' Ffowc y Saer yma i'th glywad di. 'Roedd o'n benderfynol o gael y darn yn y testuna'. I dynnu pobol, medda' fo. Ond mae'r Meurigfab 'na yn gefndar i'w wraig o, ond ydi?"
Syllodd Owen Gruffydd yn hir ar ei wyr. Yna cododd a mynd at y ffenestr i dynnu'r bleind i lawr. Safodd yno am ennyd gan edrych allan i'r nos a gwneud sŵn dwys yn ei wddf. Wedi iddo ostwng y bleind dychwelodd yn araf i'w gadair, gan ddal i graffu ar Owen.
"Wyt . . . Wyt, wir, fachgan."
"Be', Taid?"
"'Rwyt ti'n fwy aeddfed nag yr on i'n meddwl dy fod di."
"Be' ydach chi'n feddwl, Taid?"
"Yr hyn ddeudist ti am roi cyfla i hogan Jane Davies druan, ac am 'Ymson y Llofrudd' . . . Hm . . . Ydi, mae'n bryd inni siarad efo chdi . . . Ydi . . . 'Dwyt ti ddim isio treulio d'oes yn y chwaral, 'wyt ti, Owen ?"
"Wel, i fod yn onast, nac ydw'. Pam?"
"Mae rhai ohono' ni yn y capal wedi bod yn sôn amdanat ti gan deimlo y dylen ni dy godi di i bregethu. 'Gawn ni. . . 'gawn ni siarad efo Mr. Morris yn dy gylch di?"
"Os . . . os ydach chi'n meddwl 'mod i'n ddigon da, Taid." "Does neb yn ddigon da, yn wir deilwng, 'machgan i. Ond mae rhai sy'n fwy addas na'i gilydd i lefaru tros yr hwn ni wnaeth bechod ac ni cheid twyll yn ei enau. 'Rydan ni'n meddwl dy fod di'n un o'r rheini, Owen, ac y byddi di, wedi iti gael dy draed yn sicr ar ffordd yr efengyl, yn weinidog da i Iesu Grist. A thrwy ffolineb pregethu, chwedl yr Apostol, fe wêl yr Arglwydd yn dda dy wneud di'n nerth ac yn . . ." Cododd Carlo'i ben, griddfannodd, ceisiodd godi ar ei draed, methodd, suddodd yn ôl ar y dillad ag ochenaid fawr. "Ond ydi dy daid yn un rhyfadd, fachgan? Dim ond chdi a fi a'r hen Garlo sydd yma, yntê? A finna'n dechra' traethu fel 'tai 'na lond capal yn gwrando arna' i." Gwyrodd a thynnu'i law yn dyner hyd ben y ci. Yr oedd y pen yn awr yn crynu a rhedai tonnau o gryndod drosto hefyd fel pe byddent o dan y croen: nid oedd y diwedd ymhell. "Dim ond fi a Charlo a'r gath sy yma, Owen,' fydda' geiria' dy nain wrtha' i amball noson pan fyddwn i'n mynd yn huawdl... Diar, dyna ffond oedd Catrin druan o'r hen Garlo ! 'Roedd o'n dallt pob gair oedd hi'n ddeud ac yn troi'i ben yn ddoeth wrth wrando arni hi. A phan aeth hi'n sâl yr oedd ynta'n sâl hefyd, ac fel ysbryd hyd y lle 'ma ar ôl iddi'n gadal ni. 'Fu ci erioed mor gywir, mor driw, ac yn lle pentyrru geiriau, pe bawn i'n deud wrthat ti am fod mor ddiffuant â'r hen Garlo, Owen, 'fydda'r cyngor ddim yn un sâl. Na fydda', wir, fachgan." Ysgydwai'r hen gi yn waeth a gwaethygai'r cynnwrf a ymdonnai dan y croen. Yr oedd dagrau yn llygaid ac yn llais Owen Gruffydd. "Fydda' i ddim yn hoffi ama' dim a ddywedodd yr Apostol, ond yn fy marn i, mi fu'n anffodus mewn un gymhariaeth. 'Gochelwch gŵn,' medda' fo wrth y Philipiaid, yntê? Nid 'u gochal nhw fasa' 'nghyngor i ond gwneud ffrindia' efo nhw, dŵad i'w deall nhw, 'u caru nhw. 'R hen Garlo, Pero o'i flaen o, Sam o'i flaen ynta', Siôn cyn hynny, Cymro ges i'n anrheg briodas-boneddigion i'r carn bob un ohonyn' nhw... Carlo! Carlo bach! 'Rhen Garlo !" Ond ni chlywai'r ci. Ysgydwyd ef gan ffit greulon, fel petai ysbryd drwg yn ei feddiannu ac yn ceisio'i ddarnio, gnawd ac esgyrn. Yna ymdawelodd.
"Rhen Garl! 'Rhen Garl !" Daeth dagrau i lygaid Owen hefyd wrth glywed llais toredig ei daid. "Efalla' y medrwn ni roi llwyaid o'r ffisig 'na iddo fo."
"Mae'n rhy hwyr, Taid."
"Y?" Syllodd yn ffwndrus ar y llonyddwch mud oddi tano. "Ydi, fachgan . . . ydi . . . Ydi, mae'r hen gyfaill wedi mynd. Mae'r hen Garl wedi'n gadael ni."
"Os ewch chi i'r drws nesa' at Lias Tomos am dipyn,
Taid . . . "
"At Lias Tomos?"
"Mi fydda' i wedi'i gladdu o erbyn y dowch chi'n ôl. O dan y goeden 'fala' ym mhen yr ardd, yntê?"
"Ia, Owen, ia. Diolch iti, 'machgan i." Rhoes ei law
eto ar ben y ci, gan sibrwd yn floesg. "Diar, mi fydd hi'n rhyfadd yma heb yr hen Garl, on' fydd? . . . Tyd ditha' draw i'r drws nesa' ar ôl iti orffan. Mi wneiff Esthar Tomos 'banad inni, yr ydw' i'n siŵr . . . Gwneiff . . . Gwneiff. Mi fydd yr hen ledi'n torri'i chalon yn lân pan glyw hi . . . Ac mae arna' i isio siarad efo Lias yn dy gylch di, ond oes? Oes, fachgan . . . oes." Yr oedd fel petai'n siarad wrtho'i hun yn hytrach nag wrth Owen.
"Fydda' i ddim yn hir, Taid."
"O'r gora' 'machgan i, o'r gora."
Wedi iddo gau'r bedd, safodd Owen wrth y pren afalau gan syllu ar hen hen ddirgelwch y nef a'i phell, afrifed, sêr. Teimlai'n fychan ac yn wylaidd iawn fel y dôi geiriau'r Salmydd i'w feddwl . . .
"Y nefoedd sydd yn datgan gogoniant Duw,
a'r ffurfafen sydd yn mynegi gwaith ei ddwylaw ef.
Dydd i ddydd a draetha ymadrodd,
a nos i nos a ddengys wybodaeth..."
Pwy oedd ef, Now Ellis, Tyddyn Cerrig, i geisio sôn am y gogoniant hwnnw? Ond fe ymroddai, fe ymgysegrai i'r gwaith; fe weai eiriau am ryfeddod y cread, am Dduw harddwch a thangnefedd a chariad, am fywyd yn ei geinder a'i obaith a'i . . .
"Owen! Lle'r ydach chi, Owen, 'ngwas i?"
"Dyma fi, Esthar Tomos."
"Dowch dros y wal. 'Rydw' i newydd ferwi wy i chi. " Dringodd y wal a chroesi i lwybr gardd y drws nesaf.
"Diar, noson glir a thawal, yntê, Esthar Tomos? 'Welis i 'rioed y sêr mor agos, wchi. Fel 'taen' nhw. . . . fel 'taen' nhw
"Yr hen greadur, yntê!
Mi fydd hi'n chwith inni hebddo fo. Mae'ch taid druan yn reit ffrweslyd yn y gegin 'na, fel
'tai o'n methu sylweddoli bod yr hen Garlo wedi'n gadael ni rywsut . . . O, Owen?"
"Ia?"
"Mae'ch ffrind chi, Willie Davies, yma, yn cael tamaid of swpar efo ni."
"O? Sut mae . . .? Mi . . . mi ga' i gwmni Wil adra' felly."
"Cewch. A chwmni Lias hefyd."
"Lias Tomos? Yr amsar yma o'r nos?"
"Mae'n well i chi gael gwbod, rhag ofn i chi ddeud rhwbath na ddylech chi. Maen' nhw wedi penderfynu mynd â mam Willie, y beth fach, i ffwrdd. Ddwywaith heno y daru hi droi ar 'Fanwy, yr ail dro efo cyllall fawr yn 'i llaw." "Ddi . . . ddigwyddodd rhwbath?"
"Naddo, diolch i'r Tad. 'Roedd Edward Robaits, tad Huw, yn digwydd bod yno ar y pryd. Mae hi wedi dwad ati'i hun yn iawn erbyn hyn, ond y mae'r Doctor am i rai aros i fyny'r nos efo hi."
"Ac mae Lias Tomos am fod yn un?"
"Tan tua dau. Fo a Dafydd chi."
"Mi a' i yn 'i le fo, Esthar Tomos."
Ysgydwodd yr hen wraig ei phen. "Mi ddaru'ch taid a finna' awgrymu hynny, a Dafydd hefyd. Ond mi wyddoch mor benderfynol y medar o fod Willie druan, yntê? Colli'i dad pan oedd o'n ddim ond naw a 'Fanwy'n ddim ond deuddag oed, a 'rŵan dyna'u mam nhw, y beth fach weithgar, ddewr, siriol bob amsar, yn gorfod mynd i'r hen le 'na yn Ninbych. Gobeithio'r annwyl y ceiff 'Fanwy ddal ymlaen efo llnau'r ysgol, ne' dyn a ŵyr be' ddaw ohonyn' nhw . . . Mae'n anodd dallt petha', ond ydi? 'Fedra' i ddim gweld sens o gwbwl mewn Rhagluniaeth weithia', na fedra' i, wir. Fel 'tai 'na ryw hen greulondab milain yn rhywla . . . "
. . . bywyd yn ei geinder a'i hagrwch, yn ei obaith a'i siom, yn ei . . .
"Ond dowch i'r tŷ, ne' mi fydd yr wy 'na wedi oeri."
Wedi tair wythnos bryderus, daeth nos Sul ei bregeth gyntaf. Fel yr eisteddai yn y pulpud cyn dechrau'r gwasanaeth, gwyliodd yn yswil ac ofnus lif y bobl i'w seddau, yn eu plith amryw o enwadau eraill a rhai na pherthynent i achos crefyddol o gwbl. Yr oedd wynebu cynulleidfa Siloam ei hun yn ddigon o dasg, meddyliodd, heb orfod teimlo fel pregethwr cyrddau mawr ar ei gynnig cyntaf.
Chwiliodd ei lyfr emynau am y rhai a ddewisasai i'w canu, gan roi darnau o bapur yn ofalus rhwng y dalennau. Pant gododd ei olwg, gwyrodd ei ben yn gyflym drachefn i guddio gwên. Yn un o'r seddau cefn eisteddai George Hobley a Huw Jones ac eraill o wŷr y bonc, ac yn ochr arall y capel, wrth ymyl y drws, Robin Ifans. Yr argian, pwy fyddai'r nesaf i lithro i mewn? Ei daid, Dafydd Ellis? Na, yr oedd yr hen feddwyn hwnnw yn methu â symud cam o'r tŷ bellach-a diolch am hynny, efallai.
Teimlai Owen yn nerfus a hunan-ymwybodol iawn drwy rannau cyntaf y gwasanaeth, a throeon, yn enwedig pan ddigwyddodd edrych ar George Hobley a'i weld yn ceisio ymddangos. mor gartrefol â phetai wrth far y Crown, daeth ysfa chwerthin trosto. Ond yn ystod y cyhoeddi a'r casglu, fel yr edrychai eto o gwmpas y capel, troes yr yswildod yn falchder tawel, dwfn. Yn reddfol ond yn sicr, gwyddai fod y bobl garedig, ddiffuant, a oedd o'i flaen yn dymuno'r gorau iddo, yn ei wylio'n hyderus a ffyddiog, yn eiddgar am fedru llawenhau yn ei lwyddiant. Beth bynnag a ddygai'r dyfodol, yr oedd yn rhaid iddo fod yn deilwng ohonynt hwy ac o'u hymddiried ynddo, o'r gymdeithas a'r gymdogaeth syml y magwyd ef ynddynt.
Teilwng o Huw Jones ddiniwed, gywir. Gwenodd Owen wrth gofio amdano'n rhuthro'n wyllt i mewn i'r wal ar awr ginio yng nghanol yr wythnos gynt. "Sawl gwaith y deudis i y gwnâi Now . . . y. . . Owen 'ma brygethwr, Lias Tomos?" gofynnodd yn herfeiddiol. "Dro ar ôl tro, Huw," atebodd yr hen flaenor yn ddwys. "Do, debyg iawn." A thrawodd Huw Jones ei het ar yr hoel mor ffyrnig o ddiofal nes i'w hymyl, mewn dychryn, ffarwelio â'r gweddill ohoni. "Yr hen Ifan Ifans 'na." "Be' mae o wedi'i wneud iti, Huw?" "Deud mai fo welodd ddeunydd prygethwr yn yr hogyn, os gwelwch chi'n dda. Mi ddeudis i faint sy tan Sul wrtho fo yn fuan iawn!"
Teilwng o George Hobley anghyfrifol, haelfrydig, na regai mwyach yn ei ŵydd; o Robin Ifans, a edrychai arno bellach gyda pharchedig ofn, gan dewi'n sydyn yng nghanol stori anaddas fel.eglureb yn y Seiat pan ddigwyddai Owen fod gerllaw; o rai o ddynion y bonc a gludai, o ebargofiant rhyw gwpwrdd. llychlyd neu oddi tan dresal ag un o'i thraed ar goll, lyfrau iddo —"rhag ofn bod 'na rwbath ynddyn' nhw, yntê, Now?" O Huw Rôb ddidwyll, ffyddlon, a eisteddai yn awr ym mhen ei sedd a'i ddau lygad mawr croes fel stopiau organ yn ei ben; o Edward Roberts, tad Huw, araf, pwyllog, parod ei gymwynas; o Leusa Roberts ei fam, siriol, lawn bywyd, uchel ei llais; o'i ddwy chwaer hynaf, Nel a Chatrin—pob un ohonynt yn falch o weld "ffrind Huw" yn y pulpud. O . . . o Mary. Ceisiai beidio ag edrych arni hi, ond gwyddai fod ei llygaid duon, yswil, yn ei wylio'n bryderus bob cyfle a gaent . . .
Yr oedd y casglu drosodd, a rhoes emyn allan. Yna, pan gododd y gynulleidfa i ganu, chwiliodd am ei destun—"Byddwch chwi, gan hynny, yn berffaith, fel y mae eich Tad yr hwn sydd yn y nefoedd yn berffaith."—A thrawodd ei nodiadau, mor ddisylw ag y gallai, ar y Beibl agored o'i flaen . . . Yn deilwng hefyd o'i fam, a oedd mor fechan ac ofnus yng nghongl ei sedd, a'i llaw anesmwyth, nerfus, yn gwyro dan bwysau'r llyfr emynau a ddaliai efo Myrddin; o Elin dew, fochgoch, gartref i fwrw'r
Sul; o Ddafydd, a gymerai arno, ac un llaw ym mhoced ei drowsus a'r llall yn dal y llyfr emynau'n esgeulus, nad oedd ganddo ddiddordeb arbennig yn y gwasanaeth heno. O Ddafydd yn fwy na neb; o Ddafydd, a fugeiliodd ei feddyliau ef o fis i fis, o flwyddyn i flwyddyn, heb yn wybod iddo bron; o Ddafydd ddiymhongar, anhunanol, deallus, a'i harweiniodd ef i borfeydd gwelltog llyfrau da, a da flodd mewn ymgomiau. tawel, dwys, oleuni ar lawer pwnc, a . . .
Teimlai fod rhywun mingam, gelynol, yn ei wylio o rywle tu ôl i ysgwydd Dafydd. Wil Cochyn: a phan syllodd Owen arno, edrychodd Wil ymaith a'i lygaid yn galed a'i enau'n dynn. Wrth ei ochr canai'i chwaer Myfanwy yn isel a phetrus fel petai hithau'n anniddig yng ngŵydd surni llwm ei brawd. Taflodd Owen olwg tros rai o'i nodiadau yn beiriannol, a chynnwrf yn ei feddwl.
Byth er pan aed â'i fam i ffwrdd, ni ddôi Wil yn agos i'r capel, ac er i Ddafydd a Huw geisio'i gymell droeon i ddod i'r Ysgol Sul, aros gartref yn sarrug a wnâi. "Mi faswn i'n falch 'taet ti'n siarad efo fo, Now," oedd sylw Dafydd un noson ar y ffordd o'r chwarel. "Mi glywis i 'i fod o wedi dechra' taro i mewn i'r Crown 'na." "Mi a' i yno heno nesa'," atebodd Owen. Ond nid oedd Wil yn y tŷ pan alwodd y noson honno na'r un ddilynol, a rhywfodd, cofiodd Owen yn euog, aeth y peth yn angof ganddo wedyn. Piti os oedd yr hen Wil, yn ei hiraeth am ei fam, a garai'n angerddol, yn mynd oddi ar yr echel.. Gwelai Ffowc y Saer, yr Arweinydd Canu, yn cau ei lyfr yn urddasol ac yna'n ei ddal i fyny yn ei law a'i ostwng yn araf gydag ymchwydd a threigl yr Amen.
Er iddo lafurio'n ddyfal i lunio'r bregeth ar yr Arwr, ni theimlai Owen ei fod yn cael hwyl ar ei llefaru y noson honno. Gwenai a nodiai Huw Jones fel petai'n cofio Mahomed a Shakespeare a Luther yn rhybela gydag ef ym Mhonc Rowler ers talwm, edrychai George Hobley yr un mor atgofus a dwys, gan lyncu poer edifeiriol yn aml, a bron na ddisgwyliai Owen glywed Robin Ifans yn taflu 'Amen' i ganol y tawelwch. Gwyrai Huw Rôb a'i dad ymlaen yn eiddgar, a gerllaw iddynt, yr ochr arall i'r rhodfa, cytunai wyneb edmygol Esther Thomas à phopeth a ddywedai'r pregethwr. Syllai Dafydd yn syth o'i flaen tua chongl y pulpud, ond gwyddai Owen oddi wrth ei wyneb fod y bregeth yn ei fodloni. Gwrandawai bron bawb yn astud, deuai porthi aml o'r Sêt Fawr, yn arbennig o enau'r gwein- idog, ond . . . ond ni chymerai Wil Cochyn ddiddordeb, ac er y ceisiai Owen edrych i bobman ond i'w gyfeiriad ef, taflai difaterwch blwng ei gyfaill gysgod tros ei holl feddyliau. Fel y cyrhaeddai funudau olaf ei bregeth, teimlai fel petai'r difaterwch hwnnw'n mynd yn ormes arno, yn ddwrn yn ei wyneb, yn floedd yn y tawelwch, yn watwar ac yn her. Ac wrth dderbyn yr her ymda flodd gydag angerdd sydyn i'r diweddglo, a'i eiriau'n ffrydlif a'i lais yn crynu gan deimlad. Yr oedd hwn, meddyliodd amryw, wedi etifeddu dawn ac ysbryd ei daid, a dwysaodd y tawelwch o'i flaen a chryfhaodd Amenau'r Sêt Fawr oddi tano. Fel y caeai'r Beibl gwelai olau edmygedd cyndyn yn llygaid Wil.
Uchel oedd clod y gweinidog yn y Seiat wedi'r oedfa, ac ar ei ôl ef siaradodd Ffowc y Saer a blaenor arall o'r enw Richard Owen ac yna Elias Thomas, pob un yn frwd eu canmoliaeth. Yna, gydag edrychiad ymholgar o gwmpas y Sêt Fawr a chan furmur, "Dydw' i ddim yn meddwl bod 'na ddim arall yn galw am sylw, frodyr," cododd y Parch. Ebenezer Morris i derfynu drwy weddi.
"Oes." A chamodd Ifan Ifans ymlaen yn araf o'i gongl dan y pulpud. Safodd yn llonydd am ennyd, ag un llaw tu ôl iddo o dan gynffon ei gôt laes a'r llall yn chwarae â chadwyn ei oriawr, gan fwynhau'r tawelwch disgwylgar. "Oes," meddai drachefn mewn tristwch mawr, a gwyddai pawb fod y Disgyblwr ar ei draed.
"Fel y brodyr sydd wedi siarad eisoes," aeth ymlaen, "yr ydw' inna'n llawenhau fod bachgen o'r eglwys yma â'i fryd ar fynd i'r Weinidogaeth ac yn addo-a barnu wrth 'i bregath fach gynta', beth bynnag-datblygu'n brygethwr reit dda. Yr ydan ni'n hyderu, fel y deudis i wrth ein parchus weinidog pan awgrymais i y priodoldab o'i gymall o i brygethu, y bydd o'n glod nid yn unig i ni yn Siloam ond i'r Cyfundab ac i'r genedl. Ac mi fydd o, 'gewch chi weld. Yr ydan ni'n gweddïo trosoch. chi, 'machgan i, yn gwylio'ch camra chi mewn llawn hyder ffydd. Yr Arglwydd a roddo nerth i chi yn eich gwendid ac a fyddo'n uchel dŵr ac yn noddfa i chi ym mhob perygl." Ymsythodd Ifan Ifans i'w lawn daldra, edrychodd yn ofnadwy o drist, ochneidiodd, tynnodd law flinderus tros ei dalcen. "Ond codi yr oeddwn i, yn anfodlon iawn, i ddwyn matar arall gerbron. Y mae'n ddyletswydd ar yr eglwys i gadw'i hun yn ddifrycheulyd rhag y byd, a phan welwn ni aelod yn cael ei ddenu gan ffôl bethau'r byd, y mae'n bryd inni geisio'i atal drwy weinyddu cerydd. Y rhai sydd yn pechu, cerydda yng ngŵydd pawb.' Dyna y mae'r Gair yn ei orchymyn, yntê? Ia, ia. Yr oeddwn i wedi clywad bod llanc ifanc o'r eglwys yn cadw cwmni drwg ac yn dechra' cael blas ar y ddiod y felltith 'na. Mi fùm i a'n parchus weinidog yn ymddiddan ag o, gan obeithio medru dangos iddo gyfeiliorni ei ffyrdd. Ond neithiwr yn hwyr pan on i'n mynd heibio i'r hen dafarn 'na, mi ddois i wynab yn wynab â fo yn . . . y . . . dynwarad prygethwr . . . y . . . adnabyddus ar ganol yr heol a'i gymdeithion gwatwarus yn porthi ar uchaf 'u llais . . . Willie Davies, tyd ymlaen i'r Sêt Fawr 'ma."
Ni syflodd Wil, a dywedai'r her yn ei lygaid na fwriadai ufuddhau.
"William Davies!" Ceisiai'r Parch. Ebenezer Morris swnio'n awdurdodol, ond ni chafodd hynny ddylanwad o gwbl ar y pechadur. Gwyrodd Elias Thomas ymlaen i sibrwd,
"Gadewch i mi siarad efo fo, Mr. Morris. Mi a' i â fo acw i swpar heno." Ond yr oedd Apostol Dirwest, fel yr hoffai gael ei alw, ar ei urddas ac yn benderfynol o gyfiawnhau ei enw.
Nid oedd Owen yn hoff iawn o'i weinidog. Y prif reswm efallai oedd nad ymddangosai'r dyn yn naturiol. Bu Ebenezer Morris arall yn un o "hoelion wyth" y Cyfundeb, a cheisiai'r ail efelychu'r cyntaf, gan grychu'i dalcen a chwarae â'i farf a thynnu'i law drwy'i wallt a cherdded yn urddasol a chodi'i lais fel y gwnaethai'i gyfenw. Ond cul oedd talcen, tenau oedd gwallt a barf, bychan oedd corff, a gwichlyd oedd llais "R hen Eb," ac, er na chredai ef mo hynny, nis breintiwyd â gwreidd- ioldeb nac â dychymyg anghyffredin. Efallai mai ei lais tenau, gwichlyd, a roes fod i'r stori amdano'n pregethu un nos Sadwrn mewn Cyrddau Mawr ym Mryn Llwyd. Dechreuasai rhywun arall y gwasanaeth iddo, ac yna dringodd "R hen Eb" i bulpud uchel, hen-ffasiwn, y capel. Dim ond darn o'i ben, o'i drwyn i fyny, a welai'r gynulleidfa, a phan gyhoeddodd y wich of lais y testun, "Nac ofnwch, Myfi yw," yr oedd gwên hyd yn oed. ar yr wynebau mwyaf Piwritanaidd.
Dirwest oedd ei bwnc mawr, ac yn ei freuddwydion, ynghwsg ac yn effro, fe'i gwelai'i hun yn Ddafydd a âi allan i ladd Goliath y ddiod. Taranai-neu gwichiai, yn hytrach-yn erbyn yr anghenfil bob cyfle a gâi, ysgrifennai lythyrau ffyrnig i'r papurau. newydd, a chynigiai benderfyniadau mewn cyfarfodydd o bob math.
"William Davies!" meddai eto, dipyn yn uwch. Clywai Owen ei galon ei hun yn curo'n wyllt yn y distawrwydd. A Wil yr oedd ei holl gydymdeimlad, a theimlai y medrai guro pennau Ebenezer Morris ac Ifan Ifans yn ei gilydd. Cododd o'i gadair ac aeth at ymyl y gweinidog. "Os caniatewch chi i mi siarad efo fo ar ôl capal, Mr. Morris, yr ydw' i'n siŵr . . . "
"Y mae achos Dirwest yn y lle 'ma," meddai Ebenezer Morris yn uchel, gan ddiystyru Owen, "yn hawlio gwyliadwriaeth wastadol ar ein rhan, a phan ganfyddwn un o'n plith â'i draed ar y ffordd sy'n arwain i ddistryw, ni ddylem oedi ennyd awr. Oherwydd eang yw y porth a llydan yw y ffordd. y . . . honno. Am y trydydd tro, William Davies, yr ydw' i'n gofyn i chi ddŵad ymlaen i'r Sêt Fawr 'ma."
Cododd Wil, ond yn lle troi i'r chwith tua'r Sêt Fawr, aeth i'r dde a thua'r drws, gan gerdded yn gyflym ac edrych yn syth o'i flaen.
"Wil!"
Er nad oedd y gair ond sibrwd, fe'i clywyd gan amryw yn y seddau blaen. Yna, heb aros eiliad i ystyried beth a wnâi, gadawodd Owen y Sêt Fawr a brysiodd ar ôl ei gyfaill. Teimlai fod pob llygad yn rhythu'n anhygoel arno, a phan âi heibio i Ddafydd, a eisteddai ym mhen ei sedd, arafodd ei gamau'n betrus am ennyd, a'i ffolineb byrbwyll fel niwl yn ei feddwl. Ond yr oedd yng nghanol y capel erbyn hynny a'i draed, yn beiriannol bron, yn ei yrru tua'r drws.
"Owen Ellis!"
Ond ni chymerodd sylw o gyfarthiad meinllais Ebenezer Morris, ac ymhen ennyd yr oedd distawrwydd syfrdan, llethol y capel o'i ôl ac yntau'n brasgamu'n bennoeth i'r lloergan a heibio i Huw Jones a George Hobley ac eraill a oedd yn sefyllian yn y stryd tu allan.
Daliodd ef wrth y tro i Allt-yr-ysgol.
"Wil!"
"Y nefoedd, o b'le doist ti?"
"O'r capal, debyg iawn."
"Ia, ond . . . ond 'dydyn' nhw ddim wedi gorffan yno."
"Mi ddois i allan yn syth ar d'ôl di."
"Cyn . . . cyn iddyn' nhw ofyn gras?"
"Ia."
"Yr argian, dyna ti wedi'i gwneud hi, was!" Ystyriodd ennyd ac yna cydiodd ym mraich Owen "Tyd, mi awn ni'n ôl ar unwaith."
"I be', Wil?"
"Mi ddeuda' i wrth 'R hen Eb fod yn ddrwg gin' i, i goblyn, ac mai chdi ddaru—be' ydi'r gair?-fy . . . fy edifarhau i—naci, fy..
"Celwydd fydda' hynny, Wil."
"Dos di yn d'ôl 'ta'. Dywad wrthyn' nhw dy fod di wedi siarad efo mi ond 'mod i mor styfnig â mul Charlie Pennog. Dywad rwbath lici di, ond dos yn d'ôl, Now."
"Tyd, mi awn ni am dro bach."
"Ond os nad ei di . . . "
"Mae'n rhy hwyr 'rŵan, p'un bynnag. Tyd."
"Be' goblyn wnaeth i ti ddŵad allan fel'na?"
""Wn i ddim, wir."
""Wyddost ti ddim?"
"Na wn, dim ond bod 'y 'ngwaed i'n berwi pan oedd Ifan Ifans a 'R hen . . . a Mr Morris wrthi."
"Mae gan 'R hen Eb 'i gyllall yna' i, wsti. Byth er pan rois i 'mraich am Riannon yn y brêc wrth ddŵad yn ôl o drip yr Ysgol Sul." Unig ferch y Parch Ebenezer Morris oedd Rhiannon, a chan fod gan ei mam fodd i'w chadw ynddynt, addysgwyd hi mewn ysgolion preifat, a dim ond yn ystod ei gwyliau y câi Llan Feurig y fraint o'i gweld. Yr oedd yn awr mewn Coleg yn Llundain. "Be' gythral mae o'n feddwl ydi hi? Darn o borslein?"
Dringodd y ddau yr allt yn araf heb yngan gair am dipyn. Wil a dorrodd gyntaf ar y distawrwydd.
"Roeddat ti wrthi'n reit dda heno, oeddat, wir, 'chgan. Mi fydd Lias Tomos wrth 'i fodd."
"Wil?"
"Ia?"
"Pam . . . pam oeddat ti'n gwrando mor . . . "
"Mor be'?"
"Wel, fel 'taet ti ddim yn gweld llawar yn y bregath."
""Oeddwn i? Oeddwn, mae'n debyg. Ond nid amdanat ti na dy bregath yr on i'n meddwl."
"O? Am be'?"
"Am 'Mam. 'Fûm i ddim yn agos i'r capal er pan aeth hi i ffwrdd, er i Lias Tomos siarad efo mi. Mi wnawn i rwbath i'r hen Lias—ond dŵad i'r capal. 'Roedd 'Mam wrth f'ochor i bob amsar yn y sêt a'i gwefusa' hi'n symud efo'r bennod a'i phen hi efo'r bregath ac yn canu'r emyna' fel eos. Dew, 'roedd 'Mam yn medru canu, ond oedd, Now?"
"Oedd . . . Oedd, fachgan."
Aethant heibio i'r tro i Dyddyn Cerrig ac i fyny tua chartref Wil.
"Be' . . . be' wnaeth iti ddŵad yno heno?"
""Wn i ddim. 'Doeddwn i ddim wedi meddwl dŵad, ac mi aeth 'Fanwy'n reit gas wrtha' i amsar te. Ar ôl iddi hi a phawb arall fynd, mi es i fyny i'r llofft gefn, lle'r oedd 'Mam yn arfar cysgu, a sefyll yn annifyr wrth y ffenast'. I lawr at y tân wedyn, am fygyn, ond 'fedrwn i ddim aros yno. Allan, gan feddwl mynd am dro hyd yr afon, ond at y capal yr es i-'wn i ddim pam-a sleifio i mewn er 'u bod nhw wrthi'n canu'r ail emyn." "Oedd Ifan Ifans yn deud y gwir?"
"Am neithiwr? Oedd." Chwarddodd Wil uwch yr atgof. "Mae arna' i ofn 'mod i wedi'i dal hi, 'chgan."
"Pwy oedd y 'prygethwr adnabyddus' yr oeddat ti'n 'i ddynwarad?"
"R hen Eb . . . Hylô, mae hi'n dechra' bwrw, a chditha' heb gôt fawr na het. Tyd, brysia."
Aethant i mewn i dŷ Wil ac at dân y gegin. Goleuodd Wil y lamp ac yna taniodd sigaret yn rhodresgar. Ond ni thwyllwyd Owen gan y rhwysg gwyddai fod ei gyfaill yn drwblus iawn ei feddwl. "Daria, be' goblyn oeddat ti isio dŵad allan ar f'ôl i? 'Fydd 'R hen Eb ddim yn madda' iti, 'gei di weld."
"Wil?"
"Ia?"
"Mae'n ddrwg gin' i na faswn i wedi dwad i'th weld di yr wsnosa' dwytha' 'ma. Mi alwais i ddwywaith, ond 'doedd neb yn y tŷ. Ac fel y gwyddost ti, mi fûm i'n o brysur rhwng popath."
"Do, mi wn, Now bach. Paid â meddwl chwanag am y peth. Mae'n . . . mae'n ddrwg gin' inna' na faswn i wedi gwrando'n well arnat ti heno. Pregath dda, Now, dda iawn, er nad on i'n ddigon o sgolar i ddallt lot ohoni hi. Nid arnat ti na'r bregath yr oedd y bai 'mod i'r edrach mor sarrug, cofia di hynny."
"Ar be' 'ta', Wil?"
"Y diwrnod yr aethon' nhw à 'Mam i ffwrdd, mi alwodd 'R hen Eb yma. "Ydi peth fel hyn yn gwneud sens i chi, Mr. Morris?' medda' fi wrtho fo. 'Ei ewyllys Ef a wneler, William,' medda fo fel Person mewn gwasanaeth claddu, 'Ei ewyllys Ef a wneler.' Mi wylltiais i'n gacwn-mi wyddost nad ydw' i ddim yn ffond iawn o Eb. Wel, 'dydw' i ddim yn meddwl. llawar ohono Fo na'i ewyllys,' medda' fi. Mi gododd 'i ddwylo mewn dychryn ac mi ddechreuodd bregethu wrtha' i, ond mi gydiais yn fy nghap a mynd allan . . . Mi drois i mewn i'r Crown efo rhai o'r hogia' y noson honno."
"Piti, 'r hen Wil, piti garw.".
"Pam?"
""Wnaiff hynny ddim lles i dy fam, na wnaiff?"
"N . . . na wnaiff, ond . . ."
"A 'thasa' hi'n clywad dy fod di'r fath lwfrddyn, mi boena'n ofnadwy, on' wnâi?"
Yn lle ateb, taflodd Wil ei sigaret i'r tân a throes yn ffyrnig ar Owen. ""Wyt ti'n gweld sens yn y peth 'ta'?"
Achubwyd Owen rhag gorfod ateb ar unwaith gan glic y gât tu allan a sŵn rhywun yn dod i mewn i'r tŷ.
"Fanwy," ebe Wil.
"O, yma yr ydach chi, y cnafon?" meddai hi pan ddaeth i'r gegin.
"Be' ddigwyddodd ar ôl inni fynd allan?" gofynnodd ei brawd.
"Dim llawar o ddim. Mi gododd Lias Tomos a deud mor ffond oeddat ti o 'Mam a bod Owen a chditha' yn dipyn o ffrindia'. Mae o am siarad efo chi, medda' fo. 'Synnwn i ddim na eilw o yma heno. Wil, yr ydw' i'n mynd i newid fy ffrog ora' pwy bynnag ddaw yma."
"Wel?" meddai Wil wedi iddi fynd i'r llofft.
"Wel be'?"
""Wyt ti'n gweld sens yn y peth?"
""Fedra' i ddim ond deud wrthat ti fel y deudodd 'Nhaid un noson wrth Harri Hughes, Tai Gwyn. 'Mae 'na lawar o betha' nad ydw' i ddim yn 'u dallt nhw, Harri,' medda' fo. "Wn i ddim pam yr oedd Iesu Grist, a 'fynta'n ddim ond dyn ifanc tair ar ddeg ar hugain, yn gorfod diodda' holl arteithia'r groes.""
Syllodd y ddau yn dawel i'r tân am dipyn, ac yna cododd Owen ei ben wrth wrando ar sŵn Myfanwy'n symud yn y llofft.
"Dew, hogan ddewr ydi Myfanwy, yntê?"
"A finna'n llwfrgi, 'wyt ti'n feddwl?"
"O, 'doeddwn i ddim yn awgrymu . . . "
Daeth cnoc ar ddrws y ffrynt.
"Lias Tomos, mae'n debyg," meddai Wil, gan godi. Ond Huw Rôb a oedd yno, a chôt Owen ar ei fraich a'i het yn ei law.
"Hylô, 'r hen hogia'. Mi fûm i bron â dŵad allan ar eich hola' chi. 'Ron i'n sâl isio smôc. Sigaret, Wil?" "Diolch, Huw."
Ysmygodd y ddau heb air pellach am funud cyfan, ac yna dywedodd Huw yn bur ddidaro, "Mi ges i air efo Eb ar ôl capal."
"O?" Yr oedd gwrychyn Wil yn codi ar unwaith. "A be" ddeudist ti wrtho fo?"
"Y byddech chi'ch dau yn galw i'w weld o heno i wneud . . . y . . . ymddiheuriant . . . Tyd, Now."
"Ond yr on i wedi bwriadu . . . "
"Dyma dy gôt di."
"Diolch . . . wedi bwriadu siarad efo Lias Tomos a . . . "
"A'th het di."
"Diolch."
Brysiodd Huw allan o'r gegin a dychwelodd ymhen ennyd â chôt a chap Wil yn ei ddwylo.
"Hwda."
"Yli, Huw Rôb, os wyt ti'n meddwl . . . "
"Tyd yn dy flaen, Cochyn, a dim lol."
"O, o'r gora', ond cofia . . . "
"Lle mae 'Fanwy?"
"Yn y llofft."
Aeth Huw allan ac i waelod y grisiau.
"Fanwy?"
"Ia, Huw?"
"Mae 'Mam isio i chi ddŵad acw i swpar."
"Ond yr ydw' i . . . "
"Maen' nhw'n eich disgwyl chi, cofiwch."
"Ond yr ydw' i newydd newid fy ffrog a . . ."
"Twt. 'Rydan ni'n tri'n mynd i dŷ Lias Tomos i swpar. Nos dawch 'rŵan."
"Ond Huw . . . '
"Nos dawch, 'Fanwy."
Fel y cerddai'r tri chyfaill i lawr Gallt-yr-ysgol, teimlai dau ohonynt fel troseddwyr yng ngofal plisman. Ond yr oedd Owen yn hynod falch o weld y wên fawr, ddanheddog, ar wyneb Wil.