Y Cychwyn/Pennod 4

← Pennod 3

Y Cychwyn gan T Rowland Hughes

Pennod 5

𝒫𝑒𝓃𝓃𝑜𝒹 4

RHOES yr hen weinidog ychydig glapiau ar y tân yn ffwndrus o ofalus, un yma ac un acw, lle gwelai fflam i'w cynnau "Treuliasom ein blynyddoedd fel chwedl" . . . "Fy nyddiau sydd gynt na gwennol gwehydd" . . . "a ddarfuant fel mwg" . . . Syllodd ar y mwg yn ymdroelli i fyny'r simdde, ochneidiodd, ysgydwodd ei ben yn araf. Tu allan yr oedd y gwynt yn codi a'i ru dwfn i fyny yng Nghoed—y—Brain yn troi'n chwiban hir, dolefus, o gwmpas y tŷ.

Llithrodd amlen y llythyr, oddi ar ei lin i'r llawr a syllodd yn ddiog arni. Ni fedrai ddarllen yr enw a'r cyfeiriad a oedd arni yn y tywyllwch, ond goleuwyd hwy am eiliad gan fflam sydyn o'r tân . . . "Parch. Owen Ellis" . . . Yn y dyddiau pell hynny pan weithiai yn wal Elias Thomas a Huw Jones, breuddwydiai weithiau, ond yn ddirgel ddirgel, amdano 'i hun yn gwefreiddio torfeydd â'i huodledd a'r capelau'n gorlenwi lle bynnag yr âi. Cadeiriau yn y rhodfeydd, pobl yn eistedd hyd yn oed ar risiau'r pulpud, y lobi'n llawn, ugeiniau y tu allan—ac yn y pulpud Owen Thomas, Lerpwl, yn mynnu pregethu'n gyntaf o flaen y gŵr ifanc disglair Owen Ellis, Llan Feurig. Ond cadwodd. Owen yr holl bethau hyn yn ei galon, gan fodloni ar ei orchestion fel adroddwr ac ar ennill ar ambell draethawd yn eisteddfodau'r cylch. Fel ei daid o'i flaen, daeth yn adroddwr o fri, ac yng nghyrddau achlysurol y caban ar awr ginio, yng Ngobeithlu a Chyfarfodydd Llenyddol y capel, mewn ambell gyngerdd yn yr ardal, ac mewn eisteddfodau lu, clywid ef yn rhoi'r Dyn Tylawd yn ei fedd neu'r Caethwas dan y morthwyl neu'n wynebu holl rym y Dymestl.

"Mi fydd Now 'ma'n enwog ryw ddiwrnod, 'gewch chi weld," oedd barn Huw Jones. "Fel prygethwr ne' rwbath. Ne' dyna ydw' i'n ddeud, beth bynnag."

Ond ni ddywedai Elias Thomas ddim yr oedd ef ac Owen Gruffydd a Dafydd yn hollol fud ar y pwnc, fel petai rhyw gynghrair rhyngddynt. Ymhen blynyddoedd, pan edrychai'r Parch. Owen Ellis yn ôl ar ei yrfa, yr oedd yn sicr i'r tri hyn, yn ddistaw bach, lunio'i ddyfodol—Dafydd drwy ofalu ei fod yn darllen llawer yn Gymraeg a Saesneg, Elias Thomas drwy'i wthio i'r amlwg bob cyfle a gâi yn y capel, Owen Gruffydd drwy'i ddisgyblu fel llefarwr. Y tri hyn, fe wyddai, a'i moldiodd ef yn ddiarwybod iddo, a'r mwyaf ei ddylanwad o'r tri hyn oedd Dafydd.

Pan adawodd Owen ddosbarth Elias Thomas yn yr Ysgol Sul a dringo i un llanciau rhwng un ar bymtheg ac ugain oed, dewiswyd Dafydd tua'r un pryd yn athro ar y dosbarth hwnnw. Ni hoffai Owen hynny: pwy oedd Dafydd ei frawd i'w ddysgu ef a Huw Rôb a Wil Cochyn ac eraill? Ac am Suliau lawer llafuriodd Dafydd yn wyneb sisial a direidi ac ystrywiau o bob math, er iddo fenthyca ac astudio amryw esboniadau a llyfrau ar gyfer y gwersi.

"Pam yr wyt ti'n edrach mor ddigalon, Dafydd?" gofynnodd ei fam iddo amser te un prynhawn Sul. "Be' ydi'r matar?"

"Dim o bwys, 'Mam."

"Y dosbarth 'na sy ar dy feddwl di?"

"Wel, ia. Yr ydw' i wedi gwneud fy ngora' efo fo." Ochneidiodd, ond gan daflu winc arni. "'Dwyt ti ddim am 'i roi o i fyny?".

"Ydw'. Mi fydd yn ddigon hawdd i Ifan Ifans ne' rywun 'i gymryd o."

"Yr Hen Phar!" meddai Owen â dirmyg mawr.

"O, mae'r hen Ifan yn gwbod 'i Feibil, wsti," ebe Dafydd, "a fo ydi'r tebyca' o fedru cadw trefn arnach chi. 'Fedra' i ddim, beth bynnag, mae hynny'n amlwg. Piti hefyd, a finna'n cael y maes yn un hynod ddiddorol . . . 'Ga' i banad arall, 'Mam?"

"Be' ddigwyddodd hiddiw?" gofynnodd hi wrth dywallt y te.

"Y Wil Davies 'na—Wil Cochyn, chwedl Now 'ma."

Tynnodd Dafydd o'i boced ddau ddarn o bapur a'u hestyn i'w fam. Llun y Parch. Ebenezer Morris, y gweinidog, a oedd ar un, a pheint enfawr, ewynnog, o'i flaen, ac ar y llall gwenai wyneb tew Huw Rôb rhwng adanedd angel. "Mi ges i afael yn y ddau yna."

Chwarddodd Owen a Myrddin yn uchel pan welsant hwy, ac er y ceisiai hi edrych yn gas, yr oedd awgrym o wên ar wefusau'r fam.

"Mae o'n glyfar efo'i law, mae'n rhaid dweud," meddai hi.

"Ydi." Ond, o fwriad, swniai Dafydd yn sych, gan guddio'i edmygedd.

Crwydrodd allan i'r ardd ar ôl te, ac ymhen ennyd dilynodd Owen ef yno.

"'Wyt ti o ddifri, Dafydd?"

"O ddifri?"

"Ynglŷn â'r dosbarth."

"Ydw', debyg iawn. Mi ga' i air efo Richard Owen, yr Arolygydd, heno ar ôl capal . . . Piti am yr hen goeden 'fala' 'na, yntê? Dyma'r ail flwyddyn i'r 'fala' syrthio'n rhai bychan oddi arni hi. 'Chawn ni ddim un ohoni hi."

"'Fasat ti'n dal ymlaen 'tasan ni'n . . . byhafio?"

"Rhyw bryfyn sy ynddi hi wsti. Rhaid inni holi John Jones Gardnar pan wela' i o."

"'Fasat ti'n dal ymlaen 'tasan ni'n . . . byhafio?"

"Nid y byhafio sy'n fy mhoeni i . . . Mi welis i o'n golchi coed Jones-Parry efo rhyw stwff. 'Roedd gynno fo bwmp i da flu'r peth trostyn' nhw."

"Be' sy'n dy boeni di, 'ta'?"

"Ynglŷn a'r dosbarth? O, y diffyg diddordab. 'Dydach chi ddim fel 'tasach chi'n gwrando arna' i nac yn malio be' sy yn y wers. 'Rydach chi'n sbwylio'r pwdin i minna' hefyd. 'Ron i'n gweld yr hanas yn un diddorol iawn nes imi ddechra' trio'i egluro fo i chi, y cnafon."

"O, chwara' teg, 'roeddan ni'n gwrando'n o lew hiddiw."

"Ym mh'le'r oedd y wers?"

"Yn yr Actau, debyg iawn. Yr unfed bennod ar bymthag."

"Be' oedd ynddi hi?"

"Hanas Paul a Silas."

"Yn be'?"

"Yn mynd ar daith."

"I b'le?"

"I . . . i Troas."

"Ac oddi yno?"

"I Philippi."

"Lle mae hwnnw?"

"Ym Macedonia."

"A lle mae Macedonia?"

"Yng ngwlad Groeg ddeudist ti, dywad?"

"Ia, yng ngwlad Groeg . . . Hm, 'rwyt ti wedi dysgu mwy nag on i'n feddwl."

"Wnei di ddal ymlaen, Dafydd?"

"'Wn i ddim. Mi feddylia' i am y peth tan amsar Seiat nos Fawrth."

Ond nos Lun daeth dirprwyaeth i Dyddyn Cerrig—Huw Roberts a William Davies, neu, ar lafar, Huw Rôb a Wil Cochyn, y ddau'n ceisio edrych mor ddifrifol â phe baent mewn angladd.

"Ydi Dafydd yn tŷ, Mrs. Ellis?" gofynnodd Huw, llywydd y ddirprwyaeth, mewn llais dwfn, a chan besychu'n bwysig.

Cuddiodd Wil ei wên fawr, ddanheddog, tu ôl i gefn ei gyfaill.

"Ydi, mae o ac Owen yn y gegin. Dowch i mewn."

"Y . . . diolch, Mrs. Ellis, diolch." A rhoes Huw bwniad i Wil am gecian chwerthin tu ôl iddo.

Eisteddodd Huw yn y gadair freichiau yn y gegin, ond bodlonodd Wil ar y stôl drithroed, gan gadw'i ben i lawr.

"Yr ydan ni wedi dwad yma ynglŷn â'r Dosbarth Ysgol Sul," meddai Huw, a'r llais dwfn yn gwneud i Owen hefyd guddio'i wyneb.

"Ydan," ebe Wil, ond wrth ei droed chwith.

"Mae 'na si eich bod chi, Dafydd, am 'i roi o i fyny."

"Oes," ebe Wil.

"Mi fydda' hynny'n . . . y . . . siomiantigath go fawr inni.'

"B . . . bydda'," ebe Wil, gan ddarganfod yn sydyn fod carrai' esgid yn o lac. Anadlai'n drwm hefyd, fel petai rhyw aflwydd ar ei frest. "Aros di nes awn ni allan i'r lôn 'na, Wil Cochyn," meddai Huw wrtho'i hun.

"Yr ydan ni'n gwbod—ac yr ydan ni'n siarad dros weddill y dosbarth hefyd . . . "

"Ydan." "Yr ydan ni'n gwbod—ac yr ydan ni'n siarad dros weddill y dosbarth hefyd—inni fethu talu'r sylw dyladwy i'r wers."

Yr oedd brest Wil yn ddrwg eto a charrai'r esgid arall yn hawlio'i thrin. "Ie wir," meddai'n ddigyswllt pan deimlai'n well.

"Ond os daliwch chi ymlaen efo ni, Dafydd, yr ydan ni'n golygu trio'n gora' o hyn allan."

Hogyn tew, bochgoch, oedd Huw, yn gryf fel tarw ond mor ddiniwed ag oen. Gwyrodd ymlaen yn eiddgar a'i ddau lygad croes yn fawr yn ei ben.

"Mi fùm i'n meddwl am y peth gynna' cyn i chi ddŵad, hogia'," meddai Dafydd. "Piti na chawn i dipyn o help efo'r dosbarth,' meddwn i wrtha' f'hun."

"Help?" ebe Huw.

"Ia. "Tai gynno' ni rywun fedrai dynnu mapia' go lew . . . "

Cododd Wil ei ben. "Pa fapia'?" gofynnodd.

"Wel, Sul dwytha' 'roeddan ni'n darllan am Paul yn teithio bob cam o Jerwsalem i wlad Groeg. 'Doedd neb fel 'taen' nhw'n malio i b'le'r oedd o'n mynd, ac i ddeud y gwir, 'doeddwn i fy hun ddim yn rhyw glir iawn fy meddwl. 'Roeddwn i wedi'i ddilyn o ar fap sy gan fy nhaid yn 'i Feibil, ond 'fedrwn i yn fy myw gofio'r map wrth drio egluro petha' i chi. "Tai gynno' ni rywun go dda efo'i law, 'rŵan . . . "

"Mae gin' i focs paent," meddai Huw.

"'Oes, wir? Diawch, 'taswn i'n cael benthyg hwnnw gin' ti, Huw, efalla' . . . Ond dwy law chwith sy gin' i, mae arna' i ofn."

"Ar be' oeddach chi'n meddwl tynnu'r map, Dafydd?" gofynnodd Wil.

"Ar ddalan fawr fawr o bapur. Maen' nhw i'w cael yn siop Owens yng Nghaer Heli. Mae isio tri map i gyd."

"Tri?"

"Ia.

Y daith i wlad Groeg, honno yr oeddan ni'n sôn amdani Sul dwytha'; taith wedyn ymhellach ymlaen, eto i Roeg; a'r daith olaf pan aed â fo'n garcharor i Rufain. Mi liciwn i hefyd gael llun y llong yr oedd o'n hwylio ynddi hi a llun y Parthenon, teml fawr yn Athen, a llun canwriad Rhufeinig Mae lot o lunia' da mewn llyfr y ces i 'i fenthyg o gan fy nhaid, ond 'u bod nhw i gyd yn fychan. Mi driais i fy llaw ar fap un noson, ond un sâl ar y naw ydw' i efo petha' felly, mae arna' i ofn."

Mi geiff Wil fenthyg fy mocs paent i," meddai Huw.

"Wil? 'Ydi Wil . . . ? Wel, yr argian fawr, ydi, wrth gwrs!"

"Pryd ydach chi'n mynd i gael y papur 'na o Gaer Heli, Dafydd?" gofynnodd Wil.

"Mae Meri 'chwaer yn mynd yno 'fory," ebe Huw. "Mi fedar hi alw yn y siop os liciwch chi."

"Campus, Huw, campus!" Tynnodd Dafydd hanner

coron o'i boced. "Mae'n well iddi ddŵad â hannar dwsin ohonyn' nhw inni, ond ydi? Maen' nhw tua dwy droedfadd sgwâr, yr ydw' i'n meddwl."

"Reit." Cododd Huw yn bwysig. "Ydi'r Beibil gynnoch. chi?” "Beibil? O, hwnnw sy â'r mapia' ynddo fo? Ydi, mi a' i i'w nôl o 'rŵan, a'r llyfr yr on i'n sôn amdano fo."

"Mi fasat yn meddwl mai fo sy'n mynd i dynnu'r mapia' a'r llunia', Now," meddai Wil wedi i Ddafydd adael y gegin.

"A 'fedra' fo ddim tynnu llun bwgan brain, myn diân i!"

"Yr ydw i'n mynd i ofalu bod rhain yn cael 'u tynnu," oedd ateb Huw. "Mi wyddost un mor ddigychwyn wyt ti, a 'thaem ni'n dibynnu arnat ti, 'welen ni ddim ar bapur cyn 'Dolig. Wel, yr ydan ni'n tri'n mynd i gwarfod yn tŷ ni nos 'fory. Mi ofynna' i i 'Mam wneud tân yn parlwr ac mi gawn ni lonydd yno i ddechra' ar y map cynta'—Now i ddarllan y bennod a studio'r map, a finna' i estyn petha' iti. 'Dydan ni ddim yn mynd i siomi Dafydd."

"Rhoi siomiantigath iddo fo," meddai Wil yn amharchus, mewn llais dwfn.

"Aros di nes ei di allan, Cochyn."

Bu'r cynllun yn llwyddiant mawr, a daeth Owen yn awdurdod ar rannau olaf yr Actau, Wil yn fapiwr a thynnwr lluniau heb ei ail, a Huw yn—"giaffar" llond ei groen. Yn y seiadau hynny ym mharlwr Huw Rôb, fel y cofiai'r Parch. Owen Ellis bob tro y codai destun yn yr Actau, y ganwyd ei ddiddordeb mawr yn yr Apostol Paul. Yno hefyd y sylwodd mor ddu oedd llygaid Mary, chwaer Huw.

Yn y tŷ, Dafydd; yn y capel ac yn y chwarel, Elias Thomas. Am bregethau a phregethwyr yr oedd sgwrs yr hen flaenor beunydd. Pan aethai Owen i'r chwarel gyntaf, gwrandawai arno'n ddifater—yn wir, yn fingam braidd, a'i osgo'n awgrymu mai'r Seiat, nid y bonc, oedd y lle i bethau felly. Ond fel y treiglai amser heibio, daeth yntau, fel ei dad o'i flaen, i dalu mwy a mwy o sylw i eiriau tawel Elias Thomas.

Ym meddwl iach bachgen deuddeg oed, prin iawn oedd cysgodion beirniadaeth. Yr oedd pawb o'i gwmpas yn llawn rhamant—Huw Jones a'i het galed amharchus a'r cnwd o flew yn ei glustiau; Robin Ifans a'i dafod cyflym; George Hobley uchel a diofal ei lais; Ifan Ifans, a wisgai gôt laes a bwa gwyn i fynd i'r capel hyd yn oed ar noson waith, mewn hen hen ddillad wrth y drafael neu ar y ffordd i'r Twll; Elias Thomas wyredig yn trin cerrig yn lle trin adnodau yn yr Ysgol Sul. Ond wedi pylu o'r newydddeb a thyfu o'r bachgen yn llanc, ciliodd yr hud a'r lledrith: aeth het Huw Jones yn llai digrif a thafod Robin Ifans yn llai ffraeth, gwaeddai George Hobley ormod wrth siarad, a phan droai llais main Ifan Ifans yn ddwys, cofiai Owen am y clytiau o gerrig a gawsai ef a bechgyn eraill ganddo. O bawb yn y bonc, Elias Thomas fwyn a thawel a wisgai orau.

Pregethwyr y Methodistiaid oedd ei arwyr ef, a phan lithrai i mewn i ymgom, "Yn 'i bregath fawr ar y testun 'Seimon, fab Jona, 'wyt ti'n fy ngharu i?' y gwnaeth y Doctor John Hughes, Caernarfon, y sylw..." neu "William Prytherch, Y Gopa, yn 'i bregath ar 'hau a medi' glywis i'n deud. . ." neu "Pan ddaeth Matthews, Ewenni, â'r 'ddafad golledig' i Gaer Heli a'i chario hi—y Beibil mawr oddi ar y pulpud, wrth gwrs— yn ôl a blaen ar 'i ysgwydd, yr ydw' i'n cofio..." neu rywbeth tebyg oedd ei eiriau cyntaf yn ddieithriad bron. Clywsai, pan oedd yn ifanc, John Elias a William Roberts, Amlwch, ar eu gorau, a gallai adrodd darnau o bregethau John Jones, Tal-y-sarn, a Henry Rees, a'r athrylith ifanc o Fôn, William Charles, a David Jones, Treborth, bron air am air. Er nad oedd yn ddyn. cryf, cerddai filltiroedd i wrando ar y Prifathro Thomas Charles Edwards neu ar y Dr. Griffith Parry neu ar John Williams, Brynsiencyn, pan ddeuai un ohonynt i'r cylch, a gwnâi pregeth fawr ef flynyddoedd yn ieuangach: yr oedd ei gam yn ysgafnach a'i lygaid yn loywach a'i wên yn fwy eiddgar am ddyddiau lawer wedi'i chlywed. Cofiai destunau a phennau ugeiniau o bregethau, a phan siaradai yn y Seiat, mwynhâi pawb ei glywed yn dyfynnu stori neu eglureb o bregeth a glywsai neu a ddarllenasai —bob tro gan ymddiheuro am ei ffordd anghelfydd o'i dweud. "Ond dyna fo," meddai, "does gen' i mo'r ddawn na'r llais i wneud cyfiawnder â hi. Yr oedd llais y Doctor Owen Thomas, meddan' nhw i mi—nid fy mod i'n credu hynny, cofiwch—yn ddealladwy filltir a hannar i ffwrdd ac yn glywadwy am bedair milltir, a finna' efo fy ngwich o lais yn cael trafferth i dynnu sylw Esthar acw pan fydda' i ar ben y grisia' a hitha' i lawr yn y gegin."

Yr oedd ei gof yn rhyfeddol, a dyfynnai'n helaeth a hynod gywir o'r llyfrau a ddarllenai—"Geiriadur Charles", "Cyfatebiaeth Butler", "Traethodau Lewis Edwards", "Hanes Methodistiaeth", cofiannau a chyfrolau o bregethau. Bob yn eilnos, cyn troi i'w wely, treuliai awr gydag un o'r llyfrau hyn neu gyda'i Feibl, ac yna pan drawai'r cloc ddeg o'r gloch, caeai'r llyfr yn araf, tynnai'i sbectol, a syllai'n dawel am chwarter awr i weddillion y tân, gan fyfyrio ar yr hyn a ddarllenasai. Haf a gaeaf, gŵyl a gwaith, cadwai'r hen flaenor y ddefod hon, a pharchai Esther Thomas dawelwch meudwyaidd ei gŵr ar y nosweithiau hynny, er mai "difetha'i lygaid" yr oedd efo'i "hen lyfra'." Codai dadl rhyngddynt weithiau, pan welai hi ei fod yn flinedig neu'n ddi-hwyl, ond pur anaml y llwyddai i'w ddarbwyllo ac "Yr ydw' i'n mynd i'r gwely a'ch gadal chi efo'ch hen drwyn yn eich hen lyfr," fyddai diwedd yr anghydfod fel rheol.

Er ei fod yn ddarllenwr mor fawr, ychydig o ddiddordeb a gymerai mewn llenyddiaeth yn wir, hoffai ddilorni'r beirdd a'r llenorion er mwyn profi'i gred ddi-sigl-ystyfnig, ym marn Owen Gruffydd—mai yn ei phregethwyr yr oedd mawredd Cymru. Pa rai o'r beirdd, gofynnai, a oedd yn deilwng i ddatod carrai esgid John Elias neu Henry Rees neu John Jones, Tal-y-sarn, neu'r Dr. Owen Thomas? Neu gewri llai fel Edward Morgan, y Dyffryn, neu Joseph Thomas, Carno, neu'r Doctor John Hughes? Neu—a braidd yn anfoddog yr âi Elias Thomas tu allan i'w enwad eu hun—a oedd yn un ohonynt yr ysbrydiaeth a oleuai bregethau Christmas Evans neu William Aubrey, neu John Evans, Eglwys Bach, neu Hiraethog, neu Herber Evans? Cythruddid Owen Gruffydd, a rhuai linellau o waith Eben Fardd neu Ddewi Wyn o Eifion yn ei wyneb, a'i utgorn o lais yn gwneud i Esther Thomas ruthro mewn braw o'r llofft neu o'r cefn atynt i'r gegin. Ond ni threchid Elias Thomas gan huodledd Owen Meurig. "Rhoswch chi, Owen Gruffydd," gofynnodd yn dawel un noson pan ddigwyddodd Owen alw yno gyda'i daid, "nid Eben Fardd bia'r englyn yma—

'Trwy y niwl Catrin Ellis—a ganfu
Y gwynfyd uchelbris . . . '?"

"Twt, yr oedd hyd yn oed Homer yn hepian weithia'," torrodd Owen Gruffydd yn wyllt ar ei draws. "Oedd," cytunodd Elias Thomas yn slei, "ond fe wnâi iawn am hynny, chwara' teg iddo, drwy godi i dir uchel mewn lle arall. Mi fydda' i'n hoffi'r llinella' hynny luniodd Eben Fardd ar ôl y ferch honno o Ardudwy, wchi." "Pa rai ydi'r rheini, Lias?" Ac eisteddodd Owen Gruffydd yn ôl yn ei gadair gan wenu ar Owen a theimlo bod nosweithiau lawer o ddadlau tros achos barddoniaeth o'r diwedd yn dwyn ffrwyth. "Rhoswch chi . . . O, ia . . .

'Sylwch ar hanes Elen
Fu arw ei chwymp o'r frech wen' . . . "

"Tyd, Owen, tyd." A chododd Owen Meurig yn chwyrn a brasgamu ymaith i'r drws nesaf, ei dŷ ei hun, gan haeru wrth roddi daeargryn o glep i'r drws nad âi'n agos at ei gymydog yrhawg. "Mae'r hen lymgi'n benthyg llyfra' gin' i dim ond i chwilio am linella' fel'na, wsti. Er mwyn dadla'n hurt a dim arall. Piti dy fod di'n gorfod gweithio yn yr un wal â'r hen ffwl, ynte?" Ond gwyddai Owen y byddai'i daid yn mwynhau cwpanaid o de wrth dân Elias Thomas y noson ganlynol yr un modd.

Elias Thomas oedd y Pen Blaenor yng nghapel Siloam, a gofynnai'r swydd honno am amynedd anfeidrol weithiau, yn enwedig pan ddôi llygaid barcud y disgyblwr llym Ifan Ifans of hyd i 'bechadur'. O graig a thŵr YR EGLWYS syllai Ifan Ifans yn ffiaidd ar gors ffolineb ac aflendid Y BYD, a phan ganfyddai ynddi rywun a fynychai'r cysegr, llithrai gorfoledd milain i'w drem a defnyddiau araith finiog i'w feddwl. Yr oedd yr hen frawd ar ben ei ddigon pan ddôi cyfle i gyhuddo rhywun o feddwi neu regi neu ymladd, o "ieuo yn anghymharus" neu o "esgeuluso moddion gras" neu hyd yn oed o "ddewis y Syrcas yng Nghaer Heli yn lle'r Gyfeillach yn Siloam". Chwarae plant iddo ef oedd diarddel mam ddibriod—nid oedd eisiau dychymyg i weld y pechod hwnnw—ond yr oedd disgyblu dwy wraig am "anghytuno â'i gilydd" neu ŵr am "ganu maswedd" neu am "dorri'r Sabath" yn orchestwaith. Disgyblu? Fe'u torrai allan o'r Seiat bob copa walltog ohonynt pe câi ef ei ffordd. Ond ni châi ei ffordd ar ei ôl bob gafael codai Elias Thomas yn y Sêt Fawr, yn fwyn a charedig i sôn am drugaredd Duw ac am faddeuant llawn a rhad. A throai'r pechadur, a oedd yn herfeiddiol o flaen Ifan Ifans, yn wylaidd ac edifar a'i draed diolchgar yn benderfynol o aros ar y graig byth mwy.

Elias Thomas hefyd oedd Llywydd y caban ym Mhonc Britannia, a buan y tawelai ymryson a rhegfeydd yn ei ŵydd, er bod angen doethineb mawr i gadw pleidiau'r bonc—Undebwyr a'r rhai na pherthynent i'r Undeb, capelwyr ac eglwyswyr, cefnogwyr a gwrthwynebwyr Gladstone, y gor-grefyddol fel Ifan Ifans a'r anystyriol fel George Hobley, cynffonwyr fel Robin Ifans a dynion cydwybodol a diweniaith—rhag ffraeo'n chwyrn. Pryderai lawer, fel y cyfaddefodd droeon wrth Owen, ynghylch clebran dibwrpas yr awr ginio, a cheisiai ef ac eraill lunio adloniant a chynnal dadleuon i ddiddori'r caban. Ond byr oedd hoedl y pethau hynny, a daliai'r hen flaenor i ysgwyd ei ben yn llwm. Cynhelid 'cwarfod' weithiau—i anrhegu hen frawd a fwriadai roi'r gorau i weithio neu ddyn ifanc ar fin priodi neu i godi cynrychiolwr ar ryw bwyllgor—ac ymgasglai nifer ambell awr ginio i wrando ar y 'darllenwr' yn darllen yn uchel o ysgrifau Thomas Gee yn 'Y Faner'. Ond, gan amlaf, mân siarad oedd y drefn ymhlith y mwyafrif, a phan ddewiswyd Owen yn 'ddarllenwr', ac yntau'n ddwy ar bymtheg, teimlai hi'n anodd cystadlu â lleisiau eraill ym mhen arall y caban a oedd yn dadlau ynghylch rhinweddau "White Wyandottes" neu'n clodfori "Sharpes Express" neu'n haeru, fel y gwnâi George Hobley, mai yn y "Pig and Whistle" yr oedd cwrw gorau Caer Heli.

"Mae George Hobley yn hogyn clên ac yn weithiwr heb 'i ail," meddai Elias Thomas un prynhawn yn y wal pan gwynai Owen am ei lais uchel. "Ond gresyn na fasa' fo wedi cael gras, chwedl yr hen Fari Lewis."

Rhoes Huw Jones ei gyllell-naddu ar ei lin am ennyd a syllodd yn dosturiol ar ei bartner. "'Wni ddim ar bwy y byddwch chi'n gwrando nesa', Lias Tomos," meddai.

"Gwrando, Huw?"

"Ia. Y Mari Lewis 'na o bawb! 'Dydi hi ddim ffit i fyw y drws nesa' i unrhyw gapal, heb sôn am gapal Batus. Os oes 'na rywun heb ras, Mari Lewis ydi honno. Ne dyna ydw' i'n ddeud, beth bynnag. Neithiwr ddwytha', pan on i'n mynd heibio ar fy ffordd i'r capal, y clywis i hi'n rhegi un o'r plant ar dop 'i llais."

"Am Fari Lewis arall yr on i'n meddwl, Huw. 'Wyt ti ddim wedi darllan y nofal Rhys Lewis gan Ddanial Owen?"

"Danial Owen... Danial Owen." A chwiliodd Huw Jones yn ei gof ymhlith y cannoedd o lyfrau na ddarllenasai. "Na, 'dydw' i ddim yn meddwl 'mod i, wchi."

"Mi liciwn i pe bawn i heb 'i darllan hi," ebe Owen. "Taw, fachgan! Pam, Now, pam?"

"Imi gael 'i darllan hi eto am y tro cynta', Huw Jones."

"O." Swniai'n siomedig.

Galwodd Elias Thomas heibio i dŷ ei bartner y noson honno a'r llyfr yn ei law. Trannoeth, am y tro cyntaf ers blynyddoedd, yr oedd Huw Jones yn hwyr yn cyrraedd ei waith, wedi bod yn darllen tan oriau mân y bore, meddai. Yr oedd ei lygaid yn gyffrous.

"Yr ydw' i wedi cael syniad," meddai wrth hongian ei gôt yn y wal. Dywedai'r cyffro yn ei drem fod y profiad yn un go newydd. "Mae Now 'ma'r darllenwr gora fuo yn y caban 'na, ond ydi, Lias Tomos?"

"Wel, ydi, am wn i, wir, Huw."

"Mi ddois i â'r llyfr efo mi. Rhaid iddo fo ddarllan darna' o 'Rys Lewis' i'r dynion. Dechra' hiddiw. Mi fydd pawb wrth 'u bodd. Ne' dyna ydw' i'n feddwl, beth bynnag."

"Pawb ond Ifan Ifans, efalla'. Mi ddaeth y stori allan gynta' yn 'Y Drysorfa' rai blynyddoedd yn ôl, ac mi sgwennodd Ifan Ifans at y Parch. Roger Edwards, y Golygydd, i ddeud y drefn."

"I ddeud y be'?" Ac edrychai Huw Jones fel petai ar fin cychwyn o'r wal i dagu Ifan Ifans.

"Ond wir, mae'r syniad yn un da, Huw; ydi, fachgan, yn un da iawn. Mi fùm i'n trio meddwl am rwbath tebyg droeon. ac yn marcio amball stori yn y 'Cymru' Coch, gan fwriadu. dŵad â hi efo mi i'r chwaral. Ond rhywfodd, 'doedd awduron. y straeon ddim fel 'taen' nhw'n gweld ac yn clywad 'u pobol.

Ond mae Danial Owen..."

"Yn true to nature, Lias Tomos. Yn true to nature bob gafal. Ne' dyna ydw' i'n ddeud, beth bynnag."

"Diwrnod darllan Y Faner ydi hiddiw, yntê? Mi soniwn ni am y peth wrth y dynion, ac os ydyn' nhw'n cydsynio, mi geiff Owen ddechra' darllan ddydd Llun. Mi rydd hynny amsar iddo fo ddewis y darna' cynta'n ofalus ac, os myn o, i redag trostyn' nhw efo'i daid, Owen Gruffydd."

"O'r gora', Lias Tomos. Diawch, mi tydd 'na lond y caban cyn diwadd yr wsnos nesa', 'gewch chi weld. Ne' dyna ydw' i'n ddeud, beth bynnag. 'Nenwedig ac adroddwr fel Now 'ma'n 'i ddarllan o inni. Llais uchal fel un George Hobley i Wil Bryan, llais fel eich un chi i Abal Huws, llais Dafydd i Bob, llais . . . "

"Sut ydach chi hiddiw 'ch dau?" galwodd Robin Ifans ar ei ffordd heibio i'r wal. Yna safodd yn syfrdan. "Diast i, mae 'na dri ohonoch chi, ond oes? 'Welis i mo'r dyn bach 'na, wchi. Bora braf?"

Y gwir a broffwydasai Huw Jones: cyn diwedd yr wythnos wedyn yr oedd llond y caban ar hanner olaf yr awr ginio, ac ym mhlith y gwrandawyr rai dynion o bonciau eraill a glywsai am ddoniau 'darllenwr' Ponc Britannia.

"Diawch, prygethwr ddyla' Now 'ma fod, wchi," oedd sylw aml Huw Jones yn y wal yn ystod yr wythnosau canlynol. "Yntê, mewn difri, Lias Tomos?"

"Wel, mae o'n darllan yn hynod o dda, Huw. Ydi, fachgan, ydi, yn hynod o dda. Ydi, wir, fachgan, ydi."

Pam yr oedd Elias Thomas mor ochelgar, tybed? Ni wyddai Owen, ond cofiai'r amser pan soniai'r hen flaenor am wneud pregethwr ohono er ei waethaf. Aethai pum mlynedd heibio er hynny, a bellach, gan iddo fynnu cael dyfod i'r chwarel, yr oedd Elias Thomas—a Dafydd a Thaid hefyd—am iddo fod yn chwarelwr, mae'n debyg. Câi ddwybunt a choron y mis bellach a phob cyfle i ddysgu gwaith y Twll yn ogystal â'r wal, ac ymhen rhyw flwyddyn neu ddwy cymerai Elias Thomas neu Ddafydd ef yn bartner... Ymhen rhyw flwyddyn neu ddwy? Ni hoffai Owen feddwl am flwyddyn a blynyddoedd eto yn y chwarel.

"Mae 'na brygethwrs reit ulw dda wedi codi o'r hen chwaral 'ma, wchi," chwanegodd Huw Jones. "Nid rhai cynorthwyol ydw' i'n feddwl. Rhai goiawn fel Ifan Hughes, Caer Heli. Ond on i'n jermon iddo fo ym Monc Rowler pan ddaru o ben derfynu mynd i'r be-ydach-chi'n-'i-alw-fo? Dyna i chi strygl, Lias Thomas! 'Rydw' i'n siŵr fod Ifan Hughes wedi hannar—llwgu ganwaith er mwyn medru prynu amball lyfr. Bara a chaws yn 'i dun bwyd yn amal iawn, ac yn gweithio ymhell ar ôl caniad. O, mae gin' i barch mawr i Ifan Hughes— er 'i fod o'n Fethodus."

"Ydi, mae Ifan yn fachgen da," ategodd Elias Thomas.

"Ydi, ac yn gredyd inni yn Siloam 'cw."

"Mi fydda' i'n gweld lot o debygrwydd rhwng Ifan Hughes a Now 'ma, wchi."

"O?"

"Bydda'. Colli'i dad yn ifanc, mynd i'r chwaral, adroddwr da, ennill ar draethoda', cymryd rhan yn capal, darllenwr mawr..."

"Mae'n bryd picio â rhai o'r cynion 'ma i'r efail eto, Huw. Mi yrrwn ni un o'r hogia' y peth cynta' bora 'fory, cyn inni fynd i lawr i'r Twll. Blaen go sâl sy ar y miniar 'ma, wir." Ac felly, dro ar ôl tro, fel y llithrai'r wythnosau a'r misoedd. heibio, y newidiai Elias Thomas y stori. Ond gwrandawai'n astud iawn pan soniai Owen am lyfr a ddarllenai neu draethawd a ysgrifennai, a galwai yn Nhyddyn Cerrig weithiau â llyfr neu gylchgrawn yn ei law. A oedd ef o hyd yn ei weld fel pregethwr, ond yn aros ei gyfle? A Thaid hefyd? Yr oedd yntau'n llawn mor ochelgar. Penderfynodd Owen sôn am y peth wrth Ddafydd, ac un noson yn yr hydref fel y dringai'r ddau frawd tua Thyddyn Cerrig,

"Dafydd?"

"Ia, Now?"

"Wyt ti'n cofio'r bora hwnnw y dois i am dro i'r chwaral efo 'Nhad a chditha'?"

"Bora'r ddamwain? Ydw', debyg iawn. Pam?".

"Wel, y bora hwnnw, os wyt ti'n cofio, 'roedd Lias Thomas yn deud . . . "

"Ia, Now?"

"Yn deud mai . . . pregethwr ddylwn i fod." Gwridai Owen cyn gorffen y frawddeg.

"Oedd o, dywad?"

"Oedd. Ac 'ron inna'n teimlo'n reit ddig wrtho fo."

"Wel?"

"Wel . . . y chwaral oedd popeth gin' i yr amsar hwnnw, yntê? Ond 'rwan . . . 'wn i ddim."

Cerddodd y ddau'n dawel am dipyn ac yna dywedodd Owen yn sydyn: "Chdi ddyla' fod yn bregethwr, Dafydd."

"Fi? Yr argian, pam?"

"'Rwyt ti mor . . . mor dda, Dafydd."

"Y?"

"Mor ddi-feddwl-ddrwg, mor anhunanol, mor ofalus o 'Mam, mor . . . "

"Paid â stwnsian, Now bach. 'Rydw i'n hŷn na chdi, dyna'r cwbwl 'rhen ddyn. Yr esgob, fi'n bregethwr! 'Wyt ti ddim yn cofio'r troeon hynny y triais i ddeud gair yn y Seiat?

Ond mae'n bryd inni benderfynu rhwbath ynglŷn â chdi." Llithrodd y frawddeg olaf o'i enau yn ddiarwybod bron.

"Penderfynu?"

"Dacw Mr. Roberts yn mynd i fyny i'r ysgol i rwbath." Chwifiodd Dafydd ei law ar yr athro. "Rhaid inni gofio mynd â'r 'Sesame and Lilies' 'na yn ôl iddo fo. 'Wyt ti bron â'i orffen o?"

"Ydw', bron iawn. Dew, llyfr da, yntê, Dafydd?"

"Ia, ac mae gynno fo chwanag o waith y John Ruskin 'na, medda' fo."

"Dafydd?"

"Ia, Now?"

"Be' oeddat ti'n feddwl wrth sôn am 'benderfynu rhwbath' ynglŷn â fi?"

"O, dim byd o bwys, fachgan."

"Oeddat. Be'?"

"Dim ond i Taid a Lias Tomos a finna' fod yn siarad amdanat ti y noson o'r blaen. Ond paid â chymryd arnat, cofia."

"'Wna' i ddim. Ond ydi'r hen Lias yn un slei?"

"Cofia di, 'rŵan."

"Ddim siw, Dafydd. Be' oeddan' nhw'n ddeud?"

"'Doeddwn i ddim wedi meddwl deud cymaint â hyn'na wrthat ti—ddim eto. 'Dydan ni . . . 'dydyn' nhw ddim am iti dreulio d'oes yn y chwaral 'na. Mi ddown ni . . . mi ddôn' nhw o hyd i ryw ffordd allan cyn hir. 'Ddeuda' i ddim chwanag wrthat ti 'rŵan, dim ond bod yn rhaid iti ddal ymlaen efo dy ddarllan a'th studio. O ddifri, yntê?"

"Ia, Dafydd. Pam wyt ti'n gwenu?"

"Rhyw dderyn bach oedd yn sibrwd dy fod di a Wil yn rhai garw efo'r 'gennod ar ôl amball 'steddfod."

"O, chwara' teg, Dafydd, colli'r ffordd ddaru ni y noson o'r blaen wrth ddŵad o Lan Eithin. 'Roedd hi fel bol buwch ar y mynydd a ninna' heb lantar' a Wil wedi troi'i droed a . . . "

"Ond mi ei ati a'th holl egni o hyn ymlaen, mi wn."

"Af . . . Af, Dafydd. 'Ron i wedi addo mynd i ffair Bryn Llwyd heno, ond mi arhosa' i gartra' efo fy llyfr yn lle hynny."

"I bwy y daru ti addo?"

"I Huw a Wil."

"O, mae'n well iti beidio â'u siomi nhw, 'r hen ddyn."

"Ydi? . . . Ydi, efalla'."

Yn ei ddillad gorau, a'i esgidiau'n loyw a rhosyn yn ei gôt a phin ysblennydd yn ei dei a'i wallt wedi'i blastro'n ôl â sebon, galwodd Wil heibio i Dyddyn Cerrig yn fuan ar ôl chwech. Edrychai fel petai ar ei ffordd i briodas, a synnodd weld Owen yn ei siwt noson-waith, heb ymbincio dim. Pan gyrhaeddodd y ddau y ffordd fawr, yr oedd Huw'n aros amdanynt yno a chap check du-a-gwyn wedi'i daro'n herfeiddiol ar ochr ei ben a'r pig wedi'i dynnu i lawr dros un llygad ac yn ei geg bibell newydd. sbon, a ysmygai'i pherchennog yn orchestol o ddidaro gan boeri'n freuddwydiol weithiau i'r lôn. Fel y cerddent ymlaen, teimlai Owen yn annifyr wrth eu hochr yr oeddynt hwy mor dalog a difraw, ac yntau, a'r ymgom â Dafydd yn llond ei feddwl, mor dawedog. Torrodd ei gymdeithion wialen iddynt eu hunain. oddi ar fedwen ar fin y ffordd, a chwifiai Wil ei un ef yn rhodresgar ar ôl pob brawddeg a ddywedai, ond fe'i cafodd Owen ei hun droeon a'i ddwylo wedi'u plethu tu ôl iddo, a brysiodd i'w rhyddhau a'u taro ym mhocedi'i drowsus... "Rhyw ffordd allan," a ddywedasai Dafydd. Oedd, yr oedd eisiau tipyn go lew o arian i gael cychwyn da, a phan fu farw ei dad, fel y cofiai Owen, yr oedd y teulu'n dlawd iawn a thro ar ôl tro y clywsai'i fam yn diolch am hen arferiad yr 'offrymu' mewn cynhebrwng 'mawr'. Yr oedd yn agos i saith bunt mewn chwechau a sylltau ar y cadach sidan gwyn y diwrnod hwnnw, a chliriwyd holl dreuliau'r angladd yn rhwydd...

"Diawch, mi fydd 'na le yn y Bryn heno," meddai Wil fel troent o'r ffordd fawr i'r llwybr a ddringai tuag ysgwydd Clogwyn. "Fydd Jinni Llan Eithin yn y ffair, Huw?"

"Bydd." A thynnodd Huw â'r un sicrwydd ar ei bibell.

"Paid di â mynd yn rhy hy arni hi, 'rŵan, Huwcyn. Mae gynni hi gythral o dempar, wsti."

"Pwy oedd yn deud?"

"Dic Meréd. Mi landiodd un ar 'i glust o nes oedd 'i ben o'n troi fel top, medda' fo."

. . . Byddent yn ei holi am ei gymhellion. Beth oedd ei gymhellion? Ni wyddai'n iawn, ond pan ysgrifennai draethawd ar destun crefyddol neu pan astudiai'r wers ar gyfer yr Ysgol Sul neu'r Cyfarfod Darllen, teimlai fel pe bai rhyw newyn dwfn yn cael ei ddiwallu. Mewn pethau felly, nid mewn hollti a naddu yn y chwarel, yr oedd ei galon, ac yn ddiweddar collasai ddiddordeb yn sgwrs rhai fel Robin Ifans a George Hobley, a hyd yn oed ym mhrebliach diddrwg Huw Jones. Pe câi roi'i holl amser i ddarllen a myfyrio . . .

"Be' sy, Now?" gofynnodd Wil.

"Be' sy, be'?"

"Pam wyt ti mor dawal, was?" "Ydw' i?"

"Ydw' i! 'Rwyt ti fel brych, Now El. 'Cheiff o ddim. hogan yn y ffair 'na heno os bydd o fel hyn yno, Huw."

"Paid di â siarad yn rhy fuan, Cochyn," meddai Huw, a oedd bob amser yn barod i amddiffyn Owen. "Efalla' y bydd o'n mynd â'r un fyddi di'n 'i ffansio o dan dy drwyn di. Ac nid y tro cynta' fydd hwnnw chwaith, mêt."

Culhai'r llwybr yn sydyn, ac yr oedd Owen yn falch o gael cerdded ar ei ben ei hun tu ôl i'w ddau gyfaill. Pa bryd y byddai Taid ac Elias Thomas yn "penderfynu rhwbath", tybed? Ar ôl iddynt siarad â rhai o'r blaenoriaid ac â Mr. Morris y gweinidog . . .

"Cofia di gadw o Dy'n Llan heno, Huwcyn," meddai Wil. "Ne' mi fydd Ifan Ifans ne'r hen Eb yn siŵr o glywad, wsti."

Yna dynwaredodd gryglais undonog Ebenezer Morris. "Canys eang yw y porth a llydan yw y ffordd sydd yn arwain i ddistryw ; a llawer yw y rhai sydd yn myned i mewn trwyddi."

Wedyn gofynnid iddo bregethu yn Siloam un nos Sul. Yr oedd deunydd pregeth go dda yn yr "On Heroes and Heroworship" hwnnw gan Thomas Carlyle. Y pen cyntaf—y pwysigrwydd o edmygu dynion mawr, o ddilyn eu hanes a darllen llyfrau amdanynt. . .

"'Fydd y restlar hwnnw yno heno, tybad?" gofynnodd Huw. "'Hidiwn i ddim â thrio codwm efo fo. Dwybunt am 'i gael o i lawr."

"Tyt, mi glywis i 'i fod o'n sebon ne 'rwbath i gyd," meddai Wil. "Fedri di ddim cael gafael ynddo fo, was. Mae o fel darn o rybar."

. . . Yr ail ben—y priodoldeb o geisio'u hefelychu, o gael ysbrydiaeth, o ddrachtio ysbrydiaeth—gair da oedd 'drachtio'—o'u bywyd a'u meddyliau aruchel hwy . . .

"'Dydw' i ddim yn mynd adra' heb goco-nyt, beth bynnag," ebe Huw. "Wyt ti isio coco-nyt, Now?"

"Y . . . ydw', Huw."

"Reit. Mi ga' i un iti."

"Y . . . diolch, Huw."

. . . Y trydydd pen—er mor dda oedd esiampl dynion mawr, nid oedd hynny'n ddigon, a threfnodd Duw yn ei ras, yn ei ryfedd ras . . .

Yr oeddynt ar ysgwydd y Clogwyn a chlywent ymhell oddi tanynt sŵn gwerthwyr a miri'r ffair. Cyflymodd y tri eu camau'n reddfol, Wil gan swagro cerdded a phoeri i'r grug a chwifio'i wialen.

"'Faint sy gin' ti i wario, Huw?" gofynnodd.

"Tri a grot, 'achan." "Diawch, yr un faint yn union â finna'!"

Cofiodd Owen nad oedd ganddo ond ychydig geiniogau yn ei boced.

Erbyn iddynt gyrraedd y ffair, yr oedd y goleuadau naphtha wedi'u cynnau ac yn poeri'n swnllyd uwch rhuthr o wynebau llwydfelyn. Yr oedd ystryd hirgul Bryn Llwyd yn un berw of sŵn, yn ystorm o fwyniant, a phobl yn heidio'n wyllt o stondin i stondin ac o fwth i fwth fel petai pob un ohonynt ar fin cau am y nos.

"Inja-roc 'rŵan, hogia'," meddai Wil. "Tyn di yn y pwl-awê, Huw, a mi ro' i gythral o sgwd i'r stondin pan fydd y bêl wedi canu'r gloch."

"Reit."

Ond gwyddai'r werthwraig dew am yr ystryw hwnnw, a gofynnodd i Wil fod mor garedig â pheidio â phwyso yn erbyn ei stondin. Galwodd ef yn 'dearie', ond yr oedd ei llygaid yn galed a'i gwên wneud yn fygythiad. Llipryn main o'r inja-roc, rhy wan i sefyll yn ei le, a enillodd Huw.

"Mi driwn ni stondin yr hen fôi gwallt-gwyn 'na 'ta', hogia"," meddai Wil. "Tyn di y tro yma, Now, a mi gymera' i arna' 'mod i wedi meddwi."

Hen ŵr dwys a breuddwydiol yr olwg a ofalai am y bwrdd nesaf. Edrychai, yn ei ddillad duon parchus a'i goler big a'i glamp o dei patriarchaidd, yn fwy cymwys i arwain Cymanfa Bwnc nag i eistedd tu ôl i stondin inja-roc.

"Ifan Ifans wedi colli'r llwybyr, Wil," meddai Owen wrth ei weld.

"Wedi cael y llwybyr, was," ebe Wil.

Pan ganodd y gloch, cydiodd y "dyn meddw" yn wyllt yn y stondin i'w sadio'i hun. Newidiodd y bêl ei chwrs yn sydyn, ac anelodd yn syth am baladr urddasol o inja-roc, brenin y bwrdd. "Very good, very good indeed," meddai'r hen wr mewn edmygedd dwys. "Magnificent, in fact."

Ond petrusodd y bêl, aeth hithau'n feddw am ennyd, yna troes i'r dde, ac ymgartrefodd gyda stympyn disylw iawn. "Oh, pity; yes indeed, a great pity," ebe'r hen ŵr. "But a noble effort, my boy, a glorious failure." Ac o'i fawr haelioni rhoes ddarn ychwanegol i Owen wrth lapio'r stympyn.

Pwyswyd yn erbyn trydedd stondin; tynnodd Wil, yn 'feddw' eto, y bedwaredd tuag ato; gan gymryd arno chwilio am geiniog a gollasai, aeth Huw o dan y bumed i'w chodi dipyn; gyrrwyd y bêl yn gyflym gyflym, yn araf araf, yn sydyn sydyn; ond ni ddaeth lwc ar fyrddau'r inja-roc.

"Coco-nyts, hogia'!" meddai Huw.

Troesant i mewn i'r cae ac at fwrdd y cnau-coco. Yno safodd Owen a Wil o'r neilltu i wylio'r campwr, oherwydd enillasai Huw enwogrwydd fel hitiwr mewn llawer ffair. Rhoddwyd iddo dair pêl am geiniog a thrawodd yr un gneuen deirgwaith. Ond nis diorseddwyd.

"Hei, not ffêr, not ffêr, was!" gwaeddodd Wil gan ddangos dyrnau bygythiol.

"Not fair, did you say, mate?" ebe'r perchennog. "Right you are, then, right you are. Nobody can say as Sam Bailey ain't playin' the game." A rhoes ddyrnaid o had llif newydd o dan y gneuen honno. Ymhen ennyd yr oedd y gneuen ar lawr ac yna wrth draed Huw, a'r un yn fuan iawn fu tynged dwy arall a osodwyd yn yr un cwpan. Edrychodd y dyn ar ei gwsmer gyda pharchedig ofn: llygaid croes heu beidio, nid anelwr cyffredin oedd hwn. Plannodd y gneuen nesaf yn gadarn yn ei lle, a throcs Huw ei sylw at eraill mwy ansad yr olwg. Erbyn iddo wario swllt, yr oedd ganddo saith o'r cnau yn bentwr wrth ei draed, ac yr oedd Sam Bailey yn falch o weld y tri chyfaill yn troi ymaith tua'r bwth—saethu: nid er mwyn ei iechyd y daethai ef ar ei rawd i Fryn Llwyd.

Cadwodd Huw un gneuen iddo'i hun, rhoes un i Owen ac un i Wil, a rhannodd y gweddill ymhlith yr edrychwyr edmygol. Fel y cerddent tua'r bwth-saethu, taflodd dwy ferch gawod o gonffeti i'w hwynebau. Jinni, Llan Eithin, oedd un ohonynt a rhuthrodd Huw a Wil ar eu holau. Crwydrodd Owen wedyn yn anniddig o fwth i fwth, a'i feddwl eto'n ôl gyda'i ymgom â Dafydd... Yr oedd eglureb dda mewn ffair. Ym. mh'le y gwelsai ef ddarlun o ffair, hefyd? Yn "Gweledigaethau'r Bardd Cwsg," onid e? Ni ddarllenasai'r llyfr, dim ond taflu cip ar dudalen neu ddwy un noson yn Nhy Pella'. Gofynnai i Taid am ei fenthyg y tro nesaf yr âi yno.

Clywodd leisiau uchel, meddw, gerllaw iddo, a chiliodd yn gyflym tu ôl i dwr o bobl fel yr âi George Hobley a dyn arall heibio. Safodd yno'n hir gan deimlo braidd yn unig, a'r rhuthr a'r chwerthin a'r rhegfeydd o'i gwmpas fel sŵn trai ar draethau pell. Nid oedd Dafydd nac Elias Thomas na Thaid yn y ffair: a oedd yn iawn iddo ef fod yno? "Gwagedd o wagedd, gwag- edd yw'r cwbl," meddai adnod yn Llyfr y Pregethwr. Ai am ffair y meddyliai'r awdur, tybed, pan ysgrifennodd hi? "Fedrwch chi saethu, Herbert?"

Llais ei chwaer Enid.

"Saethu? Medra'! Crack shot. Bull's eye bob tro."

Beth yn y byd a welai Enid yn yr ysgogyn hwn? Gadawsai hi dŷ Richard Davies y Stiward ers tros flwyddyn ac. aethai i weini i Gaer Heli, gan ddod adref weithiau, ond yn bur anaml yn awr, i fwrw'r Sul. Gwyddai Owen fod ei fam yn poeni yn ei chylch ac yn gwrando'n bryderus ar straeon rhai a ddigwyddai daro arni yn y dref. Clerc yn yr orsaf oedd yr Herbert hwn, ac yn ôl pob hanes yr oedd yn greadur gwyllt ac ofer, yn goegyn a brolgi nad âi ar gyfyl un capel. Hwn oedd y tro cyntaf i Owen ei weld, a chasaodd ef wrth ei wylio'n sefyll yn simsan wrth y bwrdd saethu a'i lygaid yn hanner-gau a'i wefl yn llaesu ag ysgorn a doethineb meddw.

Anelodd yn rhodresgar o ofalus, saethodd, a thrawodd ymyl y cylch gwyn o'i flaen. Chwarddodd Enid dros y lle gan daflu'i phen yn ôl, a'i llygaid mawr yn ddisglair a'i dannedd perffaith fel ifori. Cariai'i het yn ei llaw, ac fel y chwarddai ysgydwai llywethau modrwyog ei gwallt cringoch ar ei phen. Mor debyg i'w thad yr oedd! meddyliodd Owen. Cofiodd y bore hwnnw pan safodd ef wrth wal Elias Thomas a gwylio'i dad yn mynd ymaith tua'r Twll gan daflu'i ben yn ôl a chwerthin pan ddywedodd rhywun rywbeth digrif wrtho. Ia, Enid a'i chwerthin diofal a'i gwallt cringoch a'i chorff tal, lluniaidd, oedd y debycaf o'r plant i'w thad. Syllodd Owen arni gydag edmygedd er mai ef, ei brawd, a ddywedai hynny, hi oedd y ferch lanaf yn y ffair.

Saethodd Herbert at y cylch dro ar ôl tro, yna edrychodd gydag ystum gŵr cyfarwydd ar hyd y gwn, a tha flodd ef i lawr mewn dirmyg pwy a fedrai anelu'n gywir â'r fath declyn? Croesodd y ddau wedyn at fwth y fenyw dweud—ffortiwn, a sylwodd Owen. fod amryw o wŷr ifainc yn llygadu Enid yn edmygol ac yna'n troi i edrych ar ei hôl. Adwaenai'r chwarelwyr yn eu plith, ac yr oedd pob un ohonynt, meddyliodd yn sur, yn werth dwsin o'r clercyn mursennaidd o'r dref.

Nid oedd golwg o Huw a Wil ar y cae, a phenderfynodd Owen gerdded unwaith drwy'r stryd ac yna, oni welai hwynt, gychwyn tuag adref. Fel y nesâi at yr adwy i'r cae, gwelai glamp o filwr meddw yn holl ysblander ei gôt ysgarlad yn rhuthro i mewn drwyddi a geneth ifanc yn dianc mewn ofn o'i flaen. Adnabu hi—Mary, chwaer Huw, a churodd ei galon. yn wyllt o'i fewn.

"Tu ôl i'r garafan 'na, Mary!" sibrydodd yn uchel fel y rhedai hi heibio iddo.

Ufuddhaodd hithau, gan droi i'r dde tua'r garafan a safai wrth wal y cae.

Yna, pan ddaeth ei gyfle, rhoes Owen ei droed allan yn esgeulus, baglodd y milwr trosti, gan honcian mewn tri cham aruthrol cyn mynd ar ei hyd i'r cae. Ni wyddai Owen. beth i'w wneud, pa un ai sefyll ei dir ai dianc, ond wrth weld y milwr yn methu â chodi, dychrynodd a brysiodd ato i'w gynorthwyo.

"Diolch, chum, diolch. Corporal Lewis at your service.

Lle mae'r diawl?" "Pwy?"

"Ddaru 'maglu i, lle mae o?" A rhuthrodd Corporal Lewis yn ffyrnig o'i gwmpas.

"Ydach chi'n iawn?" gofynnodd Owen, gan dynnu peth o'r llwch a'r gwellt oddi ar ei gôt.

"Diolch, chum, diolch. 'R Aifft, Shwdan, Khartŵm efo Gordon, Byrma, India. A sh—oldier of the Queen, Shyr, sh— oldier of the Queen." Curodd ei frest yn herfeiddiol, yna ysgydwodd law ag Owen, saliwtiodd, a throes yn ei ôl tua'r adwy a thua thafarn Ty'n Llan gyferbyn â hi.

"Be' ddigwyddodd, Mary?" gofynnodd Owen i chwaer Huw pan ddaeth hi ato o'i chuddfan.

"Ron i'n siarad efo rhai o'r 'gennod yn y lôn, ac yn sydyn dyma hwn'na'n rhoi'i fraich am f'ysgwydd i a thrio 'nghusanu i.

'Roeddach chi ar fai 'i faglu o fel'na, Owen."

"Pam?"

"Mi fasa' wedi hannar eich lladd chi 'tai o'n gwbod mai chi ddaru."

"Mi fasa' wedi trio, beth bynnag. . . Pryd y daethoch chi i'r ffair, Mary?"

"O, yn syth ar ôl te. Mi adawodd Miss Roberts imi orffan. yn gynnar pnawn." Yr wniadwraig y gweithiai iddi oedd "Miss Roberts". "Ron i'n meddwl cychwyn adra' 'rŵan."

"A finna' hefyd, ar ôl edrach am Huw a Wil."

"O, 'welwch chi mo'r rheini—heb i chi fynd hyd ffordd Llan Eithin i chwilio amdanyn' nhw."

"'Ddowch chi. . . 'ddowch chi adra' efo fi?"

"'Wn i ddim. Mae'r 'gennod . . . O, dacw nhw." Chwifiodd ei llaw ar dair geneth ar y ffordd a chwifiasant hwythau'n ôl, ond gan wenu'n awgrymog a throi ymaith tua berw'r ffair.

"Dydyn nhw ddim am gychwyn adra', mae'n amlwg," ebe Owen. "Ddowch chi, Mary?"

"Wel . . . oreit. Ond mi liciwn i fynd rownd y cae 'ma unwaith eto."

"O'r gora'." Fel y cerddent heibio i'r bythau a'u gwaeddwyr croch a'u tyrrau llawen o ymgeiswyr, teimlai Owen yn ddig wrtho'i hun am na ddaethai ag arian gydag ef. Dim ond tair ceiniog a oedd ganddo ar ei elw. Arhosodd y ddau o flaen bwth yr hwp- la, gan wylio llanc medrus a fu bron ag ennill cloc bychan o farmor. Bron—oherwydd yr oedd i'r cloc sylfaen ysgwâr a gwrthodai'r cylch a da flasai'r llanc lithro tros hwnnw a gorwedd yn fflat ar felfed y bwrdd.

"Cloc bach del, yntê?" meddai Mary. "Un o'r rhai dela' welis i 'rioed."

"'Fasach chi'n licio'i gael o?" gofynnodd Owen.

"Hy, 'fedar neb 'i ennill o, mae'n debyg. Mae'r bobol 'ma'n gwbod be' maen' nhw'n wneud."

Rhoed i Owen dri chylch am geiniog ac anelodd am y cloc y trithro, ond heb lwc. Gwariodd geiniog arall, eto'n ofer. Aeth y cylch am y cloc y cynnig olaf, ond ni orweddodd ar y bwrdd.

"O, gadewch iddo fo, Owen," meddai Mary, gan weld y siom yn ei wyneb.

"Tri chynnig i Gymro!" A thalodd am dri chylch eto—â'i geiniog olaf.

Methodd â'i dafliad cyntaf, ond cafodd yr ail gylch am y cloc, a dim ond y mymryn lleiaf o gongl y sylfaen farmor a'i cadwai rhag mynd ar y melfed.

"Brysiwch, tra bydd hi wedi troi'i chefn," sibrydodd Mary, gan wylio'r wraig addurnedig a ofalai am y bwth. "'Rwan!" Taflodd Owen ei drydydd cylch a llwyddodd i daro'r ail ag ef, a'i yrru tros y gongl. Gorweddai'r cylch yn awr yn fflat ar y melfed, a churodd Mary ei dwylo'n gyffrous, a'i llygaid duon duon yn fflachio'n llon.

"Hwdiwch, i chi y mae o, Mary," meddai Owen wedi i'r wraig addurnedig, yn bur anfoddog, roi'r cloc yn ei ddwylo. "O, na, chwara' teg, yr ydw' i'n siŵr y basa'ch mam ne' Enid. . ."

"Os dechreuwch chi wneud unrhyw lol, mi fydda' i'n dilyn siampl y soldiwr hwnnw ac yn rhoi cusan i chi o flaen y bobol 'ma i gyd."

"Dim o flaen y bobol 'ma, Owen." Ac yr oedd direidi'r llygaid duon duon yn werth cannoedd o glociau.

*⁠*⁠*⁠*⁠*

Cododd yr hen ŵr wrth y tân ei ben a gwrandawodd. Tawelodd y gwynt ennyd, ac ni thorrai dim ar ddistawrwydd y stydi ond tician cyflym y cloc bychan ar y silff-ben-tân. Gwenodd yn hiraethus. Oedd, yr oedd y cloc bach wedi cadw amser am dros hanner canrif. Y gorau a fu ganddo erioed. A fu gan Mary, yn hytrach, oherwydd hi bioedd y cloc.