Y Cychwyn/Pennod 7

Y Cychwyn

gan T Rowland Hughes

𝒫𝑒𝓃𝓃𝑜𝒹 7

CYMERODD yr hen weinidog ei Feibl oddi ar fwrdd bychan wrth ymyl ei gadair, agorodd ef, a daeth o hyd i'r seithfed bennod o Fathew. Er bod pob gair o'i hoff bennod. ar ei gof ers blynyddoedd meithion, darllenodd ei dechrau'n araf ond â'i feddwl ymhell.

"Na fernwch, fel na'ch barner.
Canys â pha farn y barnoch y'ch bernir; ac
â pha fesur y mesuroch yr adfesurir i chwithau . . ."

Ia, wrth adnabod Ebenezer Morris yn well y dysgodd y wers honno'n llawn am y tro cyntaf erioed. Iddo ef a Huw Rôb a Wil Cochyn a bechgyn eraill, "R hen Eb" oedd bugail Siloam, gŵr i chwerthin am ei ben ac i ddynwared ei wich o lais a'i ffordd bwysig o lefaru ac o gerdded. Hyd yn oed wedi i Owen ddechrau pregethu, ychydig o gyfathrach a oedd rhyngddo ef a'i weinidog. Soniai amdano fel "Mr. Morris," yn lle "Eb," gwrandawai ag wyneb goraddfwyn ar ei gynghorion difrifol, câi fenthyg rhai llyfrau ganddo, a thrwyddo ef y derbyniai ambell gyhoeddiad, ond arhosai'r gwatwar yng nghraidd ei feddwl. Er ei waethaf, "R hen Eb" oedd y dyn bach o hyd, yn ei gwmni ac yn ei gefn.

Ar y nos Sadwrn honno o Fawrth, yn betrus yr ymlwybrodd Owen drwy'r eira tua "Bryn Myfyr." Buasai'n well ganddo ofyn cymorth Mr. Roberts yr athro neu hyd yn oed Jones y Sgwl, ond tybiai fod Lladin a Groeg bron mor ddieithr iddynt hwy ag iddo yntau, ac ni feiddiai fynd at un o weinidogion eraill yr ardal neu at Rees y Person. Ac nid oedd nos Sadwrn, cofiodd, yn noson dda i alw gyda phregethwr: efallai fod Eb

—Mr. Morris—wrthi'n brysur yn paratoi at y Sul. Ond byddai Mrs. Morris yn sicr o ddweud hynny wrtho heb flewyn ar ei thafod. Dynes fawr, fawreddog, a chyfoethog yn ôl pob hanes, oedd hi, a lywodraethai'i gŵr a'i merch Rhiannon â llaw urdd— asol. Pur anaml y gwelid hi yn nhŷ un o aelodau'r capel, yn arbennig y tlodion yn eu plith—ni chofiai Owen iddi erioed groesi trothwy Tyddyn Cerrig—ac ychydig iawn a wnâi hi yn Siloam, ar wahân i eistedd fel brenhines ym mhen ei sedd. "Fel brenhines," gan gredu gair hen frawd perswadiol o sipsi ei bod hi yr un ffunud â gwraig rhyw Tzar—ni fedrai ef gofio'n iawn pa un.

Yr oedd un peth arall a wnâi Mrs. Ebenezer Morris yn "ddynas fawr" ym marn y pentref. Yn lle gyrru ei merch Rhiannon i ysgol Llan Feurig ac yna i Ysgol Ganolraddol Caer Heli ac oddi yno i Goleg Bangor, anfonodd hi i ysgolion preifat i ddechrau, wedyn i Cheltenham, ac erbyn hyn yr oedd hi mewn Coleg yn Llundain. Gan fod Rhiannon yn ferch ddel, yn enwedig pan oedd hi'n ieuangach, ac wedi'i gwisgo'n llawer gwell na'r cyffredin, syrthiasai hogiau Siloam, ac Owen yn eu plith, yn ddwfn mewn cariad â hi. Ond, a'i mam yn ei gwylio bob ennyd, prin y câi un ohonynt gyfle i wneud mwy nag addoli o hirbell. Rhoddai Wil Cochyn, yn hogyn wyth oed, sebon yn drwm ar ei wallt pan fyddai hi gartref, a llwyddodd droeon i wthio anrhegion i'w llaw ar y ffordd allan o'r Band of Hope— caramel, afal, cnau, ac ymhellach ymlaen pan deimlai'n fwy hy, rosyn, rhuban, hen freichled, tlws neu ddau wedi'u troi heibio gan ei fam. Yna, yn fwy gwrol fyth, ysgrifennodd nodyn ati, gan ddewis Saesneg fel iaith ei serch.

"Leafs may whithar
Flowars may die
Frens may forgett you
But nevar will i.
Willie. x x x"

Gan iddi wenu'n slei arno y bore Sul canlynol, lluniodd Wil lythyr anrhydeddus o ffurfiol y prynhawn hwnnw a'i wasgu i'w llaw ar ôl yr Ysgol Sul.

"If you will be my Sweethart
i will be your's for evar.

Sined

William Davies."

Ond, a'i ddannedd yn rhai mor flaenllaw a'r brych mor amlwg ar ei drwyn a'i dalcen, ni welai Rhiannon ef yn debyg i Fedwyr na Lawnslod na neb arall o arwyr ei breuddwydion, a phenderfynodd anwybyddu Wil a'i wallt. Pan ddechreuodd yntau weithio yn y chwarel, anghofiodd yn llwyr amdani, gan chwythu "Hy!" ysgornllyd i'r sgwrs bob tro y crybwyllai Huw Rôb neu Owen. ei henw. Ond un nos Sadwrn ymhen blynyddoedd, pan ddig- wyddodd eistedd wrth ei hochr yn y brêc o Gaer Heli, rhoes Wil ei fraich am ei hysgwydd a chusan fawr ar ei boch. "You boor!" a chlusten a gafodd yn dâl am ei sifalri direidus, a chyn gynted ag y cyrhaeddodd hi adref, adroddodd yr hanes, gyda pheth gormodiaith yn ei chyffro, wrth ei mam a'i thad. Pregethodd y gweinidog yn ddifrifol iawn wrth y pechadur ar ôl y gwasanaeth bore drannoeth, gan led awgrymu iddo fod dan ddylanwad y ddiod y noson gynt, a siaradodd Mrs. Morris hefyd, yn urddasol o gynnil, a'i fam. O hynny allan nid edrychai Wil ar " yr hen bitsh bach."

Er ei bod yn nos Sadwrn, yr oedd Ebenezer Morris yn falch o weld Owen.

"Tynnwch eich côt fawr a rhowch hi ar y gadair acw," meddai, wedi i'r forwyn gau drws y stydi o'i hôl.

"Ddim os ydach chi'n brysur, Mr. Morris. Mi fedra' i alw ryw noson arall."

"Na, yr ydw' i newydd gwblhau fy ngwaith at yfory. Dowch at y tân.”

Wedi i Owen ufuddhau ac eistedd gyferbyn ag ef, edrychodd. y gweinidog yn graff ar y drws.

"Wn i ddim a ydych chi wedi dechrau ... ym... sylwi ar bethau mân bywyd," meddai. "Maen' nhw'n bwysig, wydd- och chi, yn bwysig iawn. Er enghraifft, 'welsoch chi Elsie'r forwyn yn cau'r drws 'na ?"

"Na, 'wnes i ddim..."

"Dyna fo, ydych chi'n gweld, dyna fo. Peth bach, ond y mae iddo... ym... arwyddocâd, y mae'n allwedd i adnabydd- iaeth, yn ddarlun o gymeriad. Beth wnaeth hi â'r drws?"

"Wel, yr oeddwn i..."

"Rhoi clep iddo fo, ei gau... ym... rywsut-rywsut. Y mae Elsie'n ferch dda, cofiwch, yn siriol, yn weithgar, yn barod iawn i ddysgu. Ond y mae hi'n newydd yma a braidd yn ddifeddwl eto mewn . . . ym... manion bethau. 'Ydych chi wedi sylwi mor ychydig yw nifer y rhai sy'n medru cau drws?"

"Naddo, wir, Mr. Morris, 'ddaru mi ddim... y... meddwl am y peth o'r blaen."

"A!" Cododd o'i gadair a chroesi at y drws, a'i agor ac yna'i gau heb smic. Cerddodd yn ôl at y tân a gwên fuddugol- iaethus ar ei wyneb. 'R hen Eb i'r dim, meddai Owen wrtho'i hun; gresyn na wyddai Mr. Roberts yr athro Roeg a Lladin. "A dyna chi ffordd rhywun o... ym. . . eistedd, wedyn. Y mae croesi'r coesau, er enghraifft, yn lluddias cylchrediad y gwaed." Dadgroesodd Owen ei goesau'n frysiog. "A phwyso ymlaen yn atal yr ysgyfaint rhag... ym... anadlu'n esmwyth a naturiol." Eisteddodd Owen yn ôl.

"Dŵad i'ch gweld chi yr oeddwn i, Mr. Morris, ynglŷn â Groeg a Lladin."

"O? Groeg a Lladin?" Swniai fel petai heb glywed amdanynt o'r blaen.

"Ia. Meddwl dechra' arnyn' nhw. Gan fy mod i gartra'n segur, yntê?"

Ond... ond beth am arholiad yr Ymgeiswyr?"

"Rydw i'n gwbod y maes hwnnw'n o lew erbyn hyn, ac mae'n bryd imi ddechra' paratoi ar gyfar arholiad y Coleg."

"Ar gyfar yr Ysgol Ragbaratoawl, yntê? Wel, 'wnaiff hynny ddim drwg i chi os ydych chi'n teimlo'n ffyddiog . . . ym... mewn llawn hyder ffydd."

"'Dydw' i ddim am fynd i'r Ysgol, Mr. Morris."

"Ddim am...? Ond 'fedrwch chi byth... Yr ydw' i'n edmygu'ch... ond 'chlywais i ddim... 'Welsoch chi rai o bapurau arholiad y Coleg?"

"Naddo, wir, Mr. Morris."

"O. Lle mae Calendar y Coleg?" Cododd a mynd at silffoedd llyfrau wrth y mur cyferbyn. Clywent sŵn curo traed yn erbyn y grisiau tu allan ac yna ddrws y ffrynt yn agor.

"Mrs. Morris. Mi fynnodd fynd i'r siop. Hwdiwch, edrychwch ar hwn tra bydda' i allan. 'Fydda' i ddim dau funud."

Agorodd Owen y llyfr yn eiddgar. Gwelai y byddai'n rhaid iddo astudio saith o destunau i gyd—(a) English Language, (b) Greek, (c) Latin, (d) Mathematics, (e) The Contents of the New Testament, a dau arall o blith Deductive Logic, Welsh, French or German, The Gospels of Luke and John in Greek, The Athanasian Creed in Latin, a Hebrew. Syllodd yn ddigalon ar y rhestr. Ni wyddai ef ddim am "Algebra to Quadratics (inclusive)" na "Geometry (Euclid, Books I to 3, or the Subjects thereof)," a phan edrychodd ar yr enghraifft gyntaf o bapurau arholiad y flwyddyn gynt, yr oedd ei anobaith yn llwyr.

1. Give a historical account of the Latin element in the English Language. Give instances of words which belong to the different periods.

2. Give a short account of the Old English dialects. To which of these dialects is Modern English most closely related?

3. What was the influence of Norman French upon the vocabulary and grammar of the English Language?

4. State and explain Grimm's Law.

Troes heibio i'r Greek Unseens a'r Latin Unseens ac i'r cwestiynau ar ramadeg yr ieithoedd hynny, heibio hefyd i gyfrinachau rhyfedd y Mathematics, i gael golwg ar y papur Cymraeg.

1. Translate.

(a) Mae'r eglwysydd yn gollwng defni, a'r distiau yn pydru.

(b) Gwyn eu byd y rhai a ddihunwyd ac a ddihunanwyd.

Agorodd y drws a dychwelodd y gweinidog ato.

"Fedra' i ddim gwneud rhych na rhawn o'r papura' 'ma, Mr. Morris."

"Na fedrwch, mae'n debyg."

Teimlai Owen yn ddig wrtho am swnio mor hollwybodol: pe dôi ef i'r chwarel ryw fore ac eistedd wrth y drafael, 'fyddai dim llawer o siâp arno yntau.

"Na fedrwch, 'rŵan, wrth gwrs. Ond ar ôl . . . ym blwyddyn neu ddwy yn yr Ysgol Ragbaratoawl, 'welech chi monyn' nhw'n . . . y . . . anodd iawn, efalla'."

""Rydw' i wedi penderfynu peidio â mynd yno, Mr. Morris."

"Ond pam? Pam? Mi allaf eich sicrhau chi fod yr Ysgol yn un . . . ym . . . ragorol a'r athrawon yn wŷr o . . . ym . . . brofiad a chymwysterau arbennig. Bu fy nghyfaill y Doctor Michael Roberts mewn ysgol debyg, a mawr oedd y fendith a gafodd o ynddi, fel y clywais i o'n dweud ganwaith. Fe agorodd ei lygaid ar . . . ym . . . feysydd eang, fe agorodd ei lygaid i weled, llygaid oedd . . . ym . . . heb ganfod dim o ogoniant iaith a llenyddiaeth a... ym... meddylddrychau'r hen oesoedd. 'Llygaid oeddwn i'r dall, a throed oeddwn i'r cloff," meddai Job, onid e? Dyna oedd yr hen ysgol honno iddo fo, er nad oedd o'n... ym... llawn sylweddoli hynny ar y pryd efalla'..."

Ond prin y gwrandawai Owen ar yr huodledd hwn, a gwelodd Ebenezer Morris hynny. Tawodd gydag "Ia . . . Ia, wir" ffwndrus, a syllodd i'r tân.

"Os na fedra' i basio i'r Coleg heb fynd i'r Ysgol, mi ro' i'r ffidil yn y to. Mi fedra' i bregethu'n achlysurol yr un un fath â Taid."

Beth a oedd tu ol i'r ystyfnigrwydd hwn? gofynnodd y gweinidog i'r tân, gan chwarae'n anniddig â'i farf. Nid oedd teulu Tyddyn Cerrig yn dlawd. Yr oeddynt yn cyfrannu'n dda at yr achos, yn drwsiadus a graenus eu gwisg bob amser, a'r ferch ieuangaf, Enid, yn talu sylw mawr i'w dillad a'i gwallt, er nad oedd hi ond tipyn o forwyn yng Nghaer Heli. Hm, ni welsai mohoni hi yn y capel ers tro byd rhaid iddo gofio holi yn ei chylch. Na, nid oeddynt yn dlawd, a dau fab yn y chwarel a'r bachgen arall yn siop Manchester House. Ac eto... yr oedd hynny'n bosibl, yn bosibl. Fe gâi air ag Elias Thomas ar y pwnc: adwaenai ef y teulu cystal â neb. Hm... anodd gwybod... yr oedd pobol mor falch, mor falch.

"Sôn yr oeddan ni am... ym... Ladin a Groeg, onid e?"

"Ia, ond ar ôl gweld hwn, Mr. Morris. . ." Gwenodd

Owen yn sur ar y ddalen o Roeg yn y llyfryn agored a oedd ar ei lin. "Traed brain a dim arall ydi o i mi."

"Ia... ia, wrth gwrs, a chitha' heb gael... ym... achos na chyfle i ymgodymu â'r hen iaith nac i ddarganfod ... ym... dim o'i gogoniant hi." Cododd a chroesi at ei silffoedd llyfrau. ""Welwch chi'r silff yma ?"

"Gwela'."

"Groeg. Groeg i gyd." A chwifiodd ei law mewn balchder mawr.

Aeth anobaith Owen yn wrthryfel sydyn ynddo, yn chwerwder, yn elyniaeth. Fo a'i lond mur o lyfrau! Pwy oedd 'R hen Eb i dorsythu o'i flaen ef? Petai o'n clywed barn. ambell un yn y chwarel amdano fo a'i bregethau gwichlyd a'i goesau bach pwysig a'i Ymgyrch Gwin Anfeddwol i'r Cymundeb a'i bamffledi ceiniog a dimai ar Ddirwest . . . Hy, fe fedrai Taid ei roi o yn ei boced wasgod fel pregethwr, er na wyddai ef air o Ladin na Groeg. Cododd i gychwyn ymaith.

"Wel, diolch, Mr. Morris. Mae'n amlwg fy mod i wedi cymryd gormod o gowlaid, ond ydi? Ond dyna fo, os ydyn' nhw'n mynnu cael sgolars sy'n gwbod rhyw hen ieithoedd meirwon . . . " Cydiodd yn ei gôt oddi ar y gadair lle y trawsai hi.

"Hen ieithoedd meirwon! 'Dydych chi ddim yn . . . ym . . . sylweddoli beth ydych yn . . . Mae geiriau fel yna'n . . . Ond fel y dywed yr Apostol, 'yr hwn a ddichon dosturio wrth y rhai sydd mewn . . . ym . . . anwybodaeth ac amryfusedd . . . "" Yr oedd y dyn bach wedi'i gyffwrdd i'r byw ac yn codi'i lais yn chwyrn. "Y mae'n debyg y gwyddoch chi mai . . . ym . . . mewn Groeg y meddyliai ac yr ysgrifennai ef?"

"Gwn, ond . . . "

"A 'wyddoch chi beth ydyw'r llyfr hwn?" Cymerodd gyfrol oddi ar y silff a'i hagor. "Y Testament Newydd mewn Groeg." Darllenodd adnod neu ddwy yn uchel â chryndod yn ei lais. "Iaith farw? Iaith farw ?"

"Yr hyn on i'n feddwl, Mr. Morris . . . "

"Fe ysgrifennodd Ioan y geiriau yna yng ngharchar Ynys Patmos yn agos i ddwy fil o flynyddoedd yn ôl, a dyma fi, Ebenezer Morris, ar y noson hon o Fawrth ym mhentref bach Llan Feurig yng Nghymru yn eu . . . ym . . . llefaru fel y llefarai ef hwy. Iaith farw? Iaith farw?"

"'Doeddwn i ddim . . . "

Chwifiodd y gweinidog ei law'n ddiystyrllyd ac yna camodd yn ôl at ei lyfrau, gan syllu'n gariadus arnynt a llwyr ymgolli yn hud eu teitlau. "Illiad Homer, un o feirdd mwyaf y byd, os nad y mwyaf." Tynnodd y llyfr o'i le ac agorodd ef tua'i ddiwedd. "Gwrandewch! Gwrandewch ar hwn ! Yr hen frenin Priam ym mhabell Achilles yn nyfnder y nos yn erfyn am gorff ei fab, Hector. Gwrandewch, Owen Ellis, gwrandewch!"

Ni ddeallai Owen un gair, ond gwrandawodd yn syn, yn syfrdan bron. Ia, llais main 'R hen Eb a glywai, ond . . . ond rhywfodd, fel y llafar—ganai ef y llinellau, yr oedd rhithm a theimlad y farddoniaeth yn trawsnewid ei lais. Petai'r gweinidog yn mynd i hwyl fel hyn yn y pulpud, meddyliodd, yn lle gwichian tros y capel—"fel mochyn yn cael 'i begio, myn diân i," chwedl Wil Cochyn—buasai'n bregethwr gwerth gwrando arno. Pan geisiai Huw Jones godi dadl ag Elias Thomas yn y wal drwy ddilorni gweinidog Siloam fel pregethwr, atgofiai'r hen flaenor ef mai "Mr. Morris oedd y 'sglaig mwya' yn y sir," gan awgrymu nad oedd modd i neb meidrol fod yn fawr ym mhob peth. Ni wyddai Owen a oedd rhyw sail i'r haeriad ai peidio, ond ar ôl gweld a chlywed y dyn bach heno ymhlith ei lyfrau, byddai yntau'n barod i ddadlau trosto fel ysgolhaig. Byd y llyfrau hyn, yr oedd yn amlwg, oedd ei wynfyd. Pam, yn enw popeth, pam na phregethai ef yn fanwl a dysgedig yn lle ei dwyllo'i hun a chredu ei fod yn rhyferthwy o bregethwr, yn Ebenezer Morris yr Ail, yn Ddoctór Owen Thomas arall?

"Homer. Homer." Ysgydwodd y gweinidog ei ben yn ddwys mewn teyrnged i'r bardd. "A dyma'i gerdd fawr arall yr Odyssey. Wrth ei hochr hi... ym... telynegion Pindar. Wedyn... 'Glywsoch chi am Aeschylus?"

"Naddo, 'dydw' i ddim yn meddwl. Bardd oedd ynta'?" "Neu Sophocles?"

"Naddo."

"Neu Euripides?"

"Naddo, wir, Mr. Morris."

"Beirdd mawr bob un, yn llunio tragediau heb eu tebyg Neu Herodotus?"

"Naddo."

"Neu Thucydides?"

"Naddo."

"Neu Xenophon?"

"Naddo."

"Haneswyr gwych, a'u hiaith farw yn fywyd bob gair. Plato ac Aristotle, yr athronwyr ?"

"Dim ond 'u henwa' nhw, mae arna' i ofn."

"Ond mi wyddoch am hwn ac am ei waith ef, meddyliwr llawn cymaint os nad mwy na Phlato." Tynnodd lyfr tenau o'r silff a'i agor. Yna darllenodd, a'r cyffro eto'n gryndod yn ei lais.

"Paul?"

"Ia, Paul. Ei ddau lythyr at y Corinthiaid." Darllenodd ymlaen, ac yna arhosodd yn sydyn. "Hwdiwch." Estynnodd Destament i Owen. "Trowch i'r Epistol Cyntaf at y Corin thiaid, y bedwaredd bennod a'r nawfed adnod." Ac wedi iddo'i chael, "Gwrandewch arna' i'n darllen rhan olaf yr adnod yna eto." Darllenodd yn yr iaith Roeg yn araf, gan bwysleisio pob gair. "A 'rŵan, darllenwch chi'r cymal yn Gymraeg." 'Oblegid nyni a wnaethpwyd yn ddrych i'r byd ac i'r...'" 'Drych!' 'Drych!' Ond nid dyna ysgrifennodd Paul, nid dyna oedd ym meddwl yr Apostol. Theatron yw'r gair Groeg-theatr. 'Fuoch chi ddim mewn theatr erioed, wrth gwrs."

"Naddo, dim ond yn . . ." "Dim ond yn y Syrcas yng Nghaer Heli," a oedd ar flaen ei dafod, heb sylweddoli mai mynegi ffaith ac nid gofyn cwestiwn yr oedd y gweinidog. Ond tawodd mewn pryd, a dechrau gwisgo'i gôt braidd yn ffwndrus ac euog.

"Temlau Belial, temlau Belial, a diolch nad oes un ohonynt o fewn... ym... can milltir i Lan Feurig. 'Oblegid nyni a

wnaethpwyd yn theatr—neu'n . . . ym . . . sioe mewn theatr—i'r byd,' medd Paul wrth y Corinthiaid . . . ym . . . bodlon, parchus, smyg. A sylwch ar yr adnod nesaf. 'Yr ydym ni yn ffyliaid. er mwyn Crist.' Yr oedd wedi sefyll wrth y theatr yn Nharsus pan oedd yn fachgen ac wedi gwrando, yn Hebrewr o'r Hebreaid, ar y chwerthin . . . ym. ym . . . gwag, croch, masweddol, yn dod ohoni. Ac yn ninasoedd y Groegiaid, yn Athen, yn Effesus, yng Nghorinth . . . Ond y mae'n rhaid imi . . . ym . . . wneud pregeth ar y pwnc. Rhaid wir, rhaid imi . . . ym . . . wneud pregeth ar y testun. Ac am Roeg a Lladin yr oeddan ni'n ym . . . sôn, onid e?" Cymerodd lyfr bychan oddi ar y silff.

"Mr. Morris?"

"Ia?"

"Mae'n . . . mae'n wir ddrwg gin' i imi siarad fel y daru mi."

"Popeth yn dda, 'machgen i, popeth yn dda . . . Ia . . . ym . . . popeth yn . . . Hwdiwch, ewch â'r Gramadeg Groeg yma efo chi. Syml, elfennol, ond yn un bach . . . ym . . . neilltuol o dda."

"Diolch yn fawr iawn."

"A hwn, un Lladin. Ewch â'r ddau. 'Fyddwch chi'n . . . ym . . . gweithio ddydd Llun, 'ydych chi'n meddwl?"

"Na fyddwn, mae arna' i ofn. 'Does 'na ddim argoel clirio ar yr eira. Mae'n rhewi heno eto, ond ydi?"

"Dowch yma bore Llun. Mi ddechreuwn ni ar y Roeg."

"Wel, os ydach chi'n meddwl . . ."

"Am ddeg."

"O'r gora', Mr. Morris."

"Nage, am . . . ym . . . hanner awr wedi naw." "Wel . . ."

"Nage, am . . . ym . . . naw. Ia, am naw. Temtasiwn gweinidog yw gorwedd yn hwyr ar fore Llun. 'Gwyliwch a gweddiwch rhag eich myned mewn temtasiwn,' . . . Ia . . . ia, y pechod sydd ... ym... barod i'n hamgylchu. Am naw, am naw."

'R hen Eb i'r dim, meddyliodd Owen eilwaith. Ond heb wawd nac amarch y tro hwn.

Bu'r chwarel dan eira am chwech wythnos i gyd, a thrwy'r tair wythnos olaf, ac Owen Gruffydd yn ei wely o'r ffordd, llafuriodd Owen yn ddygn ar y Roeg a'r Lladin. Synnodd y gweinidog at ei ddiwydrwydd, a buan y daeth i edrych ar gynnydd ei ddisgybl fel buddugoliaeth bersonol. Ai Owen i "Fryn Myfyr" am awr bob bore, ac wedi dysgu cau'i lygaid ar rai o ffyrdd rhyfedd 'R hen Eb, daeth i'w hoffi'n fawr. Tu ôl i'r pwysigrwydd ffwdanus yr oedd diniweidrwydd plentyn, a phan ymgollai mewn darn o Roeg neu o Ladin, anghofiai'n llwyr mai ef oedd Ebenezer Morris yr Ail ac âi mor gyffrous â hogyn newydd ddal pysgodyn â'i ddwylo neu ddarganfod nyth dryw. "Mae pobol yn rhai rhyfadd, ond ydyn'?" oedd un o ddywediadau mawr Huw Jones, a mwyaf yn y byd a welai Owen o'r gweinidog, mwyaf yn y byd y cytunai â'r darganfyddiad sylfaenol hwn.

Yr oedd un gŵr yn anfodlon iawn ar ymroddiad Owen.

"Be' mae o'n wneud 'rŵan?" gofynnai Owen Gruffydd droeon bob dydd.

"Groeg yr ydw' i'n meddwl," fyddai ateb ei ferch gan amlaf.

"Hy!"

Yng ngharchar ei wely, a'r dydd yn hir iddo, aeth yr hen wr i gasáu'r Roeg a'r Lladin. Pregethwr ysgubol fel efe, nid rhyw hen wlanen o ysgolhaig, oedd ei ŵyr i fod, ac wrth droi a throi'r peth yn ei feddwl, gwelai Owen yn llithro o'i afael i ddwylo Ebenezer Morris a'i debyg. Fe wnaethai ef, Owen Gruffydd, bregethwr heb boeni'i ben am na Groeg na Lladin, a medrai roi gwers neu ddwy i weinidog Siloam, beth bynnag. Yr argian fawr, medrai: 'doedd y dyn, pob parch iddo, ddim wedi dysgu sut i agor ei geg, heb sôn am ddim arall. Yr oedd yn rhaid i'r drwg dorri allan mewn geiriau, ac un canol dydd pan aeth Owen i'r llofft i edrych am ei daid, "Fuost ti ddim ar fy nghyfyl i drwy'r bora, naddo?" oedd cyfarchiad y claf. "Na neithiwr chwaith."

""Ron i'n ofni mai cysgu y basach chi gyda'r nos neithiwr, Taid, a bora 'ma . . ."

"Mi fuost yn poetsio efo'r Groeg 'na eto, mae'n debyg." "Do, mi fùm i yn nhŷ Mr. Morris am dros awr, ac wedyn "Mi fasa'n well o lawar dy fod di'n treulio d'amsar yn llunio pregetha' ac yn dysgu ymarfar dy lais. Os oes 'na ryw ddirgelwch ynglŷn ag adnod, 'does isio iti ond troi i Esboniad Kitto neu James Hughes neu . . ."

"Ond mae'n rhaid imi ddysgu Groeg a Lladin cyn y medra' i basio i fynd i'r Coleg, Taid."

"Pwy sy'n deud?"

"Calendar y Coleg, debyg iawn."

""Wyt ti'n siwr?"

"Ydw'. Mae gan Mr. Morris un."

"O." Yna'n amheus: "Wnest ti 'i ddarllan o trosot dy hun?"

"Do. Pam?"

"'Oedd o'n deud bod Lladin a Groeg yn orfodol?"

"Oedd."

"Hm... I'r mwyafrif efalla'."

"Naci, i bawb."

"'Tasa'r Prifathro Edwards yn gwybod pwy wyt ti... Mi füm i'n teithio yn yr un brêc â fo droeon, unwaith bob cam o Walchmai i'r Borth, ac mi ddaethon yn gyfeillion mawr. Wedi bod yn sefydlu rhywun tua Chaergybi yr oedd o y tro hwnnw, ac yn siarsio'r gweinidog, ymhlith petha' eraill, i gofio pregethu'n glir a hyglyw i bawb, nid myngial yn 'i farf un munud a gwichian tros y lle y munud wedyn, fel 'tai o'n droednoeth mewn drain."

Darlun angharedig o Ebenezer Morris, meddyliodd Owen.

"Ydi'r Post wedi dechra' rhedag?"

"Hiddiw meddan nhw, am y tro cynta' ers mis. Mae'r ffordd yn glir o'r diwadd."

"Sgwenna at y Prifathro 'ta'. Eglura pwy wyt ti—ŵyr i Owen Meurig, dywad wrtho fo—a gofyn gei di wneud Areithyddiaeth ne' rywbeth yn lle'r Groeg 'na, a... ac Esboniadaeth ne' Athrawiaeth yr Iawn yn lle cyboli efo Lladin."

"Dydyn nhw ddim yn debyg o newid gwaith y Coleg er fy mwyn i, Taid."

"Sgwenna di ato fo, 'rŵan. 'Owen Gruffydd,' medda' fo wrtha' i—pan oeddan ni yng nghyffinia' Llangefni, os ydw' i'n cofio'n iawn—'mae'r Cyfundab yn falch o amball ddyn digoleg fel chi. Yr ydach chi mor eofn wrth gyhoeddi negas yr Efengyl, y negas bwysicaf yn y byd, mor llawn o argyhoeddiad ac angerdd a huodledd. Fel Prifathro Coleg, mi fydda' i'n ofni weithia' fod rhai o'r myfyrwyr yn trio pregethu'n rhy ysgolheigaidd, wyddoch chi.' Sgwenna di ato fo, a dywad dy fod di wedi cael gwersi ar draddodi gan dy daid."

"Ond y mae'r Calendar yn deud yn bendant..."

"Sgwenna pnawn 'ma." Yna—ond ni wyddai Owen ai actio ai peidio ydoedd—rhoes ochenaid fawr o flinder, a chaeodd ei lygaid.

"O'r... o'r gora', Taid."

Ac ysgrifennodd Owen y prynhawn hwnnw—i ofyn am gopi o Galendr y Coleg. Derbyniodd y llyfryn gyda'r troad ac aeth i fyny i'r llofft ar unwaith i ddangos i'w daid y rhestr o destunau gorfodol. Prin yr edrychodd ef arni, dim ond gofyn, "Lle mae'r llythyr?"

"O, dyma fo. Llythyr neis iawn, Taid."

Cofiai'r Prifathro'n dda am y bore braf hwnnw o deithio heibio i ddolydd ffrwythlon Môn yng nghwmni diddan ei hen gyfaill Owen Meurig. Yr oedd yn wir ddrwg ganddo na chaniatâi rheolau'r Coleg i un myfyriwr osgoi Groeg a Lladin: petai eithriad yn bosibl, fe wneid un yn achos Owen Ellis. Ond os oedd yn y llanc y ddegfed ran o ynni a gallu ei daid, yna nid oedd angen poeni am ei ddyfodol, dim ond iddo gael cymorth rhywun i'w roi ar ben ei ffordd. Beth am ofyn help Mr. Ebenezer Morris, gweinidog Llan Feurig? Yr oedd ef yn ysgolhaig da ac yn frawd parod ei gymwynas.

Darllenodd yr hen ŵr y llythyr drosodd a throsodd, wrth ei fodd.

"Tasa' modd gwneud eithriad o gwbwl, chdi fasa' hwnnw," meddai. "Ond dyna fo, 'dydi hynny ddim yn bosibl. Mae'n rhaid i'r Prifathro ofalu am reolau'r Coleg, wyt ti'n gweld. Rheol ydi rheol, yntê?" Swniai'n bendant a therfynol, fel petai Owen newydd ddadlau i'r gwrthwyneb ac yntau'n mynnu'r gair olaf ar y pwnc.

"Ia, Taid."

"Pryd wyt ti'n mynd at Ebenezer Morris eto?" "Bora 'fory."

"O. Cofia fi ato fo, a dywad fy mod i'n ddiolchgar iddo fo am dy helpu di fel hyn."

"Gwnaf, Taid."

"Hm, mae'n rhaid fod cof y Prifathro'n dechra' mynd. Dyn cymharol ifanc hefyd. 'Bore braf,' medda fo. A hitha'n tresio bwrw y rhan fwya' o'r daith."

"Braf' mewn ystyr arall mae o'n feddwl, Taid-braf yn eich cwmni chi. 'Yng nghwmni diddan fy hen gyfaill Owen Meurig' medda fo wedyn, ynte?"

"Ia, fachgan, ia. Gyda llaw, mae 'na un wers yr ydw' isio iti dynnu o'r llythyr yma."

"A be' ydi honno, Taid?"

"Yr ysgrifen. Yr ydw' i wedi sylwi bod d'ysgrifen di yn dechra' magu rhyw gwafra' cynffon-mochyn mewn ambell air. Mae ysgrifen yn ddarlun o gymeriad, wyddost ti. Edrych ar hon: mae cadernid ac urddas y Prifathro ym mhob gair."

"Ydyn', Taid."

"Ond dos i lawr 'rwan. Mae hi'n oer iti yn y llofft 'ma, ac yr ydw' inna' am drio cysgu tipyn."

A chysgodd Owen Gruffudd, heb wybod mai Owen a luniodd y llythyr ac mai cadernid ac urddas Huw Rôb a oedd yn yr ysgrifen.

Cliriodd yr eira'n araf oddi ar y chwarel hefyd yn ystod yr wythnos ddilynol, a dringodd y chwarelwyr y Lôn Serth yn llon y bore Llun wedyn. Ar ôl chwech wythnos o segurdod, yr oedd pawb yn hynod gyfeillgar, fel petaent heb weld ei gilydd. ers blynyddoedd, ac nid o ddireidi'n unig y cofleidiodd ac y cusanodd Robin Ifans Huw Jones. Tu ôl i'r teimladau da a'r tynnu-coes mewn gwal a thwll a chaban, yr oedd mawr ryddhad gwŷr wedi hen 'laru ar ddiogi, llawer ohonynt wedi byw'n fain rhag syrthio i ddyled.

Aethai'r wythnos olaf heibio'n gyflym i Owen. Gweithiai ar Roeg a Lladin bob bore ac am awr ar ôl cinio, yna âi efo Huw neu Wil, neu'r ddau, am dro hyd y pentref neu am stelc at Ffowc y Saer neu Siôn Ifan y Crydd, dyn llwm, unllygeidiog, swta, a gasglai, er ei waethaf ei hun, lond gweithdy o ddoethion. clebrus ato bob dydd; wedyn treuliai awr ar yr Actau neu lyfrau'n ymwneud â phwnc yr Ysbryd Glân cyn mynd i'r capel am chwech. Wedi'r cyfarfod yno, rhaid oedd osgoi'r gweinidog a Huw a Dafydd a phawb arall—dim ond ar y Sul yr âi Wil ar gyfyl y capel—er mwyn medru sleifio allan ar ôl Mary. Swper, awr arall o ddarllen—â chôt fawr amdano a hen un i Ddafydd am ei goesau, ac yng ngolau cannwyll gan fod yr olew wedi gorffen yn siopau'r pentref—ac yna i'r gwely yn felys--flinedig, gan wybod bod diwrnod da o waith o'i ôl.

Er hynny, yr oedd yn falch o gael eistedd eto wrth y drafael ac o gael teimlo'i fod yn ennill ei damaid.

"'Ydan ni am fynd i'r Twll hiddiw, Lias Tomos?" gofynnodd Huw Jones cyn hir.

"Na, mae gynno' ni ddigon o glytia' yn y wal, ond oes, Huw?

Mae'r eira'n siŵr o fod yn drwm hyd lawr y fargen o hyd, wel'di.

A rhaid i mi droi adra' ganol dydd."

"Adra'? O ia, pnawn 'ma maen' nhw'n claddu hogyn Harri Hughes, yntê?"

"Ia. Iorwerth druan."

"Paladr o hogyn cry' fel Owen 'ma. Roedd o fel 'tai o'n gwella ddechra'r flwyddyn, ond oedd? Ne' dyna glywis i, beth bynnag."

"Oedd am dipyn bach, a Harri'n credu bod yr hen lysieuwr hwnnw sy'n dwad i farchnad Caer Heli wedi'i ddallt o .Ond ... Mi fûm i ar fy nhraed drwy'r nos efo fo droeon pan on i gartra', a'r un peth oedd ar 'i feddwl o bob tro. 'Mi ddo' i at y gwanwyn 'ma, Lias Tomos,' medda' fo. 'Mi ddechreua' i wella pan glywa' i lais oen bach, wchi.' A'r tro dwytha' y bûm i yno, "Glywsoch chi'r gog eto, Lias Tomos, 'glywsoch chi'r gog?" medda' fo. Mi fu bron imi â deud celwydd, ond yr on i'n ofni, gan mai gwanhau yr oedd o, y basa' fo'n colli ffydd yn 'i freuddwyd am y gwanwyn. 'Naddo, ddim eto, 'machgan i,' meddwn i, 'ond 'synnwn i ddim na fydd hi'n canu 'fory ne' drennydd.'"

"Mae'n anodd dallt petha', ond ydi? Ydi, wir, wchi."

"Ydi weithia', Huw. Ac eto... 'wn i ddim... mae salwch. Iorwerth wedi gwneud dyn o Harri Hughes. Un cas, rheglyd, ofer, oedd Harri druan, ond mi newidiodd yn llwyr pan aeth Iorwerth yn wael, a 'chafodd mab erioed fwy o ofal ar law 'i dad... 'Wn i ddim, 'wn i ddim ... Sut mae'r Groeg a'r Lladin yn dwad ymlaen, Owen?"

"O, yn o lew, wir, Lias Tomos."

"Groeg a Lladin? Yr argian fawr, 'wyt ti'n dysgu'r rheini, Owen?"

"Ydw', Huw Jones, ar gyfar mynd i'r Coleg."

"Diawch, pan eiff o i'r be'-ydach-chi'n-'i-alw-fo fis Medi, mi fydd o'n gwbod mwy na'r Sgŵl 'i hun, 'gewch chi weld, Lias Tomos. Ne' synnwn i ddim, beth bynnag."

""Dydw' i ddim am fynd i'r Bala fis Medi."

"Y?"

"Rydw' i am ddal ymlaen yn y chwaral am ddwy flynadd arall. Ne' dair efalla'."

A chymaint o bobl yn cael mwynhad wrth dynnu'i goes ac yntau wedi hen gynefino â gwenu'n ddoeth arnynt, gwenodd Huw Jones, ond gan wylio Owen rhag ofn ei fod o ddifrif. Gwelodd ei fod.

""Wyt ti'n meddwl hyn'na Owen?"

"Ydw'."

"Mi fyddi di efo ni am ddwy ne' dair blynadd eto?"

"Bydda', os ca' i, Huw Jones."

"Tad annwl, cei. Ond nid fel jermon fesul dydd... Lias Tomos?"

"Ia, Huw?"

"Mae'n ddechra' mis hiddiw, ond ydi?"

"Ydi, fachgan."

"Wel, os ydach chi'n cytuno, yr ydan ni'n dri phartnar of hiddiw ymlaen. Be' ydach chi'n ddeud?"

"Mae'n well i ti benderfynu'r matar yna, Huw."

"Fi? Pam fi?"

""Dydw' i ddim yn meddwl y medra' i ddringo'r Lôn Serth 'na'n hir iawn eto. Yr hen fegin wedi gwisgo, wel'di, ac yn deud, fel Esthar acw ers tro, fod yn bryd imi roi'r gora' i'r chwaral. Mi ddalia' i ymlaen tan ddiwadd yr haf os ca' i fyw, ac wedyn mi gaf fod yn ŵr bonheddig am dipyn."

"Wel, ia, hen laddfa ydi'r llwybyr 'na, mae'n rhaid deud," meddai Huw Jones wedi saib annifyr. "Mi fydd... mi fydd yn gollad ofnadwy inni ar eich ôl chi, Lias Tomos. Yr argian, bydd, yn y wal a'r bonc a'r chwaral i gyd, ond mi ddyla' iechyd ddŵad o flaen pob dim, on' ddyla'? A deud y gwir, mi fûm i'n synnu na fasach chi wedi ildio, fel y gwnaeth yr hen Ifan Ifans, cyn hyn, wchi. Ond mae'n rhaid i rywun fyw, ond oes? Ne' dyna ydw' i'n ddeud, beth bynnag."

"Oes, fachgan. 'Dyro inni heddiw ein bara beunyddiol,' meddai'r Gwaredwr, yntê? Neu fel y gwelis i yn rhwla, 'Dyro inni heddiw fara yfory'-mymryn wrth gefn, rhag inni orfod treulio'n dyddia' yn pryderu byth a hefyd am betha' materol, darfodedig, ac anghofio . . ."

"Ia . . . Ia, wir, wchi. Ond be' am y trefniant newydd efo Owen 'ma? Yr ydach chi'n cytuno, ond ydach?"

"Wel, yr wyt ti'n ffeind iawn wrtho fo, Huw. Wyt, wir, fachgan."

"Twt, lol. Nid pawb fedar gael prygethwr yn bartnar, naci?" Ac ysgydwodd y dyn bach law ag Owen i selio'r fargen.

Yr un fyddai'r gwaith a wnâi'r "partner" ag a wnaethai'r "jermon," ond byddai'i gyflog yn awr, oni waethygai'r graig, tua deg swllt ar hugain yr wythnos. Oni waethygai'r graig- ond yr oedd ffordd o drin bargen, a phenderfynodd Owen wylio Elias Thomas yn ofalus bob tro yr aent i'r Twll. Byrbwyll, fe wyddai, oedd Huw Jones fel creigiwr. Ganwaith y clywsai ef yn dweud, "Yn fan'ma, yntê?" cyn dechrau tyllu, a'r hen flaenor yn nodio am ennyd ond â'i lygaid doeth yn chwilio am arwyddion "cefn" neu "droed" neu "grwb" yn y graig. "Ia, am wn i, wir, fachgan . . . Ond aros am funud. 'Fydda' ddim yn well inni danio dipyn yn uwch i fyny, dywad ?-i osgoi'r wnithfaen 'na. Mi fedrwn chwalu hon'na efo jelatîn yn nes ymlaen, on' fedrwn? Be' wyt ti'n feddwl, Huw?" "Wel, erbyn i chi sôn, Lias Tomos . . ." ildiai bob gafael i farn ei graffach.

Cerddodd Owen adref yn dalog yr hwyr hwnnw.

"Raid i 'Mam ddim pryderu am y rhent 'rŵan, Dafydd, faint bynnag fydd o," meddai wedi i Huw Jones ac Elias Thomas eu gadael. "Yr argian, rhwng y chwaral a phregethu mi fydda' i'n ennill arian mawr."

"Byddi, 'r hen ddyn, ond mi fydd 'u hangan nhw arnat ti i fynd i'r Coleg. A 'wyddost ti ddim . . . " Tawodd, mewn cyfyng gyngor.

""Wn i ddim be'?"

""Taet ti'n cael pwl o afiechyd ne' rwbath . . . "

"Fi?" Chwarddodd Owen yn uchel.

"George yn deud dy fod di'n edrach yn llwyd."

"Mi ddylwn gymryd tipyn o'r ffisig mae o'n gael tua'r Crown 'na."

"Rwyt ti wedi gweithio'n ofnadwy o galad tra buon ni gartra', wsti. Ac os ei di 'mlaen fel hyn . . . Piti na chaet ti fynd i'r Bala 'na fis Medi."

"Ond . . . "

"Dydi 'Mam na Thaid na finna' ddim yn licio'r hen beswch 'na sy gin' ti."

"Twt, tipyn o annwyd. Mi eiff o efo'r gwanwyn 'ma . . . Efo'r gwanwyn 'ma." Ailadroddodd y geiriau'n beiriannol, gan gofio'n sydyn mai rhai tebyg a fu ar dafod Iorwerth Hughes, Tai Gwyn.

"Rhaid iti gymryd gofal, Now bach. Mae'r iechyd mor bwysig â dim, wsti."

"Rwyt ti'n swnio'n union fel Huw Jones, Dafydd." A chwarddodd Owen eilwaith. Yna safodd ar y ffordd. "Clyw!"

"Be'?"

"Y gog. 'Oes gin' i bres yn fy mhocad? Oes, fachgan !" "Mae hi'n swnio'n o agos hefyd. Wrth yr eglwys, dywad? Yng nghoed y fynwent, mae'n debyg."

"Ia . . . Ia, yng nghoed y fynwent. Rhyfadd, yntê?" "Rhyfadd? Pam?"

Ond nid eglurodd Owen, dim ond dringo'r allt yn arafach, a'i feddwl ymhell.

Ar y Sadwrn olaf ym Mai yr oedd arholiad yr Ymgeiswyr am y Weinidogaeth, a rhoes Owen ei lyfrau eraill o'r neilltu am rai wythnosau cyn hynny . . . Ofnai iddo esgeuluso'r maes a thalu gormod o sylw i'r Roeg a'r Lladin, ond pan ddaeth y dydd. ac y rhoddwyd cwestiynau'r bore yn ei law yn festri Jerusalem, Caer Heli, gwyddai nad oedd angen iddo bryderu am y papur cyntaf, beth bynnag. Yr oedd pump o fechgyn eraill yn yr arholiad, ac wrth ochr Owen eisteddai llanc tew, pendrist, a'i gŵyn o lais yn orchestol o bregethwrol; yn wir, credodd Owen ar y cyntaf ei fod yn siarad trwy'i drwyn, ac yr oedd yn ddrwg ganddo trosto, a gyrfa gyhoeddus o'i flaen. Wedi'r deirawr o ysgrifennu, aeth y ddau am damaid o ginio gyda'i gilydd i dŷ- bwyta'r platiad-o-bys-am-rot. Jeremiah Roberts oedd enw'r llanc, a thrigai yn Aber Hen, chwe milltir i ffwrdd. Pan ddeallodd fod ei gydymaith yn ŵyr i Owen Gruffydd, mawr oedd ei barch iddo.

"Ych Taud wnaeth bregethwr ohona' u, wyddoch chu," meddai rhwng dwy lwyaid swnllyd o'r pys.

"O?"

"Gwrando arno fo'n pregethu rau blynyddoedd yn ôl yn Aber Hen acw blannodd y dyhead gyntaf yn fy nghalon u.

Y presenoldab brenhunol, yr huawdledd deufuol, y mô-ôr o lais . . . Esgwrn, rhau da ydu'r pys 'ma, yntê?"

"Ia, wir . . . Mi fydd 'nhaid yn falch iawn o glywad."

Llawciodd Jeremiah ei gyfran o bys am funud neu ddau cyn chwanegu, "Deudwch wrtho fo 'mod u'n cofio'r testun o hyd."

"Mi fydda' i'n siŵr o wneud."

"Y Proffwyd Amos, y chweched bennod, rhan o'r adnod gyntaf."

Swniai fel petai'n cyhoeddi'i destun cyn dechrau pregethu, ac edrychodd Owen o'i gwmpas yn bryderus, rhag ofn bod rhai of Lan Feurig yn yr ystafell. "Mi fydda' i'n siŵr o ddeud wrtho fo," meddai drachefn, gan obeithio y tawai'r llall. Ond crafai llwy Jeremiah waelod ei blât.

'Gwa-ae y rhai esmwyth arnynt yn Seuon". . . "

"Ia, testun da, testun da iawn," meddai Owen gan frysio i orffen ei blatiad yntau.

"Y ffordd yr oedd o'n deud y gair 'Gwa-ae'. . . "

"Ia, 'roedd gan fy nhaid lais. . . "

"Fel taran, fel y mô-ôr, mô-ôr o lais. 'Gwa-ae?' medda' fo. 'Yn Seu-ôn?" medda' fo. Dyna chi strôc yntê? 'Gwa-ae?" medda' fo. 'Yn Seu-ôn ?' medda' fo. . . "

"Ia. . . Ia." Teimlai Owen fod pob llygad arnynt, a phob clust yn gwrando. "Am hannar awr wedi un pnawn 'ma, yntê?" meddai, mewn ymgais i newid y stori.

"Yn Seu-ôn ?" medda' fo. Gwa-ae yn Seu-ôn?" medda' fo. 'Yr oeddwn u'n meddwl mau saun cân a moluant oedd yn Seu-ôn,' medda' fo, 'yr oeddwn u'n tybuo mau gweddu a mawl oedd u'w clywed yn Seu-ôn," medda' fo, 'yr oeddwn u'n credu mau dunas Dafydd, honno oedd Seu-ôn,' medda' fo, 'yr oeddwn u wedi darllen mau llawenydd yr holl ddaear oedd Seu-ôn,' medda' fo, 'mau mawr oedd yr Arglwydd yn Seu-ôn, ac mau yn Seu-ôn yr oedd 'u drugfa E-ef. Gwa-ae yn Seu-ôn ?" medda' fo."

"Ia. . . Wel." Gwthiodd Owen ei gadair yn ôl, gan feddwl codi.

"Yr oeddwn u wedu clywed,' medda' fo, 'yr oeddwn u wedu clywed llaus y Proffwyd Eseua'n cyhoeddu, Canys y gyfrauth a á allan o Seu-ôn, ac onud ar fynydd Seu-ôn y gwelodd Uoan yr Oen yn sefyll? Gwae-ae yn Seu-ôn ?' medda' fo."

Yn ffodus daeth y ferch a weinyddai arnynt heibio i'r bwrdd, ac amneidiodd Owen arni, i dalu'i ddyled.

"Platuad arall, 'ngharuad ddel u. Yr ydw' u bron â llwgu, calon."

"Golwg hynny arno fo, ond oes?" meddai hithau wrth Owen, wedi trem awgrymog ar ddwy neu dair gên Jeremiah. Yr oedd yn amlwg na hoffai ei galw'n "gariad" nac yn "galon" gan un mor dew.

"Gwyliwch rhag i chi fwstio," meddai hi pan ddychwelodd efo'r platiad. Neu mewn geiriau eraill, meddyliodd Owen, 'gwae y rhai esmwyth arnynt.'

"Esgwrn!" ebe Jeremiah wrth losgi ei dafod yn ei wanc. Llwyddodd Owen i'w gael i siarad am bethau eraill tros ei ail blatiad, am ei waith fel llwythwr llechi ar longau ym mhorthladd bychan Aber Hen, am drefnu llawer o'r llechi'n fath o gabanau ar gyfer teuluoedd a ymfudai ar y llongau hynny, am anturiaethau'r llongwyr mewn ystormydd, am gowcio a phygio a hwyliau a rhaffau, byd a bywyd na wyddai'r llanc o chwarelwr ddim amdanynt. Yna aeth y ddau am dro hyd ystrydoedd y dref ac i loetran ar y Cei cyn dychwelyd i'r festri ar gyfer yr ail bapur. Ni theimlai Owen fod hwnnw mor hawdd â'r llall,ond daeth ysbrydiaeth o dipyn i beth ac ysgrifennodd yn ddygn am y rhan fwyaf o'r amser.

"Mu awn nu am 'banad efo'n gulydd, yntê?" meddai Jeremiah pan ddaethant allan wedi'r ornest.

Ond yr oedd Owen i gyfarfod Mary ar y Maes am bump o'r gloch.

"Na, yr ydw' i... yr ydw' i wedi addo mynd adra'." Pam y dywedodd gelwydd, ni wyddai, onid ofnai i Jeremiah awgrymu triawd glwth yn un o'r tai-bwyta gerllaw. A rhywfodd, fel i bob meddwl ifanc arall yn Llan Feurig, rhywbeth lladradaidd oedd serch, llechwraidd yn ei hanfod.

"O, mu ddo' u efo chu at y brêc 'ta'."

"Na, ewch chi i gael tamaid yn rhywla. Mae... mae arna' i isio galw mewn siop ne' ddwy."

"Twt, mae gen' u ddugon o amsar. Pa suopa'?"

"Y... y farchnad, yn un lle."

I'r farchnad â hwy ac aeth Owen yn syth at stondin yr hen lysieuwr wrth y drws.

""Nhaid yn cwyno," meddai.

Tynnodd yr hen frawd ei drwyn o'r llyfr a darllenai.

"Tewch!" meddai, mewn syndod.

"Efo'i. . . efo'i stumog," eglurodd Owen. Ni hoffai sôn am y kidneys.

"Poen yn 'i fol?"

"Ia."

"Yr hen loddestwr. Gwynt?"

"Ia."

"Teimlo fel swigan?"

"Ia."

"A!" Estynnodd baced o lysiau i Owen. "Teirgwaith y dydd, ar ôl bwyd. Grot. . . Diolch." A chydiodd eto yn ei lyfr.

"Dyma i chi le da i gael te," meddai Owen wrth ei gydymaith fel yr aent heibio i dŷ-bwyta wrth y farchnad.

"Na, mu ddo' u u'ch danfon chu at y brêc."

"Ond yr ydw' i isio galw yn. . . mewn amryw o siopau."

"Popath yn dda, popath yn dda. Dum brys, dum brys."

Prynodd Owen binnau-gwallt i'w fam, crib i Fyrddin, a'r 'Genedl' i Ddafydd, ac arhosodd ei gyfaill ffyddlon Jeremiah fel plisman tu allan i bob siop. Nid oedd dim amdani ond cymryd arno redeg am y brêc.

"Rhaid imi roi ras 'rŵan," meddai pan ddaeth allan o'r siop bapur-newydd.

"Mu ro' u ras efo chu."

Ac i ffwrdd â'r ddau ar garlam i'r Maes, ddeng munud cyn amser y brêc.

Yn ffodus, nid oedd Mary ar y Maes, ac ysgydwodd Owen law a'i ffrind cyn dringo i'r cerbyd.

"Dum brys, dum brys," ebe hwnnw, gan lenwi pibell enfawr.

""Glywsoch chu bregath John Wulluams Brynsuencyn ar Balaam mab Beor?"

"Naddo, wur, wchu," ebe Owen, a'i lygaid yn gwylio pob ffordd a arweiniai i'r Maes. Prin y gwyddai fod doethineb mawr yn ei lais.

"Esgwrn, dyna u chu bregath! Gorffenedug! Gorffen- edug! Balaam, er mwyn plesuo Balac, brenun Moab, yn penderfynu melltuthuo Usrael. . . "

Yr argian fawr, ai llond y lle o rai fel hyn a fyddai yn y Bala? Yr oedd yn well ganddo gwmni George Hobley a Robin Ifans a Huw Jones ganwaith, heb sôn am Huw Rôb a Wil Cochyn. "Cofia dy fod di'n wyr i mi," oedd cyngor Owen Gruffydd iddo unwaith. "Un gwyllt, fel matsen, oedd dy daid, wsti, ac mae'n bosib' fod cryn dipyn o'r hen ddyn yn dy berfadd ditha"." Na, petasai hynny'n wir, fe fuasai'n wa-ae ar Jeremiah Roberts ers meitin.

"Yr oedd ganddo fo dru phen. Yn y lle cyntaf, Balaam yn petruso. Yn yr aul le, Balaam. . . "

"O, mi glywis i am y bregath honno," meddai Owen yn frysiog, gan wadu'r gwirionedd eilwaith. "Wel . . ." A gwnaeth osgo dringo i'r brêc.

"Ond 'chlywsoch chu mo'r bregath sy gan Prytherch y Gopa ar Ddydd y Farn," ebe Jeremiah yn fuddugoliaethus. "Naddo, wir."

"Naddo. Yn y Sowth y clywus u hu. Aros efo Job, 'mrawd."

"O, Job ydi enw'ch brawd ?"

"Ua. A 'Nhad hefyd."

"O."

Llanwai'r brêc, a chyfarchai Owen rai o'r bobl a âi iddo, Mrs. Ebenezer Morris yn eu plith.

"Wel. . . "

"Dugon o le, dugon o le. . . 'Gofyn dau gwestuwn u Ffydd a wnawn nu'r prynhawn 'ma,' medda' fo. 'Yn gyntaf, Pa fath ddydd fydd Dydd y Farn, Ffydd? Yn ail, Pa beth sydd gennyt tu unnu ar gyfer Dydd y Farn, Ffydd?'"

"Ia, go dda. Wel. . . "

"Dydd Duw fydd Dydd y Farn, medda Ffydd, yn atab u'r cwestuwn, cynta'. Dydd Duw fydd Dydd y Farn'..." Mae'n bryd imi..." "Ia. "Ac yn atab i'r aul gwestuwn mae o'n clywad Ffydd yn subrwd bod ganddu hu addewud ar gyfar y Farn. 'Roedd 'na Farn arall wedu bod yn hanas y byd, medda' fo. Barn y Dulyw, Duw'n boddu'r byd.

"Oedd. Rhaid imi fynd. Maen nhw'n barod i godi'r grisia'."

Ond safodd Jeremiah wrth ochr y cerbyd, gan godi'i ben a'i lais i ddiweddu'r gân.

""Mae'r glaw yn dusgyn,' medda' fo, 'a ffynhonna'r dyfnder yn rhwygo,' medda' fo, 'y dyfroedd yn codu a'r bloda' a'r planhuguon yn cael'u cudduo, y coed yn duflannu,' medda' fo, 'a'r bryniau a'r mynyddoedd o'r duwedd yn mynd o'r golwg,' medda' fo. 'A dyna dduwedd popath, bobol?' medda' fo.

'O, nage. . .'

Ond cychwynnodd y brêc cyn iddo roi Noa a'i deulu a'i filodfa yn yr arch. Cododd Owen ei law arno, yn ddigamsyniol o derfynol, ond sefyll ei dir a wnaeth Jeremiah, gan chwifio'i bibell mewn ffarwel hamddenol, hir. Nid oedd golwg o Fary, ond pan nesâi'r brêc at geg y stryd a arweiniai i ffordd Llan Feurig, gwelai Owen hi'n brysio tua'r Maes. Gwelodd hithau yntau, safodd, rhythodd heb ddeall yr arwyddion a wnâi, a gwyliodd ef a'i ystumiau yn diflannu heibio i'r tro. Yna aeth yn ei blaen yn araf, mewn dryswch llwm. Hogyn rhyfedd, meddai Mrs. Ebenezer Morris wrthi'i hun, gan ddyfalu pam yn y byd y rhoddai'i gŵr air mor dda iddo. Ond aeth yr hogyn yn un rhyfeddach fyth iddi ymhen ennyd. pan neidiodd ef allan o'r brêc a rhedeg am ei fywyd yn ôl tua'r Maes. Ond dyna fo, un tebyg oedd 'i daid o, Owen Gruffydd, yntê? Ac am y taid arall, y Dafydd Ellis hwnnw!. . .

Rhag iddo daro ar Jeremiah eto, aeth Owen â'i gariad i'r tŷ bwyta mwyaf ffasiynol yn y dref. Hwn oedd y tro cyntaf i'r ddau fod yng Nghaer Heli gyda'i gilydd, a theimlent yn yswil wrth ddringo'r grisiau i'r ystafell-de.

"Mi fydd hwn yn lle drud ofnadwy, Owen," meddai Mary'n nerfus.

"O, 'wn i ddim. 'Fydd y creadur 'na o Aber Hen ddim yma, beth bynnag."

Ond yno yr oedd, wrth fwrdd bychan yn ymyl y drws, a phlatiad enfawr o bysgodyn a chips o'i flaen. Brysiodd Owen heibio iddo a dewis bwrdd wrth y ffenestr, gan eistedd â'i gefn at ei gyd-ymgeisydd am y Weinidogaeth. Daeth gweinyddes atynt ar unwaith.

"Be' gymwch chi, Mary?"

"Rhwbath. Dewiswch chi."

"Na, chi sy i ddewis."

"Yr un fath â chi."

"Bara brith?"

"Ia, bara brith, Owen." Yr oedd y syniad yn un ysbrydoledig.

"Bara brith, os gwelwch chi'n dda, a ... a bara-'menyn a .. jam, Mary?" "Ia, jam, Owen."

"Jam, a chacan ne' ddwy... Diolch yn fawr."

"A the, mae'n debyg ?" gofynnodd y forwyn. "O, ia, te. Bron imi anghofio'r te." A chafodd y ddau y peth yn ddigrif i'w ryfeddu.

Ond wedi i Fary, yn nerfus iawn, dywallt y te, ciliodd yr yswildod a cheisiai'r ddau ymddwyn fel petaent yn hen gynefin â bwyta mewn lle o'r fath.

"'Dydach chi ddim wedi sôn am yr arholiad, Owen. 'Oedd y papura'n rhai anodd iawn?""

"Nac oeddan', wir. Un y pnawn 'ma oedd yr anodda', ond mi wnes i'n o lew, yr ydw' i'n meddwl. 'Roeddwn i'n disgwyl amryw o'r cwestiyna' yn y papur ges i'r bora. Yr union rai yr oedd Taid yn 'u herfyn."

"Mi fydd Huw ni wrth 'i fodd."

"Huw?"

"Mi ddaeth adra' o'r chwaral ganol dydd fel 'tai o, ac nid chi, oedd yn ista'r arholiad. 'Sut mae o'n bwrw drwyddi, tybad?" medda' fo dro ar ôl tro amsar cinio, ar biga'r drain. 'Roedd o a Wil am bicio i'r dre pnawn 'ma—'i'r hen hogia' gael te efo'i gilydd,' medda' fo, 'a mynd â Now i'r Syrcas, i goblyn, wedyn.' Ond pan ddalltodd o fy mod i'n dŵad i siopa tros Miss Roberts. . ." Gwridodd. ""Panad arall, Owen?"

"Diolch, Mary. Wir, mae'r te 'ma'n dda, ond ydi?"

"Mi ddeudodd 'i fod o am fynd i ryw 'steddfod ne' rwbath yn Llan Eithin."

"Ddaru . . . 'ddaru'ch mam ama'?"

""Wn i ddim. 'Chymerodd hi ddim arni, beth bynnag . . .

Triwch y deisan gyraints 'na."

"Na, chi bia' hon'na."

"Na, chi."

"Hannar bob un 'ta"."

"Na... O, o'r gora'." A chafwyd hwyl fawr yn torri'r deisen yn deg.

"Yr argian, mae'r hogyn 'na o Aber Hen yn bwyta !" meddai hi ymhen ennyd.

"Pam ydach chi'n cochi, Mary? 'Ydi'r Jeremiah Roberts 'na'n eich llygadu chi ?"

"Roedd o funud yn ôl, ond mae o'n rhy brysur yn bwyta 'rŵan. Creadur powld ydi o, yntê?"#

"Mi ro' i 'bowld' iddo fo os na chymar o ofal."

"A chitha'n mynd yn brygethwr !" meddai hi gan wenu. Ond yr ennyd nesaf taflodd olwg hyll tua'r drws.

"Ydi o wrthi eto?"

"Nac ydi."

"Pam oeddach chi'n edrach mor gas?"

"Y llall, wrth y bwrdd nesa' ato fo... Na, peidiwch â throi'ch pen... Hogyn gwallt gola', swanc ofnadwy. Yn wincio arna' i, os gwelwch chi'n dda, a hogan arall efo fo!"

Mynnodd Owen gael un edrychiad cyflym tua phen arall yr ystafell, a phan aeth ymlaen â'i fwyd, gwelai Mary fod rhywbeth rhyfedd wedi digwydd iddo. Yr oedd ei wyneb yn welw a'i lygaid yn galed a chrynai'r llaw a ddaliai'r cwpan.

"Be' sy, Owen?"

"Mae arna' i isio gair efo'r bôi yna."

"Pwy ydi o?"

""Welsoch chi mo gariad Enid, naddo, Mary?"

"Naddo."

"Dim ond unwaith y gwelis inna' fo. Y noson honno yn ffair Bryn Llwyd."

"A dyna fo?"

"Ia."

"Mae o'n codi i fynd, Owen."

Cododd Owen yntau a brysiodd tuag ato.

"Esgusodwch fi."

"I beg your pardon."

"Mi siaradwn ni Gymraeg." A chymerodd afael yn ei fraich i'w arwain dipyn o'r neilltu.

"Look here, my good fellow..."

"Brawd Enid ydw' i. Ym mh'le mae hi?"

"Be' wni?"

"Mi aethoch i Lundain efo hi, ond do?"

"Wel?"

"I fyw'n fras ar yr arian oedd gynni, mae'n debyg. Lle mae hi?"

"Unwaith eto, be' wn i?"

Caeodd bysedd Owen yn dynn am ei fraich a gwelai ef yn gwingo.

"Yn Llundain?"

"S gin' i ddim syniad."

"'Ydi'i drecsiwn hi gynnoch chi?"

"'Rydach chi'n brifo 'mraich i, os ydi hynny o ryw ots."

"O ddim ots. 'Ydi'i drecsiwn hi gynnoch chi ?"

Gwyrai'r ferch ffasiynol a oedd gyda Herbert ymlaen gan glustfeinio, a cheisiai Jeremiah ddal y geiriau—yn ei geg, a barnu oddi wrth y ffordd yr agorai honno.

"'S gin i ddim syniad lle mae hi. 'Rydw' i wedi gorffan efo hi ers misoedd."

"Wedi gorffan efo hi? Oni bai amdanoch chi mi fasa' Enid yma yng Nghaer Heli o hyd."

Cilwenodd Herbert cyn ceisio troi ymaith. "Pan fyddwch chitha' wedi blino ar y ferch fach ddel 'na..."

Ond ni orffennodd y frawddeg. Saethodd dwrn Owen i ganol ei wyneb, hyrddiwyd ef yn ei ôl yn erbyn y mur, ymollyngodd ei goesau fel rhai dyn meddw dano, ac eisteddodd yn syfrdan ar y llawr a'r gwaed yn llifo o'i geg. Yn araf a simsan, heb wybod yn iawn ym mh'le'r oedd, gwnaeth ymdrech arwrol i godi, ond suddodd yn ôl i'r llawr drachefn a'i goesau ar led. Camodd Jeremiah rhyngddo a chosb fwy.

"Esgwrn, Ellus, 'ydach chu'n sylweddolu... ?"

Ni orffennodd yr ymgeisydd am y Weinidogaeth ei frawddeg chwaith. Landiodd yr un dwrn dan ei ên yntau ac aeth drwy berfformiad tebyg i un Herbert, ond bod y symudiadau olaf dipyn yn fwy "gorffenedug" efallai. Yna dychwelodd Owen at Mary, gan geisio anwybyddu'r cynnwrf wrth bob bwrdd yr âi heibio iddo. Ond sylwodd ar un dyn bach nerfus yn cydio'n frysiog yn ei het ac yn galw'n daer am ei fil.

"Mi ddyla' bod cwilydd arnach chi !" Yr oedd Mary'n gas yn ei dychryn.

"Dowch, mi awn ni o' 'ma."

"Mi faswn i'n meddwl, wir."

Ysgubodd dynes fawr addurnedig, perchen y lle, drwy'r ystafell atynt.

"Be ydi meaning peth fel hyn?" gofynnodd yn chwyrn.

"Mae'n . . . mae'n ddrwg gin' i."

"Ddrwg gynnoch chi ! Ddrwg gynnoch chi! Mi ddylwn. alw policeman i mewn. Y jail ydi lle rhai fel chi . . . Y bil iddo fo, Marjorie . . . And don't you show your face here again."

Aethant allan, Mary gan guddio'i hwyneb, Owen gan edrych mor ddidaro ag y medrai. Pan gyrhaeddodd y ddau y stryd, troes hi i'r dde tua'r Maes.

"I b'le'r ydach chi'n mynd, Mary?"

"At y brêc."

"Ond yr argian fawr . . . "

"Ych taid yn dwad allan ynoch chi, mae'n debyg."

"Gwrandwch, Mary . . . "

"Y ddau daid, o ran hynny." A brysiodd o'i flaen drwy'r bobl a lanwai'r palmant.

Ar y Maes, safodd y ddau'n fud ond anniddig i aros am y brêc, er na chychwynnai'r nesaf tan saith o'r gloch.

"Gwneud hen sioe ohonoch ych hun mewn lle fel'na."

Ni ddywedodd Owen ddim yr oedd yn well gadael i'r storm glirio'r awyr.

"Mi fydd sôn amdanach chi."

"Bydd," mewn edifeirwch mawr.

"Dydach chi ddim ffit i fod yn brygethwr."

"Nac ydw'," yn yr un dôn.

"Nac ydach."

"Nac ydw"."

Ai chwarae â hi yr oedd? Ond edrychai'n ddifrifol ddigon.

"Be' . . . be' ddeudodd o am ych chwaer?" gofynnodd ymhen ennyd.

"Dim o bwys . . . 'Dydach chi ddim am fynd yn ôl ar y brêc nesa', Mary?"

"Ydw' . . . 'Wyr o ym mh'le mae hi ?"

"Na wyr. A 'does dim ots gynno fo. . .Ylwch, Mary, mi fydd raid inni aros yma am dros awr."

"Be' wnaeth i chi 'i hitio fo fel'na?"

"Ac mi fyddwn gartra' hannar awr wedi wyth."

"Be' wnaeth i chi 'i hitio fo fel'na?"

""Wn i ddim. Gollwng stêm ar ôl yr arholiad, mae'n debyg... 'Fydd Huw ddim gartra' tan un ar ddeg, 'gewch chi weld."

"Na fydd efalla'." A chymerodd ddiddordeb mawr mewn rhyw henwr dwys a ddringai gadair gerllaw i geisio ACHUB y Maes.

""Faswn i ddim wedi'i daro fo oni bai iddo sôn amdanach chi.”

"Fi ?"

""Pan fyddwch chitha' wedi blino ar y ferch fach ddel 'na ...' medda' fo."

"O?... Wel?"

""Chafodd o ddim cyfla i ddeud gair arall."

"Mi faswn i'n meddwl, wir!... Ond pam oeddach chi'n taro'r llall mor hegar ?"

"Mi ges i lond... ddigon ar y bôi hwnnw drwy'r dydd.

Ac 'roedd ynta' wedi bod yn eich llygadu chi, ond oedd?"

Bu tawelwch rhyngddynt am dipyn, ac yna torrodd hi allan i chwerthin yn uchel. Rhythodd yr henwr dwys yn ffyrnig arni.

"Be' sy, Mary?"

"Yr olwg arnyn' nhw ! 'Roeddan' nhw fel dau ddyn. meddw yn ista' yn erbyn y wal."

"Oeddan'. A choesa' Herbert druan allan fel. . ." "Fel siswrn mawr Miss Roberts !"

"Cymhariaeth gwniadrag i'r dim, yntê? . . . Diawch,

mae hi'n braf i lawr wrth y môr heno, yr ydw' i'n siŵr."

"Ydi, mae'n debyg."

"Wel? . . ."

"Wel. . ."

Yr oedd gair yn ddigon i gall.