Ysgolfeistriaid Mr Charles o'r Bala/Humphrey Edwards, Llandynan

← Y Parch Richard Jones, Y Bala

Ysgolfeistriaid Mr Charles o'r Bala gan Robert Owen, Pennal

John Jones, Penyparc, ac Eraill →

PENOD IX.

HUMPHREY EDWARDS, LLANDYNAN.

Humphrey Edwards yn parhau ar hyd ei oes yn Ysgolfeistr—Yn cael ei argyhoeddi wrth wrando Dafydd Morris, Twr Gwyn—Yn cael ei adnabod gan Mr. Charles—Yn dyfod i Landynan i gadw ysgol— Gorfoledd yn mhlith y plant amryw droion—Yn foddion i roddi i lawr chwareuon ofer—Yn atal ymladd gornest ar fynydd Hiraethog ac ar y Berwyn—Yn flaenor yn mhob man—Yn arweinydd i John Evans, New Inn, i Bont yr Eryd—Ya Nghyfarfod Jiwbili yr Ysgol Sul yn 1848— Yn marw yn 1854.

Arglwydd ddosbarth o ddynion a wnaethant lawer of waith, er arloesi y wlad mewn ystyr foesol a chrefyddol, sef y dosbarth a elwir yn lleygwyr—dynion na dderbyniasant urddau Eglwysig gan Esgob, ac na chawsant eu hordeinio yn weinidogion gan unrhyw enwad crefyddol. Un felly yn arbenig oedd Howell Harris, tad Cyfundeb y Methodistiaid. Rhai felly oedd y llïaws cynghorwyr a gyfodasant yn ei amser ef, a thros ddeugain mlynedd ar ol ei amser ef. Dynion wedi cael argyhoeddiad trwyadl o'u cyflwr colledig eu hunain, a thân dwyfol byth wed'yn yn llosgi yn eu hesgyrn, ac. yn eu gyru allan i'r byd i ddeffro eu cyd-ddynion oeddynt yn yr un cyflwr a hwythau. Rhai a gyflawnent yn llythyrenol eiriau yr Apostol Iago, "a throi o rywun ef," a thrwy ei droi yn cadw enaid rhag angeu, a chuddio llïaws o bechodau." Daeth llawer o ysgolfeistriaid Mr. Charles, megis y crybwyllwyd yn flaenorol, yn bregethwyr defnyddiol, a rhai o honynt yn enwog, ac felly mae eu henwau hwy hyd heddyw yn dra hysbys yn y wlad. Arhosodd eraill yn ysgolfeistriaid hyd eu bedd, neu o leiaf, hyd oni phallodd eu nerth gan henaint. Ni ddaethant hwy mor adnabyddus, ac ni chyrhaeddodd eu henwau yr un cyhoeddusrwydd â'r rhai a ddaethant i'r weinidogaeth. Treuliasant eu hoes gyda gwaith da, a gwaith o ganlyniadau parhaol, ond mewn ffordd mwy anghyhoedd. Aethant trwy y byd yn ddistaw, gan oleuo a gwasgaru peraroglau yn y ffordd yr elent.

"Y mae'r gemau a'r perlau puraf gore'u lliwiau îs y llo'r,
Dan y tonau'n gudd rhwng creigiau yn nyfnderoedd mawr y môr;
Ac mae'r blodau teca'u lliwiau, lle nas gwelir byth mo'u gwawr,
Ac yn taenu'u peraroglau, lle nas sylwa neb mo'u sawr!'

Un o'r cyfryw ydoedd.

HUMPHREY EDWARDS, LLANDYNAN.

Gadawodd ei waith yn Pandy Glyn Diphwys, Cerrigydruidion, pan yn agos i bymtheg ar hugain oed, ac ar archiad Mr. Charles aeth i gadw ysgol ddyddiol râd i Gwyddelwern, yn agos i Gorwen. Parhaodd i gadw ysgol o fan i fan, yn Siroedd Dinbych, Fflint, a Meirionydd am ddeugain mlynedd, ac ni roddodd y gorchwyl i fyny hyd nes y daliwyd ef gan henaint a musgrellni. Gweithredai fel blaenor yn yr eglwysi bychain ymhob ardal lle y bu yn trigianu. Bu yn offeryn yn llaw yr Arglwydd i ddarostwng llawer o annuwioldeb, ac i arwain pechaduriaid nid ychydig at y Gwaredwr.

Ganwyd ef ar y 22ain o Dachwedd, 1765, yn Melin y Wig, ar derfyn Sir Feirionydd a Sir Ddinbych, tu draw i Gorwen, Enw ei dad oedd Thomas Edwards, tanner wrth ei gelfyddyd. Dygwyd yntau i fyny yn yr un gelfyddyd a'i dad. Yr oedd yn ugain oed cyn i Mr. Charles ddyfod i fyw i'r Bala, a chyn bod Ysgol Sul wedi ei sefydlu yn Nghymru. Treuliodd yntau ddarn cyntaf ei oes yn wyllt ac yn gwbl ddioruchwyliaeth. Symudasai o'i ardal enedigol i wasanaeth Barcer yn Roe Wen, gan ddilyn ei gelfyddyd fel tanner. Tra yno, ac efe oddeutu deg ar hugain oed, dygwyddodd iddo fyned i Gonwy, i wrando ar y Parch. Dafydd Morris, o Sir Aberteifi, yn pregethu. Clwyfwyd ef yn yr odfa hono. Bu dan argyhoeddiad llym am gryn amser—gwelai ei hun yn euog—arswydai yn yr olwg ar enbydrwydd ei gyflwr—ofnai bob nos wrth fyned i'w wely, rhag y byddai yn agor ei lygaid yn uffern—dysgwyliai aml i waith i'r gwely ymollwng dano, ac mor ofnadwy oedd yr olwg ar bob peth o'i amgylch fel yr ofnai ac y crynai. Hynodrwydd mawr y cyfnod hwn ar grefydd yn Nghymru ydoedd, y byddai y sawl a argyhoeddid yn cael eu hargyhoeddi yn llym. Mor debyg i argyhoeddiad Saul o Tarsus fu argyhoeddiad llawer o'r hen bobl! Ac mor aml y clywid am ddynion a ddaethant yn ddefnyddiol gyda chrefydd a argyhoeddwyd trwy weinidogaeth rymus y gwas da a'r llefarwr nerthol, Dafydd Morris, o Sir Aberteifi! Wedi bod yn hir wrth Sina, yn clywed y taranau ac yn gweled y mellt a'r mwg, llewyrchodd y goleuni ar feddwl Humphrey Edwards megys yn uniongyrchol o'r nefoedd. Tra yn rhodio wrtho ei hun ar y ffordd, daeth y geiriau hyny yn syth i'w feddwl, "Lle yr amlhaodd pechod, y rhagor amlhaodd gras." O hyny allan yr oedd yn ddyn. newydd. Ymunodd â'r eglwys yn y Roe Wen. Ond wrth gyflwyno ei hun i'r brodyr crefyddol, dysgwyliai bob munyd gael ei droi allan o'r eglwys, gan mor ddrwg yr ymddangosai ei gyflwr ei hun iddo ei hun, ac mor hynod o dda a duwiol y syniai am bawb o'r crefyddwyr eraill. Arweiniwyd ef wedi hyn trwy ddyffryn tywyll, du, amheuon ac anghrediniaeth. Ofnai mai twyll a rhagrith oedd ei holl grefydd, nad oedd yn ofni Duw mewn gwirionedd, nad oedd ganddo ond rhith o grefydd, mai diffoddi a wnai ei ganwyll, ac mai i'r carchar du y bwrid ef yn y diwedd. Ond daeth y goleuni yr ail waith, a chyda'r goleuni y tro hwn ffydd a gweithgarwch a barhaodd hyd ddiwedd ei oes.

Symudodd oddeutu y pryd hwn o Roe Wen i Glyn Diphwys, Cerrigydruidion. Yr oedd capelau a moddion gras y pryd hyny yn brinion. Byddai raid i Humphrey Edwards fyned yn fynych mor bell a'r Bala i wrando pregethau, ac elai yno bob Sul pen mis i gymuno. Wrth fyned a dyfod i'r Bala daeth Mr. Charles i ddeall am ei duedd grefyddol gref. Ac wedi iddo. orphen ei amser yn Pandy Glyn Diphwys, cyflogwyd ef gan Mr. Charles i fyned i gadw ysgol yn Gwyddelwern. Yr oedd hyn tua diwedd y ganrif ddiweddaf, yn y flwyddyn 1799 yn dra thebygol. Dechreuodd ar ei waith fel ysgolfeistr, yn ol dim hanes a geir, heb ddim parotoad. Y chwarter cyntaf, cadwai yr ysgol mewn hen adeilad annymunol; nid oedd ond hanner to uwch ei ben, a dim ond tyllau ffenestri heb ddim gwydr yn y muriau. Ac er fod yr ysgolfeistr newydd yn llawn awydd i wneuthur daioni dros ei Arglwydd, eto tueddai y dechreuad anfanteisiol hwn i'w ddigaloni, a phan ddaeth Mr. Charles yno ymhen y chwarter, soniai am roddi ei swydd i fyny. "Rhoi dy swydd i fyny, y machgen i," ebe Mr. Charles, "paid a meddwl am hyny; gweithwyr ac nid segurwyr sydd arnaf fi eisieu." Nid oedd digaloni, a methu, yn eiriau yn ngeirlyfr Mr. Charles, a chyffrodd ei eiriau yr ysgolfeistr i fwy o zel a brwdfrydedd, ac ni chlybuwyd am dano yn son am roddi ei swydd i fyny ar ol hyn. Y symudiad cyntaf a wnaeth gyda'r ysgol ydoedd o Gwyddelwern i Landynan. Digwyddodd iddo fod yn arwain Mr. Charles ar ei daith i Langollen, a thra yn cydio yn mhen ei geffyl, wrth ddisgyn i lawr Bwlch Rhisgog, ebe y cydymaith wrth y marchogwr, Yr wyf yn ofni fod yr holl bobl sydd yn trigo y ffordd acw" —gan gyfeirio â'i fys at ardal Llandynan—"yr wyf yn ofni fod yr holl bobl sydd yn trigo y ffordd acw yn hynod o dywyll a phaganaidd." Gwyddai am y fangre yn dda, oblegid nid oedd nebpell oddiwrth ei ardal enedigol. "Wel, Humphrey," ebe Mr. Charles, "ti gai fyned acw i gadw ysgol, a'u dysgu hwynt yn y ffordd dda ac uniawn." Felly fu; dyma ei gysylltiad cyntaf & Llandynan, lle bu ganddo ysgol lwyddiannus y tro hwn am hanner blwyddyn. Ac mewn cysylltiad â'r lle hwn y daeth yn adnabyddus drwy y wlad.

Ei symudiad nesaf ydoedd i Langollen. Cafodd yno dderbyniad croesawgar a chalonog. Ni pheidiodd a chanmol hyd ddiwedd ei oes y caredigrwydd a dderbyniodd oddiar law yr hen frodyr, Mri. Robert Cooper, John Williams, o'r Bryniau, a Mr. Edwards, Siamber Wen. Byddai yma yn cadw ysgol nos, er mantais i'r rhai na allent ddilyn yr ysgol liw dydd. Yr oedd yn rhan o waith yr ysgolfeistriaid dyddiol symudol i gadw Ysgol Sul ymhob ardal lle yr arhosent. Cadwai yntau Ysgol Sul yn Llangollen, ac ymwthiai i'r wlad o amgylch gyda'r gorchwyl hwn, lle bynag y rhoddid drws agored iddo, a gwnelai ymdrech eilwaith ac eilwaith i gael y drws i agor. Adroddir am dano yn myned i Glyndyfrdwy un. Sabboth i geisio sefydlu Ysgol Sul yno y diwrnod hwnw. Ond ni thyciodd ei genadwri; dywedai y bobl na ddaethai. yr amser eto iddynt hwy weled angen am Ysgol Sul. Aeth yno drachefn y Sabboth dilynol, gan obeithio a gweddio ar hyd y ffordd, os na roddid derbyniad iddo i unrhyw dŷ, y rhoddid caniatad iddo i gynal ysgol yn yr awyr agored. Er ei syndod, yr oedd drysau lawer wedi agor erbyn yr ail ymgais o'i eiddo, a pharodrwydd hefyd i'w gynorthwyo yn y gorchwyl, ac felly y dechreuwyd yr Ysgol Sabbothol yn Glyndyfrdwy.

Bu yn cadw ysgol gylchynol wedi hyny yn Llanelidan, yn ardal Melin-y-coed, ac yn Ngherrigydruidion. Yn y lle olaf a enwyd, ryw nos Sabboth wrth gadw seiat gyda'r plant a'r bobl ieuainc, torodd allan yn orfoledd mawr. Cyfarfod arbenig gyda'r plant ar eu penau eu hunain ydoedd hwn yn ddiameu. Ni chaniateid i'r plant gael bod yn y seiat gan yr hen Fethodistiaid hyd nes oedd wedi cyraedd dipyn ymlaen i'r ganrif bresenol. Y rheswm dros gau y plant allan ydoedd, rhag iddynt gario allan i'r byd yr hyn a ddywedid ac a wneid yn y seiat. Rywbryd tuag amser Diwygiad Beddgelert y dechreuwyd gadael i'r plant fynychu y cyfarfodydd eglwysig. Pan oedd Humphrey Edwards yn ei dro yn Llandrillo, daeth lliaws o blant bychain ato i ofyn a gaent hwy ddyfod gydag ef i'r seiat. "Wel," meddai, "deuwch gyda mi at y capel, gofynaf finau i'r blaenor a gewch chwi ddyfod." "Gollyngwch y pethau bychain anwyl i mewn, Humphrey," ebai yntau. Ac yn bur fuan wedi iddynt fyned i mewn, torodd allan yn orfoledd ymhlith hen ac ieuainc. Fel yr oedd yn holi y plant yn Llanelidan un tro, digwyddodd iddo ofyn y cwestiwn, Paham yr oedd yr Arglwydd yn drugarog wrth bechaduriaid annheilwng? "Er ei fwyn ei Hun," atebai rhyw fachgen bychan, "oherwydd fod ei drugaredd yn parhau yn dragywydd." Gyda bod yr atebiad dros enau y bachgen, disgynodd yr awel nefol ar yr holl gynulleidfa. Cofiai yr hen wr gyda hyfrydwch tra fu byw am y tro hwn.

Digwyddodd tro hynod tra yr oedd yn cadw yr ysgol yn Glanyrafon, ardal yn agos i Gorwen. Yr oedd amryw of drigolion yr ardal hon yn ei wawdio am ei fod yn cadw seiat plant. Cyn hir, pa fodd bynag, cymerodd digwyddiad le a roes daw bythol ar y cyfryw wawd. Fel yr oedd Miss Grace Jones, Llawr y Bettws (wedi hyny priod y Parch. John Hughes, Liverpool), yn adrodd y seithfed Salm wedi'r cant, pan ddaeth at y geiriau, "Efe a dorodd y pyrth pres, ac a ddrylliodd y barau haiarn," hi a dorodd allan i waeddi a gorfoleddu, a syrthiodd i lawr fel pe buasai mewn pêr-lewyg. Cafodd hyn y fath effaith ar y gynulleidfa fel yr aethant oll yn foddfa o ddagrau, a'r fath ydoedd y dylanwad, pan y cododd yr eneth i fyny i adrodd y gweddill, nad anghofiwyd mo'r tro tra y bu y genhedlaeth hono byw. Dyma ddechreuad diwygiad grymus a dorodd allan yn yr ardaloedd cylchynol. Llawer o ddigwyddiadau cyffelyb a adroddir ynglyn a hanes. bywyd Humphrey Edwards, neu fel y gelwid ef ymhell cyn diwedd ei oes, yr hen Humphrey Edwards. Ysgolfeistr ysgol ddyddiol symudol ydoedd; i addysgu plant yn ddyddiol yn elfenau gwybodaeth y cyflogid ef i fyned i'r gwahanol ardaloedd. Parhaodd yn y gwaith chwarter canrif wedi diwedd oes Mr. Charles, ei gyflogydd cyntaf. Ond er mai dyna oedd gorchwyl ei fywyd, nid am ei ysgolheigdod y mae coffa, nac am nifer y plant a lwyddodd i'w hanfon trwy yr arholiadau, ond am ei grefyddoldeb, ac am ei ddylanwad dihafal er moesoli a chrefyddoli y rhanau o'r wlad y bu byw ynddynt. Dyn eiddil o gorff ydoedd, a gwael yr olwg arno, ac afrwydd a hwyrdrwm ei ymadrodd; ond oherwydd ei grefyddoldeb dwfn, hysbys trwy yr holl wlad, meddai ddylanwad difesur ar bob graddau o ddynion. Dyma lle yr oedd cuddiad ei gryfder, a dyma lle yr oedd cuddiad cryfder holl athrawon mwyaf llwyddianus Mr. Charles.

Yr oedd amseroedd Humphrey Edwards yn amseroedd. tywyll a phaganaidd. Rhydd hanes ei fywyd ef lawer o oleuni ar amgylchiadau ei oes. Dilynai gwerin Cymru arferion ffol a phechadurus. Chwareuon a'r drygau cysylltiedig â hwy oedd y pla difaol yn yr amseroedd hyn. Dyma pryd yr oedd chwareu yn ei fri—hen ac ieuanc, tlawd a chyfoethog, offeiriaid a phobl yn chwareu—yn eu hafiaeth yn chwareu ar ddydd yr Arglwydd. Yr oedd y wlad wedi ei phaganeiddio trwy y chwareuon. Byth er pan oedd Charles I., yn y flwyddyn. 1633, trwy ddylanwad yr esgobion, wedi pasio cyfraith fod yn rhaid darllen "Llyfr y Chwareuon" yn yr eglwysi ar y Sabbothau, daeth pla y chwareu yn ail natur i holl drigolion Cymru. Ni lwyddodd dim byd yn well er dieithrio gwlad oddiwrth grefydd. Parhaodd dylanwad y gyfraith hono yn ei heffeithiau yn agos i 200 o flynyddau, hyd nes daeth yr Ysgol Sabbothol a'r diwygiadau crefyddol i ladd eu dylanwad o radd i radd. Defnyddiodd yr Arglwydd Humphrey Edwards yn offeryn yn ei law i roddi terfyn, trwy gyrion tair o siroedd Cymru, ar y chwareuon llygredig hyn ar y Sabboth. Yr oedd yn arferiad yn Melin—y— Wig gan bob graddau o'r trigolion it ymgasglu at eu gilydd i guro bowliau (chwareu nad yw yn rhoi difyrwch i neb ond plant yn awr) ar ddydd yr Arglwydd. Ryw ddydd Sadwrn, heb ddweyd yr un gair wrth neb, ym— gymerodd yr hen ysgolfeistr duwiol à dryllio'n llwyr holl offerynau yr oferedd hwn; a phan ddaeth yr oferwyr ynghyd dranoeth, a chanfod offerynau eu difyrwch wedi en dinystrio, ni feiddiodd neb godi yn erbyn y dinystrydd, gymaint oedd ei arswyd ar ddynion annuwiol y wlad.

Nodwedd arall ar ei amseroedd ef ydoedd, ymladdfeydd chwerwon a chreulon rhwng gwahanol bersonau a phartïon, ac yn aml rhwng dwy ardal â'u gilydd, y rhai a ddibenent mewn tywallt gwaed, ac ar brydiau mewn colli bywydau. Y mae hanesion am yr hen bererin yn rhoddi terfyn ar yr ymladdfeydd, ac yn gwasgaru y cwerylwyr trwy ei dduwiolfrydedd argyhoeddiadol syml. Gwr oedranus o Ddinbych, yn awr yn 91 mlwydd oed, a edrydd yr hanesyn canlynol:—"Yr oedd Humphrey Edwards, un o athrawon Mr. Charles, o'r Bala, mewn trwbwl mawr droion, fel yr wyf yn cofio yn dda. Unwaith, pan yr oedd dau ddyn wedi ymrwymo i ymladd gornest (duel) ar fynydd Hiraethog, aeth Humphrey Edwards i'r Bala i ofyn i Mr. Charles am ei gyngor. Gofynodd Mr. Charles iddo a oedd yn gwybod am yr amser, a'r lle, ar y mynydd yr oeddynt i gyfarfod. Ydwyf,' meddai Humphrey Edwards.

'Wel,' ebe Mr. Charles, 'peidiwch a dweyd gair wrthynt, ond ewch eich hunan cyn yr amser penodedig i'r lle y maent i gyfarfod, a gorweddwch yn y grug, a phan y byddant yn barod i ymladd, codwch yn sydyn, ac ewch atynt.' Felly y gwnaeth, ac aeth y ddau ymaith heb daro dyrnod! Oherwydd presenoldeb yr hen Gristion, yr oedd cymaint o'i ofn ar yr annuwiolion." Y mae hanes hefyd am nifer o ddynion wedi syrthio allan â'u gilydd yn Bettws-gwerfil-goch, y rhai i'r diben o benderfynu yr ymrafel, a benodasant ar le ac amser ar fynydd. Berwyn i ymladd y frwydr allan. Hyn hefyd a ddaeth i glywedigaeth yr hen ŵr, ac a'u rhagflaenodd i'r llanerch benodedig, gyda'r amcan o weddio drostynt ar faes yr ymladdfa. Cyn hir, dyma'r dynion yn dyfod yn llu, a phan y gwelsant ef diangasant ymaith fel pe buasai haid o ellyllon yn barod i'w cymeryd yn garcharorion. Yr oedd mor adnabyddus yn yr ardaloedd hyn fel dyn sanctaidd Duw, ni byddai raid iddo ond ymddangos i gynulliad o oferwyr, i beri iddynt ymwasgaru yn ebrwydd.

Ymddengys mai yn Mhont yr Eryd, yn Nwyrain Meirionydd, y dechreuodd Humphrey Edwards wasanaethu swydd blaenor, er na chafodd ei ddewis yn rheolaidd i'r swydd, na'r pryd hwn nac wedi hyny. Yr oedd hyn yn nechreu y ganrif bresenol. A lle bynag y symudai, ac y syrthiai coelbren yr hen ysgolfeistr i aros dros ysbaid o amser, gweithredai fel blaenor eglwysig, heb na dewisiad na chaniatad y Cyfarfod Misol, na chynrychiolwyr i gymeryd llais yr eglwys, nac unrhyw reol na deddf yn y byd.

Yn rhinwedd ei swydd fel blaenor, neu ynte fel cymwynaswr i'r achos, digwyddodd iddo un tro fod yn arweinydd i'r hen efengylwr clodus, Mr. Evans, o'r New Inn. Yr oedd wedi dyfod o Bont yr Eryd i Gorwen i ymofyn y gŵr da i ddyfod i bregethu i'r lle blaenaf, ac fel yr oeddynt ar y ffordd yn myned i'r cyhoeddiad daeth syniadau chwithig, yn ol yr arfer, i feddwl Mr. Evans—yr oedd yn rhaid iddo gael troi yn ei ol, ni ddeuai ddim i'w gyhoeddiad, dyweded ei arweinydd y peth a ddywedai. Nid oedd yr efengylwr yn rhoddi un rheswm. boddhaol dros yr ymddygiad rhyfedd hwn o'i eiddo, eithr datganai ei benderfyniad yn syml na ddeuai ddim i bregethu i Bont yr Eryd. Wedi hir ddadleu gofynodd Humphrey Edwards iddo, Pa beth oedd y tân dieithr yr oedd meibion Aaron yn ei offrymu gerbron yr Arglwydd? Yna dechreuodd yr hen weinidog draethu am y tân dieithr, a dechreuodd deithio ymlaen, nes yr anghofiodd ei benderfyniad i droi yn ol, a pharhaodd y bregeth hyd nes y daethant i Bont yr Eryd, lle yr oedd yr odfa i gael ei chynal.

Yn nghwrs y blynyddoedd daeth amser i'r hen Humphrey Edwards roddi cadw yr ysgol i fyny, oherwydd musgrellni henaint. Bu hyn yn y flwyddyn 1839. Treuliodd weddill ei oes yn Llidiart Annie, ac yn nhy capel Llandynan. Yn ei gofiant a argraffwyd ac a gyhoeddwyd yn llyfryn bychan gan Mr. Hugh Jones, Llangollen, dywedir ddarfod iddo ef "gael y fraint o oroesi pob un o hen ysgolfeistriaid Mr. Charles." Nid ydyw y sylw hwn yn gywir, fel y cawn weled eto, oblegid fe ddarfu i Lewis William, Llanfachreth, un o'r rhai penaf o'r ysgolfeistriaid, ei oroesi ef chwech neu wyth mlynedd. Ar y 5ed o Hydref, 1848, cynhaliwyd cyfarfod tra dyddorol yn Nghorwen, dan yr enw Jiwbili yr Ysgol Sabbothol. Yr oedd Humphrey Edwards yn bresenol yn y cyfarfod hwn, yn hen wr wedi pasio ei bedwar ugain oed. Ymhlith gweithrediadau cynulliad boreu y cyfarfod, ceir y sylw canlynol:— "Galwodd y cadeirydd ar Mr. Humphrey Edwards, Llantysilio, yr hwn a fu yn cadw ysgol y Madam Bevan (?), dan arolygiaeth y Parch. T. Charles, o'r Bala, a'r hwn sydd yn awr yn hen ddisgybl, wedi cael coron penllwydni, i roddi ychydig o hanes am ansawdd y gymydogaeth mewn diffyg deall, a moes, cyn i'r Ysgol Sabbothol gael ei sefydlu. Yr hynafgwr hybarch a wnaeth hyny mewn modd cryno, gan ddatgan ei lawenydd wrth weled y fath gynulleidfa o'i flaen yn gysylltiedig â'r Ysgol Sabbothol." Anerchodd y cynulliad yn yr hwyr drachefn, gan ddarlunio yr olwg oedd ar y wlad cyn dechreuad yr Ysgol Sul, a rhoddodd hysbysrwydd am yr amser y dechreuwyd pregethu gan y Methodistiaid yn y cyffiniau. Aeth y dyrfa rhwng y cyfarfodydd yn orymdaith fawr trwy dref Corwen, ac yn ngherbyd cyntaf yr orymdaith eisteddai y ddau hen batriarch Humphrey Edwards, yr ysgolfeistr, a John Morris, o'r Bala. Yr oedd yn bresenol, ac yn cymeryd rhan gyhoeddus yn y Jiwbili yn Nghorwen, y Parchn. John Hughes, Llangollen; Robert Evans, Talybont; J. Parry, D.D., y Bala; Robert Owen, Nefyn; John Thomas, y Bala; John Hughes, Pont Rhobert."

Bu Humphrey Edwards, yr hen ysgolfeistr gweithgar, farw Mai 23, 1854, a chludwyd ef i'w orweddfan i fynwent Llantysilio. Pregethwyd pregeth angladdol iddo yn Llandynan, gan y Parch. Richard Edwards, Llanddyn Hall, Llangollen. Cerddodd amryw o ddisgynyddion y gwr da yn ol ei draed. Bu ei fab, J. Edwards, yn flaenor eglwysig yn Llandynan. Wyr iddo ydyw John Jones, Caegwyn, Bethesda, Blaenau Ffestiniog. Or-wyr iddo ydyw y pregethwr ieuanc hoffus ac addawol iawn, Mr. John David Jones, yr hwn sydd yn bresenol wedi myned am dro er lles ei iechyd i Awstralia.