Ysgolfeistriaid Mr Charles o'r Bala/Y Parch Lewis William, Llanfachreth I

← John Jones, Penyparc, ac Eraill

Ysgolfeistriaid Mr Charles o'r Bala gan Robert Owen, Pennal

Y Parch Lewis William, Llanfachreth II

PENOD XI.

Y PARCH. LEWIS WILLIAM, LLANFACHRETH.

Dywediad Dr. Owen Thomas am dano—Dywediad Mr. R. Oliver Rees— Lle ei enedigaeth—Ei hanes am ei fam—Yn myned i'r Seiat—Gyda'r Militia—Yn was ffarm—Yn dysgu plant yn Llanegryn—Yn chware soldiers bach—Mr. Charles yn ei holi a'i gyflogi yn y flwyddyn 1799— Ei gysylltiad cyntaf â Llanfachreth—Yn athraw ar Mary Jones yn 1800.

EIR crybwyllion aml i dro yn y penodau blaenorol am Lewis William, Llanfachreth. Efe oedd yr hynotaf, a'r mwyaf llafurus a defnyddiol o'r holl ysgolfeistriaid. Efe oedd mewn golwg hefyd yn benaf pan y dechreuwyd ysgrifenu ar y mater hwn. Wrth roddi rhestr o Ysgolfeistriaid Mr. Charles yn Nghynhadledd Canmlwyddol y Bala, Hydref 14, 1885, dywed y Parch. Owen Thomas, D.D., "Un arall (o'r ysgolfeistriaid) oedd Lewis William, Llanfachreth; un a ddechreuodd ar y gwaith o addysgu eraill cyn medru odid ddim ei hunan; ond wedi ychydig barotoad, a droes allan gan ddechreu ar bedair punt yn y flwyddyn o gyflog, yn un o'r athrawon mwyaf llwyddianus a gyflogwyd gan Mr. Charles erioed." Mae y gwaith a wnaed ganddo ef gyda'r gorchwyl hwn yn anhygoel, ac y mae hanes ei fywyd, o'r dechreu i'r diwedd, yn llawn o addysgiadau a chalondid i bawb sydd ar eu meddwl i wneuthur rhyw wasanaeth gyda theyrnas yr Arglwydd Iesu. Trwyddo ef, sef trwy ei waith yn cadw cofnodion am ddigwyddiadau ei fywyd a'i wahanol orchwylion beunyddiol, y cafwyd swm mawr o wybodaeth o berthynas i ysgolion Mr. Charles—gwybodaeth na fuasai ar gael o gwbl onibai hyny. Teilynga hanes ei fywyd a'i lafur sylw helaethach na'i frodyr fu yn yr un alwedigaeth.

Fel hyn yr ysgrifena y diweddar Mr. R. O. Rees, Dolgellau, am hynodrwydd Lewis William:—"Hynodrwydd mewn sêl angerddol, mewn llafur diorphwys, mewn ffyddlondeb diarebol, a defnyddioldeb cyffredinol yn ngwasanaeth ei Dduw a'i gyd-ddynion. Gall ei hanes roddi rhyw syniad mor hynod oedd rhai o'r offerynau a ddefnyddiodd Duw mewn oesau blaenorol i wneyd Cymru yr hyn ydyw yn yr oes freintiedig hon. Dyn bychan oedd Mr. Lewis William ymhob ystyr naturiol—bychan ei gorff, bychan ei enaid, bychan ei ddoniau. Ond pob gewyn yn ei gorff bychan, a phob cyneddf a dawn yn ei enaid llai, gwelid yr oll yn eu llawn waith yn wastadol mewn rhyw lwybr neu gilydd yn ngwasanaeth ei Greawdwr a'i Dduw."

Ganwyd Lewis William mewn bwthyn bychan, o'r enw Gwastadgoed, yn ardal Pennal, Sir Feirionydd, yn y flwyddyn 1774—Nid oes gareg ar gareg o'r ty hwn yn aros er's llawer blwyddyn. Ond os ä y darllenydd rywbryd o bentref Pennal, ar hyd y ffordd fawr, oddeutu milldir i gyfeiriad Aberdyfi, wedi pasio ysgoldy presenol y Bryniau yn nghwr pellaf y cae y saif yr ysgoldy ynddo, bydd yn myned heibio mangre genedigaeth gwr na flina pobl Gorllewin Meirionydd ddim yn son am dano. Enw ei dad oedd William Jones, a'i fam Susan Jones—y ddau yn dlodion ac heb fedru gair ar lyfr. Pan oedd yn ddwy flwydd oed, symudodd ei rieni i'r Hen Dy, yn agos i'r Henfelin Aberdyfi, ac ymhen y flwyddyn drachefn symudasant i'r Hafod, oddeutu tair milldir o Dowyn. Bu farw ei dad pan oedd ef yn bedair oed, a gadawyd yntau a'r plant eraill gyda'u mam weddw.

Rhydd Lewis William, yn ei bapyrau ysgrifenedig, ddarluniad o ddull y wlad o fyw pan oedd ef yn blentyn, ac ymysg pethau eraill y modd y llafuriai ei fam i fagu y plant,— "Byddai yn gwneuthur cymwynasau i'r cymydogion," meddai, "ac yn cael ei thalu yn bur dda, a phan elai yn gyfyng iawn, anfonai ei chwyn at y plwyf, sef Dolgellau, ac nid wyf yn gwybod iddi gael ei gomedd erioed o'r hyn a geisiai. Ni bu yn cael dim yn benodol o'r plwyf, ond byddai yn cael rhoi ei hachos yn Eglwys Dolgellau i geinioca iddi. Byddai yn cael cymaint a 10s. ac o hyny i 15s. lawer tro mewn modd o ewyllys da." Pan oedd yn 16 oed, ymunodd Lewis William. a Militia Sir Feirionydd, yn amser "Rhyfel Buoneparte." Wedi ei ryddhau am dymor oddiwrth y rwymedigaeth hon dychwelodd adref, a phrentisiwyd ef yn grydd gydag un John Jones, o'r Cemaes, Sir Drefaldwyn. (Nid yw yn rhoddi dim. o hanes ei deulu ar ol hyn).

Tra yn aros yn Cemaes y pryd hwn, yn llanc tua 18 oed, yr argyhoeddwyd ef, ac y bwriodd ei goelbren ymysg pobl yr Arglwydd. Casglwyd defnyddiau hanes ei fywyd oddiwrth ei bapyrau ysgrifenedig, ac oddiwrth yr hyn a ysgrifenodd Mr. R. O. Rees, Dolgellau, am dano mewn cysylltiad â Chofiant Mary Jones—gwybodaeth a gawsai y gwr hwnw o'i enau ef ei hun. I Mr. Oliver Rees, yn benaf, y mae hanes ei droedigaeth, a'i gyflogiad gan Mr. Charles, yn nghyda digwyddiadau ei ddyddiau diweddaf, i'w priodoli. Heb yn wybod yn hollol iddo ei hun teimlai awydd i ymuno â chrefydd, ond ofni a chilio yn ol y byddai. "Bum lawer tro wrth ddrws yr addoldy, yn benderfynol o fyned i mewn i'r cydgynulliad, ond yn methu, ac yn troi yn fy ol tua chartref." Mewn cyfarfod. gweddi yn Ty Uchaf, Mallwyd, ar foreu Sabboth, yn gwrando— ar Mr. Jones, Mathafarn, wedi hyny Dolfonddu, yn darllen Rhuf. v., ac yn esbonio rhanau o'r benod, pan y darllenai y geiriai, "Megys trwy gamwedd un y daeth barn ar bob dyn i gondemniad," cafodd olwg yn y fan arno ei hun yn golledig. Syrthiodd i lewyg a chariwyd ef allan fel un marw. Aeth erbyn dau o'r gloch, wedi iddo ddyfod ato ei hun, i wrando pregeth i Mathafarn. Y geiriau fu yn foddion i beri iddi oleuo arno oeddynt, "Gwir yw y gair, ac yn haeddu pob derbyniad, ddyfod Crist Iesu i'r byd i gadw pechaduriaid; o ba rai y penaf ydwyf fi." "Dyma y dydd," meddai, "yr agorwyd fy llygaid i weled fy ngholledigaeth, ond diolch byth! i weled Ceidwad hefyd, ac o hyny hyd yn awr nid wyf wedi colli fy ngolwg ar y naill na'r llall."

Ymhen tuag wythnos wedi yr adeg a nodwyd yr ydym yn ei gael yn penderfynu cynyg ei hun i eglwys y Methodistiaid a ymgynullai mewn ty anedd yn Nghwmllinau. Y mae ganddo haner coron yn ei feddiant, a llawn fwriada roddi hwnw am gael myned i'r seiat. "Ar nos y society y mae yn myn'd at ddrws y ty lle y cyfarfyddid. Mae yn sefyll yno am ysbaid mewn cyfyng-gyngor. O'r diwedd anturia daro y drws â llaw grynedig. Wele frawd yn agoryd—

"Beth sy' arnat ti eisio yma, 'machgen i?"

"Eisio dwad i'r seiat, os ca' i; dyma i ch'i haner coron-y cwbl sy' gen' i yn y byd—am gael dwad, os ca' i."

"Dwad, 'machgen anwyl i, cei; cadw dy haner coron; cei groeso calon gyda ni am ddim."

Gofynwyd iddo yn y cyfarfod, "Beth pe b'ai Iesu Grist yn ceisio gen' ti wneyd rhywbeth drosto yn y byd, a wnaet ti hyny?"

"O! gwnawn yn y fan, beth bynag a geisiai Iesu Grist gen' i."

Rees Lumley, Dolcorslwyn, oedd y gwr a ofynodd y cwestiwn hwn iddo, a gofynodd ef ddwy neu dair gwaith mewn gwahanol ffyrdd. Ei atebiad i'r cwestiwn hwn y noswaith yr ymunodd âg eglwys Dduw ydyw yr allwedd i holl hanes ei fywyd "Gwnawn yn y fan beth bynag a geisiai Iesu Grist." Teimlai ar hyd ei oes ei rwymedigaeth i wneuthur yr hyn a allai gyda chrefydd, ac fe'i gwnaeth.

Yn fuan ar ol ei ymuniad â chrefydd yn ardal y Cemaes, galwyd arno at y Militia drachefn yn ol ei ymrwymiad. Bu yn crwydro gyda hwy, fel y dywed ei hun, yn Sandown Castle, Dover, a Penzance (Cornwall), a dychwelasant yn ol i'r Bala. Yna rhyddhawyd hwy bawb i'w cartref, gan iddi fyned yn heddwch. Daliodd afael yn ei grefydd yn ei holl grwydriadau, a mwy na hyny, rhybuddiodd a chynghorodd lawer ar ei gymdeithion digrefydd, fel y rhybuddiai Paul ei gyd-forwyr ar ei daith i Rufain. Yn union ar ol ei ryddhad aeth i Gemaes i orphen ei ymrwymiad fel prentis o grydd. Oddiyno symudodd dros ysbaid byr i Aberdyfi, ac ymhen ychydig cyflogodd am haner blwyddyn i weithio ar y tir yn Closbach, Llanegryn. Dywed ef ei hun mai dyma y lle agosaf iddo golli ei grefydd o un man y bu, oherwydd nad oedd dim crefydd yn y teulu.

Y lle nesaf yr ydym yn ei gael ydyw yn gweini gyda pherthynasau iddo yn y Trychiad, wrth ymyl pentref Llanegryn. Gwnaeth ymrwymiad yn ei gyflogiad y tro hwn i gael myned i addoli i'r lle yr ewyllysiai. Teimlai yn ddwys dros anwybodaeth ieuenctyd Llanegryn, a phenderfynodd sefydlu Ysgol ar y Sabboth, a rhai nosweithiau yn yr wythnos, i'w dysgu i ddarllen. Ni wyddai ddim am Ysgol Sabbothol, ond dichon iddo glywed am un pan yn y Bala am ysbaid byr gyda'r Militia, a chlywsai hefyd fod ei gymydog, John Jones, Penyparc, yn cadw Ysgol Sul yn Bryncrug. Ni chawsai yr un diwrnod o ysgol, ac nis gallai ddarllen dim ei hun. Anturiodd, modd bynag, i geisio cael ieuenctyd Llanegryn i wneuthur yr hyn nis gallai wneyd ei hun. Y cyfryw ydoedd ei sel a'i boblogrwydd gyda'r plant fel y tyrent ato i gael gwersi ganddo. Dysgai y wyddor i'r rhai lleiaf, trwy eu cael oll i'w chydganu ar y dôn "Ymgyrch Gwyr Harlech," a ddysgasai ei hun pan gyda'r Militia ychydig flynyddau yn flaenorol. Y mae hanes am y cenhadwr enwog, Robert Moffat, yn defnyddio yr un cynllun gyda Phaganiaid Affrica; dysgodd yntau y wyddor Saesneg iddynt hwy trwy eu cael i'w chanu ar dôn genedlaethol Ysgotland, "Auld Lang Syne." Ond ymhen deugain mlynedd y gwnaeth Moffat hyn, ar ol i Lewis William ddefnyddio y cynllun gyda phlant Llanegryn.

Ond prif gamp Lewis William oedd ei ddyfais i allu addysgu y dosbarth uchaf ac yntau heb fedru darllen ei hun. I ddyfod dros ben yr anhawsder, llwyddodd ryw gymaint trwy fyned at chwaer grefyddol, Betty Ifan—yr hon ryw ffordd a fedrai ddarllen yn lled dda—i gael gwers ei hun yn y gwersi oeddynt i ddyfod dan sylw yn yr Ysgol y tro nesaf. Dyfais arall a ddyfeisiodd ydoedd cymeryd nifer o ysgolheigion o blith y darllenwyr goreu o Ysgol Waddoledig Llanegryn, yr hon oedd y pryd hwnw mewn cryn fri, a rhoddai hwynt i ymryson darllen am wobr fechan. Testyn y gystadleuaeth fyddai y wers oedd i ddyfod dan sylw yn ei ysgol ef ei hun y tro canlynol. Efe ei hun fyddai y beirniad! Craffai yn fanwl arnynt yn seinio pob llythyren, ac yn y modd hwn, megys yn wyrthiol, llwyddodd i gyraedd gradd o wybodaeth. fel ag i benderfynu pwy fyddai piau y wobr. Fel hyn aeth rhagddo, gan gelu ei anwybodaeth ei hun, i ddyfod yn feistr ar ei waith gyda'r plant.

Yr oedd eisiau dechreu a diweddu y cyfarfod trwy weddi. Y ddyfais a arferai ar y cyntaf i gadw ei arabiaid ieuainc anwaraidd yn llonydd a distaw, iddo allu gweddio oedd, gwneyd iddynt fyned trwy y gwahanol ymarferiadau milwrol, neu fel y galwai ef y gwaith, "chwareu soldiers bach," fel y dysgasai ef ei hun gyda'r Militia. Pan y deuai at y "Stand at ease," a'r "Attention," safent oll yn llonydd, ac wele yn y fan weddi fér drostynt i'r nef. Ar ddiwedd y cyfarfod ychwanegid y "Quick march"—allan.

Yn y flwyddyn olaf o'r ganrif ddiweddaf mae y dyn ieuanc— syml hwn yn gweini mewn ffarm yn Llanegryn, ac yn addysgu plant y plentref fel hyn i ddarllen Cymraeg. Yn y flwyddyn hono y mae Cyfarfod Misol yn Abergynolwyn, ardal gyfagos, ac y mae Mr. Charles ar ei ffordd yno yn lletŷa yn Penyparc. Mewn ymddiddan ar fater yr ysgolion, gofyna Mr. Charles i John Jones a wyddai ef ddim am yr un dyn ieuanc arall a wnai y tro i fod yn un o'i ysgolfeistriaid? Atebai yntau fod rhyw ddyn ieuanc yn Llanegryn yn llafurus iawn i addysgu y plant, ond nas gallai ddarllen ei hun.

Dyn ieuanc yn addysgu plant i ddarllen, heb fedru darllen ei hun?" gofynai Mr. Charles. "Felly maent yn dweyd," oedd yr ateb. Methai Mr. Charles a deall hyn, er cymaint ei ddyfeisiadau. Ar ol ychydig siarad pellach, fodd bynag, anfonodd am y dyn ieuanc i ddyfod i'w gyfarfod i Abergynolwyn dranoeth. Daeth Lewis William yno, a'i wisg a'i wedd yn wladaidd, a chymerodd yr ymddiddan canlynol le rhyngddynt:

"Wel, 'machgen i, y maent yn dyweyd dy fod di yn cadw ysgol yn Llanegryn acw ar y Sabbothau a nosweithiau yr wythnos, i addysgu y plant i ddarllen. A oes llawer o blant yn dyfod atat ti i'r cyfarfodydd ?"

"Oes, syr, fwy nag a allaf eu dysgu nhw, syr."

"A ydyn nhw yn dysgu tipyn gen' ti?"

"'Rydw i'n meddwl fod rhai o honyn' nhw, syr."

A fedri di dipyn o Saesneg ?"

"Fedraf fi ddim ond ambell air a glywais i gyda'r Militia, syr."

"A fedri di ddarllen Cymraeg yn dda?"

"'Fedra i ddarllen bron ddim, syr; ond 'rydw i'n ceisio dysgu 'ngora', syr."

"A fuost ti ddim mewn ysgol cyn dechreu gweini?"

"Naddo, syr; che's i ddiwrnod o ysgol erioed, syr."

"A fyddai dy dad a dy fam ddim yn dy ddysgu i ddarllen gartref?"

"Na fyddan', syr; fedrai nhad na mam ddarllen yr un gair eu hunain, syr."

Agorai Mr. Charles y Beibl ar y benod gyntaf o'r Epistol at yr Hebreaid, a dymunai arno ddarllen yr adnodau blaenaf.

"Duw we—wedi iddo—le—lefaru la—lawer gwaith, a llawer modd, gynt wrth y tad—au, trwy y pro—proph— (prophwydi, sisialai John Ellis, o'r Abermaw—un arall o'r ysgolfeistriaid yn ei glust o'r tu cefn iddo) yn y d—ydd—iau. —di—wedd—af hyn a le—lefarodd wrth—ym ni yn ei Fab,—"

"Dyna ddigon machgen i, dyna ddigon. Wel! sut yr wyt ti yn gallu addysgu nebi ddarllen, mae tu hwnt i fy amgyffred i. Dywed i mi, 'machgen i, sut yr wyt ti yn gwneyd i addysgu y plant acw i ddarllen."

Rhoddodd yntau iddo fanylion y dull a gymerai—y cyd— ganu yr A, B, C, y gwersi parotoawl gyda Betti Ifan—ymryson darllen bechgyn y Grammar School—y chware soldiers bach, &c. Ar anogaeth Mr. Charles, aeth i'r ysgol am tua chwarter blwyddyn at John Jones, Penyparc, tua dwy filldir o Lanegryn. Yr oedd John Jones yn un o'r ysgolfeistriaid. cyflogedig, ac yn fwy o ysgolhaig na nemawr neb y pryd hwnw; a dyna yr oll o addysg ddyddiol a gafodd Lewis William. Gwnaeth un ymdrech ychwanegol hefyd i ddyfod yn ddarllenwr. Clywsai lawer gwaith mai rhagoriaeth uchaf darllenyddiaeth oedd gallu darllen "fel parson." Gymaint oedd ei awydd i ddyfod yn ysgolfeistr o dan Mr. Charles, fel yr elai yn fynych i Eglwysi Llanegryn a Thowyn i glywed y "parson" yn darllen.

Y canlyniad fu i Mr. Charles ei gyflogi, yn y flwyddyn 1799, i fod yn athraw i'w ysgolion, am bedair punt y flwyddyn o gyflog; a dyma ddechreuad ei yrfa lwyddianus fel ysgolfeistr. Nid hawdd yw penderfynu, pa un ydyw y ffaith hynotaf, anturiaeth a dyfalbarhad Lewis William yn ymgymeryd â'r fath waith o dan y fath amgylchiadau, ynte craffder pelldreiddiol Mr. Charles i weled yn yr hwn a gyflogai y pryd hwn ddefnyddiau dyn defnyddiol, i ddysgu plant a phobl anwybodus Cymru mewn amseroedd tywyll. Oes y prawf a'r arholiadau, ac oes yr hogi crymanau ydyw yr oes hon, ond byr fu arholiad Lewis William—anturiodd ef i'r cynhauaf gyda'i gryman heb aros ond tri mis i'w barotoi rywsut, ac er hyny, llafuriodd yn helaethach na'i frodyr oll; ac y mae eglwysi y wlad yn awr yn medi o ffrwyth ei lafur. Bu yn symudol o ardal i ardal yn cadw yr Ysgol Rad gylchynol, am bum mlynedd ar hugain. A gwnaeth wasanaeth mawr, fel y ceir gweled eto, gyda theyrnas yr Arglwydd Iesu, mewn. llawer o wahanol gylchoedd.

Ei eiriau ef ei hun a ddangosant ei gysylltiad cyntaf å Llanfachreth. "Wedi i Ragluniaeth fy nhywys," meddai, "i lawer o fanau gyda'r ysgol ddyddiol a Sabbothol, hi am tywysodd trwy anfoniad Mr. Charles i Lanfachreth. o gylch y flwyddyn 1800. Nis gallaf ddweyd gynifer o weithiau y bum yn Llanfachreth, o anfoniad Mr. Charles, weithiau am fis, pryd arall am ddau, a rhai gweithiau am chwarter blwyddyn. Yr achos o fyrdra yr amser oedd, y mawr alw fyddai am yr ysgol ddyddiol i fanau eraill, er mwyn sefydlu a chynorthwyo yr Ysgol Sabbothol. Ond wedi marw Mr. Charles, a thra y bum yn cadw yr ysgol, yr oeddwn yn myned ar alwad yr ardaloedd, ac iddynt hwy roi cyflog i mi, neu ddwyn fy nhraul, ac ychydig fyddai hyny mewn llawer o fanau y bum ynddynt." Ymsefydlodd yn arhosol yn Llanfachreth yn y flwyddyn 1824. Dyma y ffordd, trwy gyfrwng Rhagluniaeth, y cysylltwyd ei enw â Llanfachreth.

Efe oedd athraw Mary Jones, y Gymraes fechan heb yr un Beibl, yn yr ysgol ddyddiol, ar adeg ei thaith fyth—gofiadwy i'r Bala, i brynu Beibl gan Mr. Charles, amgylchiad a arweiniodd yn uniongyrchol i sefydliad y Feibl Gymdeithas. Yn Abergynolwyn y cadwai yr ysgol, a merch fechan Ty'nddol yn un o'i ysgolheigion. Yr oedd felly yn y fantais oreu i gael holl hanes y daith hono o enau yr eneth ei hun, yn gystal a chan Mr. Charles wedi hyny. Cymerodd hyn le ymhen y flwyddyn wedi iddo ddechreu ar ei waith fel ysgolfeistr, sef yn y fl. 1800.