Ysgolfeistriaid Mr Charles o'r Bala/Y Parch Lewis William, Llanfachreth II
| ← Y Parch Lewis William, Llanfachreth I | Ysgolfeistriaid Mr Charles o'r Bala gan Robert Owen, Pennal |
PENOD XII.
Y PARCH. LEWIS WILLIAM, LLANFACHRETH.
Cyfarfyddiad olaf Lewis William â Mr. Charles—Yr ymddiddan rhyngddynt—Cylch ei lafur gyda'r Ysgol—Ei grefyddoldeb—Ei lythyr o Aberdyfi—Ei ymddiddan a Marchog y Sir—Yn cadw Ysgol Madam Bevan yn Celynin yn 1812—Gorfoledd yn Ysgol Bryncrug—Yn ffarwelio a'r capel yno—Yn ail gychwyn yr Ysgol yn Nolgellau yn 1802—Yn priodi yn 1819—Yn ymsefydlu yn Llanfachreth—Yn dechreu pregethu yn 1807—Sabboth yn Nhanygrisiau—Engreifftiau o'i ddull yn rhoi ei gyhoeddiadau—Ei ddiwedd gogoneddus yn 1862.
ERIOED ni bu apostol nac archesgob yn mawrhau ei swydd yn fwy nag y mawrhai Lewis William ei swydd o ysgolfeistr, trwy apwyntiad a than arolygiaeth Mr. Charles. Pan y cyflogwyd ef yn y flwyddyn 1799, gadawodd weithio ar y tir yn Llanegryn, ac aeth at John Jones, Penyparc, un o'r ysgolfeistriaid eraill, am dri mis i ddysgu darllen Cymraeg, a dyna yr holl barotoad at ei swydd. Cymerai wers i'w helpu ymlaen oddiwrth bob dyn byw a gyfarfyddai, ac oddiwrth bob amgylchiad a ddeuai i'w ran yn ffordd rhagluniaeth. Gwnelai Mr. Charles hefyd yn bersonol bob peth yn ei allu i'w gyfarwyddo a'i addysgu, yn enwedig pan yr ymwelai yn achlysurol â'r ysgolion a gedwid ganddo, yn ngwahanol ardaloedd y wlad.
[Y Parch. William Davies, Llanegryn, mewn llythyr dydd— iedig Mawrth 16, 1898, yn rhoddi adgofion dyddorol am Lewis William a ddywed:—"Ryw brydnawngwaith yn 1855, yr oedd Lewis William a minau yn myned i gynal Cyfarfod Dirwestol i Bontddu (lle haner y ffordd rhwng Dolgellau a'r Abermaw). Byddai Cyfarfodydd Dirwestol yn cael eu cynal yn rheolaidd y pryd hwnw yn Nosbarth Dolgellau, ac yr oedd Lewis William a minau wedi ein penodi gyda'n gilydd y flwyddyn hono i gynal cyfarfod yn Bontddu, ac hefyd yn nghapel yr Annibynwyr yn y Brithdir, a chawsom lawer ymgom ddifyr ar y ffordd o'r naill le i'r llall, oblegid yr oedd Lewis William yn un difyr iawn yn ei gwmni. Wedi i ni gyraedd yn agos i Bontddu, dywedodd Lewis William wrthyf:
'Fe fum i yn cadw ysgol ddyddiol yn y Bontddu yma, tua deugain mlynedd yn ol, a'r pryd hyny y gwelais Mr. Charles o'r Bala am y tro diweddaf. Yr oedd ef a Mrs. Charles wedi bod yn Abermaw er mwyn eu hiechyd, ac yr oeddynt yn dychwelyd eu dau mewn gig, a phan gyferbyn a'r capel, lle yr oeddwn yn cadw yr Ysgol, disgynodd Mr. Charles o'r cerbyd, ac er bod encyd o riw serth i ddringo i'r capel, fe ddaeth atom i'r ysgol. Siaradodd ychydig wrth y plant, gan eu hanog i ddysgu, a bod yn blant da, yn ufudd i'w hathraw, ac yn barchus o hono. Yna gofynodd i mi fyn'd gydag ef. Ac wedi i ni gyraedd at y cerbyd, archodd i Mrs. Charles gerdded yr anifail ymlaen, ac y cerddai yntau am ychydig gyda mi. Dywedodd wrthyf fod yn dda ganddo weled cynifer o blant yn yr ysgol, fy mod yn cael cyfleusdra felly i hyfforddi llawer ymhen eu ffordd, ac i wneyd daioni amserol a thragwyddol iddynt. Anogodd fi i barhau yn ffyddlon gyda'r gwaith, ac os oedd y cyflog yn fychan, a'r drafferth a'r blinder yn fawr, y byddai gwobr helaeth i'm llafur gan yr Arglwydd.' Yna ychwanegai yr hen frawd,—
'Mr. Charles,' meddai, 'oedd y dyn goreu a welais i erioed. Dyma fyddai ganddo bob amser pan yn ymddiddan â mi, fy holi a fyddai trigolion yr ardal y byddwn yn cadw ysgol ynddi yn dyfod i foddion gras, ac i'r Ysgol Sabbothol, a fyddai y plant yn dyfod i'r ysgol ddyddiol, a wyddwn i am ryw gymydogaeth arall lle yr oedd y plant yn cael eu hesgeuluso, ac y byddai yn dda cynal ysgol yno—addysgu plant a phobl, a dwyn y wlad i wybodaeth y gwirionedd oedd y peth mawr ar ei feddwl, ac i hyny yr oedd yn cysegru ei fywyd— ïe, rhodd yr Arglwydd i Wynedd, ac i Gymru oedd Mr. Charles.'"
Ni bu yr hanes hwn yn argraffedig o'r blaen. Gwelir ynddo fanylwch a ffyddlondeb digyffelyb Lewis William, a chymeriad gloew Mr. Charles yn disgleirio hyd y diwedd. Ar ei ffordd adref o'r Abermaw y tro diweddaf y bu yno, yn ol pob tebyg, yr oedd Mr. Charles y pryd hwn. Dywedir yn y Cofiant gan gan y Parch. Thomas Jones, o Ddinbych, ddarfod iddo fyned adref trwy Fachynlleth, lle y pregethodd ei bregethau olaf, Sabboth, Medi 4ydd, 1814].
Aeth i Lanfachreth—y lle y mae ei enw byth wedi ei gysylltu âg ef—i gadw Ysgol Gylchynol am y tro cyntaf, yn ol ei dystiolaeth ei hun, yn 1800. Eithr nid aeth yno i fyw am chwarter canrif wedi hyn. Cenhadwr symudol fu yr holl amser yma, yn byw yn nhai estroniaid yn y gwahanol gymydogaethau. Cadw ysgol ddyddiol, i addysgu plant tlodion Sir Feirionydd i ddysgu darllen Cymraeg, ac i'w hyfforddi yn elfenau cyntaf crefydd, oedd y gwaith a hoffai o ddyfnder ei galon. Cylch ei lafur gyda'r gorchwyl hwn oedd o Aberdyfi ar lan y môr, ar un llaw, i fyny hyd Buarthyrê, ffermdy wrth odreu un o'r bryniau pell, oddeutu wyth milldir i'r gogledd uwchlaw Dolgellau, ar y llaw arall; ac o'r Bontddu i Lanymowddwy, a mesur y wlad ar ei thraws, gan gymeryd tref enwog Dolgellau i'r cylch. Efe a fu ben—ysgolfeistr yr holl gylch hwn am y chwarter cyntaf o'r ganrif bresenol. Bu yn cyflawni ei swydd ymhob lle, ardal, cwm, a thref, o fewn y cylch hwn laweroedd o weithiau, fel y byddai y galw am dano. Ac er tywylled yr ymddangosai ei achos fel ysgolfeistr ar y cychwyn, trwy ei ddyfalbarhad dihafal, daeth mewn amser i gael ei barchu gan y bobl fel tywysog.
Rhaid cofio mai bychan iawn oedd ei gyrhaeddiadau addysgawl. Addysgu plant a phobl i ddarllen Cymraeg fu ei brif waith trwy ei oes. Byddai ychydig nifer yn yr ysgolion. yn cael eu hyfforddi mewn gramadeg a rhifyddiaeth. A chyn diwedd y tymor y bu yn ysgolfeistr, byddai ganddo yn rhai o'r ysgolion ychydig nifer dewisedig i'w haddysgu mewn Saesneg, a derbyniai dâl uwch dros addysg y cyfryw. Cadwai restr o'r plant a berthynent i'r ysgol, eu henwau, eu hoedran, a'u graddau mewn dysg, mewn mân lyfrau neu ar ddalenau unigol, ac y mae llawer o'r dalenau hyn i'w gweled yma ac acw, ymysg ei bapyrau ysgrifenedig. Oddiwrth y papyrau hyn, gwelir fod 77 o blant gydag ef yn yr ysgol yn Bryncrug, yn 1820; 30 yn Llanerchgoediog. yn 1818; 50 yn y Bwlch, yn 1812; 60 yn Llwyngwril, yn 1812; 92 yn Towyn, yn 1818, -10 o honynt yn dysgu ysgrifenu; 7 yn darllen yn eu Beiblau; 26 yn eu Testamentau; 66 yn yr A. B. C, sillebu, a darllen yn y llyfr corn; dim un wedi myned mor bell ag i ddysgu. rhifyddiaeth; 49 yn yr Ysgol Rad y diwrnod y dechreuodd yn y Bontddu, Mawrth 7, 1815; 61 yn Buarthyrê, yn 1816; 103 yn Nolgellau, yn 1817,-65 o'r cyfryw heb gyraedd ddim. pellach na diwedd y llythyrenau, 26 yn dysgu ysgrifenu, a 7 yn dysgu rhifyddiaeth. Bu yn Nolgellau drachefn yn 1822 ac yn 1824. Y mae rhestr faith o'r plant oedd gydag ef yn yr ysgol y blynyddau hyn ar gael, ac yn eu plith ceir enw y diweddar Barchedig Roger Edwards, y Wyddgrug. Ac efe fyddai yn cymeryd gofal yr ysgol ar fore Llun, i aros yr ysgolfeistr adref o'i gyhoeddiad.
Crefyddoldeb oedd addurn penaf Lewis William. Yr oedd fel Job, yn wr "perffaith ac uniawn," o'r dydd yr argyhoeddwyd ef, a bu felly bob dydd hyd ddiwedd ei oes. Cariai ei grefydd gydag ef wrth gyflawni holl orchwylion bywyd. Hyn, ynghyd a'i fedr i ddenu y plant a'u rhieni, a'i ffyddlondeb a'i frwdfrydedd diball, a barai ei fod mor boblogaidd a llwyddianus. Ystyrid ei ddyfodiad ef i ardal bron yn gyfystyr a dyfodiad diwygiad crefyddol. Ymrysonai yr ardaloedd am ei gael i gadw ysgol ddyddiol; ac mor gywir ac uniawn oedd ei fywyd yntau oll, fel yr ymgyrhaeddai yn ei holl orchwylion i wneuthur ewyllys yr Arglwydd. Bu y brodyr yn Salem, Dolgellau, un tro ar ol marw Mr. Charles, yn pwyso arno i ddyfod. i'w tref hwy i gadw yr ysgol, ac anogent ef i ymadael o Aberdyfi, lle oedd y pryd hwnw yn fychan a di-nôd, gan dybied. yn ddiameu y buasai unrhyw ysgolfeistr yn neidio at y cynygiad. Mae y brodyr yn Nolgellau yn pwyso eu hachos eu hunain ymlaen. "Peidiwch," meddant, "a meddwl am aros ddim yn hwy na Chymdeithasfa Abermaw fan bellaf." Mae yntau yn ateb o Aberdyfi yn y geiriau canlynol:— "Mae taerni fy anwyl ysgolheigion yn Aberdyfi, ynghyd a fy anwyl gyfeillion yn mron tori fy nghalon; a golwg ar iselder yr achos yn ein plith, ac y byddaf finau wrth symud yn foddion i'w iselhau yn is; nis gwn beth a wnaf. Nis gallaf ddisgwyl cael rhan yn ngweddïau fy mrodyr a'm chwiorydd, i ddyfod i'ch plith chwi yn bresenol. Ac un o'r rhesymau sydd genyf i beidio ymadael oddiyma ydyw, fy mod wedi addaw bod yma am chwarter; ac os amgen, mi a fyddaf dorwr amod, ac o ganlyniad yn achos o lawer o gablu. Hyn oddiwrth eich annheilyngaf wasanaethwr, LEWIS WILLIAM, Aberdyfi, Ionawr 7, 1817."
Ymha le y ceir y fath gydwybodolrwydd ymysg holl gyfathrach rhwng dynion â'u gilydd?
Dengys yr ymddiddan canlynol fu rhyngddo â Marchog y Sir—hanes a geir ymysg ei bapyrau ei hun—y modd y dygid yr ysgolion rhad ymlaen yn amser Mr. Charles, ynghyd a'i hunan—aberthiad yntau i'r gwaith:—"Holai Marchog y Sir, a pherchen y rhan fwyaf o'r plwyf (Llanfachreth), Syr Robert Vaughan, Nannau [mae Plas Nannau o fewn milldir i Lanfachreth], lawer arnaf am hanes y Methodistiaid, a gofynai faint o gyflog oeddwn yn gael y chwarter am gadw yr ysgol. Gwyddai mai ysgol rad oedd i'r plant. Dywedwn wrtho mai tair punt oeddwn yn gael ar y cyntaf, ond i'r cyflog godi i bedair gwedi hyny. Fe fyddai yn rhyfeddu pa fodd yr oeddwn yn cael bwyd a dillad. Dywedwn wrtho fy mod yn ceisio byw yn bur gynil, a bod y bobl yn bur ffeind wrthyf, ambell un yn rhoddi i mi haner pwys o fenyn neu lai, ac eraill yn fy ngwahodd i'w tai i gymeryd pryd o fwyd. Byddwn yn dywedyd y buasai yn well genyf gadw ysgol am ddim pe byddwn yn gallu, na bod heb gadw ysgol, gan y pleser fyddwn yn gael yn y gwaith. Gofynai i mi o ba le y derbyniwn fy nghyflog, sef hyny oeddwn yn gael. Atebwn mai gan Mr. John Griffith, o'r Abermaw, a'i fod yntau yn eu cael oddiwrth Mr. Charles, a bod gan Mr. Charles ddeuddeg neu bymtheg o athrawon fel finau, a rhagor weithiau, o dan ei ofal. Yna holai y boneddwr o b'le yr oedd Mr. Charles yn cael yr arian. Atebwn inau fod ganddo amryw ffyrdd; bod y Methodistiaid yn Sir Feirionydd yn gwneyd casgliad unwaith y chwarter, ac yn gofyn ewyllys da o geiniog gan bob un; a bod rhai yn gyfoethog, ac yn cyfranu mwy na'r gofyn. Methai yntau ddeall pa fodd yr oedd hyn yn ddigon i wneyd i fyny fy nghyflog i a'r lleill. Dywedwn wrtho yn mhellach fod y Methodistiaid yn lliosog, a bod y naill geiniog at y llall yn dyfod yn llawer; fod Mr. Charles, oblegid ei fawr awydd am weled plant tlodion yn cael eu dysgu, yn cyfranu llawer ei hun; ei fod yn fynych yn myned i drefydd Lloegr, ac i Lundain, i gynal cyfarfodydd. mawr, lle y byddai boneddigion cyfoethog, fel y chwi, syr, yn bresenol, ac o'r cyfryw ysbryd i wneyd daioni âg ef ei hun; ei fod yn rhoddi achos Cymru, ac yn arbenig Sir Feirionydd, ger eu bronau, a byddent hwythau yn aml yn cyfranu yn haelionus i'w gynorthwyo yn ei amcan. Canmolai y boneddwr y gwaith yn fawr, a'r modd yr oedd yn cael ei gario ymlaen.
Fel prawf o'r hyn a ddywedir uchod, ac hefyd o'r hyn a grybwyllir mewn manau eraill, ceir ymysg ei bapyrau enwau personau a roddent iddo bwys o ymenyn, eraill haner pwys, &c., yn rhoddion fel ysgolfeistr yr ardal. Ceir yn ychwanegol. enwau personau a roddent lety iddo, ac yn eu plith dywed. iddo gael ymborth a llety am fis heb dalu dim gan Mr. Harri Jones, Nantymynach.
Yn ystod y flwyddyn 1812 bu yn cadw ysgol mewn tri man yn Mhlwyf Celynin, Meirionydd, o dan lywodraethiad ymddiriedolwyr ysgolion Madam Bevan. Cyfarfyddir ag amryw lythyrau wedi eu hysgrifenu ganddo y flwyddyn hon, ac adroddiadau meithion am ansawdd yr ysgol o dan ei ofal, wedi eu cyfeirio oddiwrth "yr annheilyngaf a'r anfedrusaf o bawb," at "fy anwyl a'm hanrhydeddus ymddiriedolwyr," ac enwa Mr. D. Davies (Llanidloes), a Mr. Griffith a Mr. C. Lewis (Aberteifi), wrth eu henwau. Dywed un hen chwaer grefyddol, yr hon oedd yn fyw ddeng mlynedd ol, ei bod yn cofio Lewis William yn cadw ysgol yn Llwyngwril, a'i fod yn myned i Ysgol Sul yr Eglwys gyda'r person. Ac y mae dau lythyr ymysg papyrau Lewis William oddiwrth Thomas Jones, curad Celynin, at Drustees y Welsh Circulating Charity Schools, yn hysbysu fod Lewis William yn cymuno yn yr Eglwys, a bod yr ysgol yn llwyddo o dan ei ofal, ac hefyd fod yr holl blwyfolion yn dymuno i'r ysgol gael ei pharhau yn y plwyf. Ymddangosai y cyfeiriadau hyn yn annealladwy, hyd nes y daethpwyd o hyd i'r hyn a ganlyn ymysg papyrau Lewis William ei hun:—"Goddefodd Mr. Charles i Blwyf Celynin fy nghael i gadw ysgol Madam Bevan; ond ni chawn mo honi mwy onid awn i'r Deheudir i'w chadw, yr hyn nad oeddwn yn dewis, oherwydd yr oedd rhyw rwymau caethion yn perthyn iddi, y rhai nad oeddwn yn ewyllysio myned iddynt." Ceir hanes Lewis William yn holwyddori plant yn Eglwys Blwyfol Llwyngwril, ac yn eu cynghori yn gyhoeddus yno tra bu mewn cysylltiad ag Ysgolion Madam Bevan. Arbenigrwydd yr holl ysgolion dyddiol y bu ef yn eu cadw, o ardal i ardal, ydoedd fod gwedd grefyddol hollol arnynt. Y Beibl, Llyfrau Elfenol y Parch. Griffith Jones, Llanddowror; Sillydd Mr. Charles, a'r Hyfforddwr, yr hwn a elwid fynychaf y pryd hwnw wrth yr enw "Llyfr Egwyddorion,"—dyna yr holl lyfrau a ddefnyddid. Cynghorai yr athraw duwiol y plant sut i ymddwyn yn holl amgylchiadau bywyd, ar hyd y ffyrdd, ac yn eu cartrefi. Crefydd yn gyntaf oedd arwyddair yr Ysgolion Rhad Cylchynol ymhob man tra buont o dan arolygiaeth Mr. Charles, a thra bu Lewis William yn athraw iddynt. Weithiau torai allan yn orfoledd, nid yn unig wrth iddo holwyddori yr ysgolion ar y Sabboth, ond ymysg y plant eu hunain wrth iddo eu holwyddori yn yr ysgol ddyddiol. Yn amser Diwygiad Beddgelert y mae hanes am orfoledd neillduol yn tori allan ymysg y plant, yn nghapel Bryncrug, tra yn cael eu holwyddori gan Lewis William ar ddydd gwaith, ganol cynhauaf gwair. Yr oedd John Jones, Penyparc, fe ddywedir, gydag ef yn yr ysgol y diwrnod hwnw. Yr oedd y drysau yn gauad, a dywed rhai eu bod wedi eu cloi. Y gwragedd yn clywed eu plant yn gwaeddi, a ymgasglent ynghyd o bob cwr i'r pentref, ac ymdyrent o amgylch y capel, yn methu yn lân a deall y gwaeddi oedd oddimewn i'r capel, ac yn tybied fod rhywun yn haner ladd y plant; a gyrasant gyda phob brys am eu gwyr i ddyfod yno o'r caeau gwair, hyd nes yr oedd y court o amgylch y capel wedi ei lenwi gan wyr a gwragedd, mewn pryder dirfawr am eu plant. A mawr oedd eu llawenydd pan ddeallasant nad oedd dim niwed wedi digwydd iddynt, ond mai gorfoleddu yr oeddynt hwy a'r ysgolfeistr gyda'u gilydd.
Gwelodd yr ysgolfeistr duwiol lawer o orfoledd, a bu llawer o gymundeb rhyngddo â Duw yn y capel hwn. Hen le cysegredig. Y capel wedi ei adeiladu y cyntaf ond un yn yr holl gylch rhwng Afon Dyfi ac Afon Abermaw. Adroddai Mr. Jones, gynt o Gwyddelfynydd, beth amser yn ol, am ymddygiad hynod o eiddo yr hen bererin, Lewis William, y tro olaf y bu yn pregethu yn Mryncrug. Yr oedd yn ei hen ddyddiau, a bron wedi llwyr golli ei olwg. Ymddangosai yn hynod o anfoddlawn i ymadael o'r capel ar ddiwedd y gwasanaeth nos Sul. Cerddai yn ol a blaen, a'i ben i lawr, ar draws y capel o flaen y pulpud. Wedi dyfod i'r drws i gychwyn tua Gwyddelfynydd, troes yn ol drachefn a'i wyneb i'r capel unwaith eto, a dywedai, "Ffarwel i ti, yr hen gapel, am byth; gwelais lawer o Dduw ynot ti erioed!"
Cylch y bu ef yn ddefnyddiol iawn ynddo ar hyd ei oes ydoedd gyda'r Ysgol Sabbothol. Gwnaeth Mr. Charles ddefnydd mawr o'r ysgolfeistriaid i blanu Ysgolion Sul yn yr holl ardaloedd, ac i adgyfodi rhai trancedig. Nid oes gan yr oes hon ond ychydig o amgyffred am yr anhawsderau a gafodd y tadau i sefydlu yr Ysgolion Sabbothol, a'u cario ymlaen ar ol eu sefydlu. Am yr ugain mlynedd cyntaf, a mwy, wedi rhoddi cychwyniad iddi mewn llawer ardal a thref, elai i lawr yn llwyr drachefn. Ac yn y rhan yma o Feirionydd, Lewis William fu y prif offeryn i ail gychwyn Ysgolion Sul trancedig. Nid oes unlle wedi bod yn fwy pleidiol i'r Ysgol Sul na thref Dolgellau. Magodd hi ddynion glewion ar faes y rhan hon o winllan yr Arglwydd. Ond bu hi farw yn y dechreu, hyd yn nod yn Nolgellau, a Lewis William a'i hadgyfododd yno. "Sefydlasid hi gyntaf yma," ebe y diweddar Mr. R. Oliver Rees, "gan ysgolfeistr blaenorol, John Ellis (o'r Abermaw), ond profasai gwrthwynebiad cryf swyddogion ac aelodau yr 'Hen Gapel' iddo gadw ysgol ar ddydd yr Arglwydd yn angeuol iddi. Ail sefydlodd Lewis William Ysgol Sabbothol pan y daeth yma i gadw ysgol ddyddiol yn 1802, a hyny yn ngwyneb gwg y swyddogion oll ond un. Arferid cynal y moddion Sabbothol cyntaf am 9 o'r yn y boreu. Cynhaliai yntau yr ysgol am 6 o'r gloch yn y boreu. Cyn hir, symudodd y gwrthwynebwyr y society i'r awr foreuol hon Symudodd yntau yr ysgol i'r awr foreuol of 4 o'r gloch! Deuai o 60 i 80 o blant iddi ar yr oriau boreuol hyn. Plant gan mwyaf oedd ei ysgolheigion ar y cyntaf. Tra yr oedd ef yn 'flin arno yn rhwyfo' yn erbyn y croeswyntoedd hyn, deuai ei noddwr ffyddlawn, Mr. Charles, yma i gyhoeddiad Sabboth. Wedi deall helbulon ei hoff sefydliad, dadleuai drosti gyda'i holl sel a'i ddoethineb, ac, yn erbyn teimlad y penaethiaid gwrthwynebol, mynodd le i'r ysgol am 9 o'r gloch yn y boreu fel un o foddion rheolaidd y dydd. sanctaidd." Un engraifft ydyw hon o lawer o rai cyffelyb a gyfarfyddodd yn ei hynt fel ysgolfeistr cylchynol, hyd y flwyddyn 1815, neu ddiweddarach. Ond, fel ei noddwr o'r Bala, ni ildiai ac ni ddigalonai efe nes gorchfygu.
Am y pum' mlynedd ar hugain cyntaf o'r ganrif bresenol, yr oedd dynion cymwys i arwain ac i gadw cyfrifon yn yr eglwysi yn hynod o brinion, ac felly gwnaed defnydd helaeth o wasanaeth Lewis William yn y gwahanol eglwysi. A byddai ef yn flaenor yn blaenori ymhob lle dros y tymor yr arosai gyda'r ysgol. O ganlyniad, cadwodd lawer o fân ddalenau yn cynwys penderfyniadau a chyfrifon, derbyniadau a thaliadau, yn dal cysylltiad â gwahanol ardaloedd. Gwnaeth lawer o wasanaeth hefyd fel llyfrwerthwr a dosbarthwr llyfrau. Efe oedd y llyfrwerthwr cyntaf o bwys yn y parthau hyn, ar raddfa fechan, mae'n wir; eto gwnaeth wasanaeth da fel hyn. am haner can' mlynedd.
Yn 1819, tra yn aros yn Nolgellau, priododd; a bu Ann Williams yn wraig gymwys iawn iddo,—gynil, ddiwyd, ddarbodus, ac yn gwbl o gyffelyb feddwl i'w phriod hynod. Yn 1824 symudodd i Lanfachreth, i fod yn arosol yno bellach. Aeth yno y tro hwn i gadw ty capel ar gais y brodyr. "Trwy fod rhai cyfeillion," ebe ef ei hun, "yn gofyn a ddeuwn, darfu i mi a'm hanwyl wraig gydsynio i fyned; ac i mi gadw ysgol ddyddiol, a chymeryd tâl gymaint a geid am ddysgu y plant, a byw ar hyny os gallem. Aethom yno y flwyddyn gyntaf ar yr amod i dalu zp. o rent am y ty, a chael y capel i gadw ysgol, a 4c. y pryd am fwyd pregethwyr. Gwnaethom gyfrif ymhen y flwyddyn, ac yr oedd hyn yn dyfod yn 2p. 8s., er nad oedd ond 4c. y pryd, oblegid yr oedd yr amser hwnw lawer o bregethwyr yn teithio. Darfu i ni lwfio yr wyth swllt, a dywedyd y cymerem ni y ty am fwyd y pregethwyr. Buom felly am dros 20 mlynedd." Ymhen ychydig, modd bynag, gwelodd y ddeuddyn diwyd nad allent ddim byw ar yr hyn a dderbynient fel hyn, a dechreuasant gadw siop.
Yn eu masnach gymharol gyfyng, buont ill dau yn onest, cyfiawn, ac unplyg. Treuliasant 38 mlynedd yn Llanfachreth, a'r Arglwydd yn bendithio eu trigle, a'r hyn oll yr ymgymerodd eu dwylaw i'w wneuthur.
Daeth Lewis William yn bregethwr heb yn wybod iddo ei hun. Can belled ag y gallai gofio, yn 1807 y dechreuodd bregethu, ac yn 1815 derbyniwyd ef gan Gyfarfod Misol Sir Feirionydd yn bregethwr rheolaidd. Cyfrifid ef o ran ei ddoniau pregethwrol y lleiaf o'r llwythau, a chyfrifai yntau ei hun felly. Os byddai eisieu gwybod maint cymhariaethol unrhyw un o'r gweision lleiaf, dywedid, "Y mae can lleied pregethwr a Lewis William, Llanfachreth." Eto i gyd, trwy ei zel a'i ffyddlondeb anghymarol, gwnaeth fel pregethwr fwy o ddaioni na llawer un mawr ei ddoniau, o herwydd gwresogrwydd ei ysbryd a'i awyddfryd angerddol i wasanaethu Crist a dynion. Bu bob amser yn gymeradwy gan y bobl. Y mae engreifftiau nid ychydig i'w cael lle y bu trwy bregethu yn foddion i enill eneidiau i Grist. Cofia rhai o frodyr hynaf Ffestiniog am dano yn pregethu am ddau a chwech yn Nhanygrisiau ar Sabboth heb fod ymhell o 1850. Yn y prydnawn, methai a chael gafael ar ddim i'w ddweyd wrth y gynulleidfa, ond ail-adroddai ei destyn drachefn a thrachefn, gan wenu yn siriol uwch ei ben, a dywedai wrth y bobl, "Pe gwelech chwi y pethau yr wyf fi yn eu gweled yn yr adnod hon, fe fyddech chwithau hefyd yn gwenu." Ond yn odfa yr hwyr cafodd. rwyddineb anarferol, ac yr oedd ei bregeth yn neillduol of rymus. Daeth nifer mawr i'r seiat mewn canlyniad i'r bregeth hono, a throes amryw o'r dychweledigion allan yn ddynion. defnyddiol gyda chrefydd.
Ceir ymysg ei ysgrifau gopïau o lythyrau a anfonid ganddo at y Cyfarfod Misol, yn ol fel byddai yr arfer y blynyddoedd. hyny, yn rhoddi hysbysrwydd i'r brodyr yn gyhoeddus am ei Sabbothau am y mis dilynol—pa rai fyddent yn llawn a pha rai fyddent yn wàg. Gwnelai pob pregethwr a berthynai i'r Cyfarfod Misol yr un fath. Er gweled dull y tadau o gario. yr achos ymlaen cymerer y ddwy engraifft ganlynol:— "Dolgellau, Mehefin 26, 1822.—At Gymedrolwr Cyfarfod Misol Maentwrog.—Hyn sydd yn ateb i'ch ymofyniad o hanes fy Sabbothau y mis nesaf:—Gorph. 7, Penrhyn—(seiat nos Sadwrn); 14, Heb addo; 21, Heb addo; 28, Dovey 9, Capel —2, Egryn Nos. Hyn oddiwrth eich ufudd was, LEWIS WILLIAM."
"Dolgellau, Gorphenaf 23, 1822.—At Gymedrolwr Cyfarfod Misol Sir Feirionydd, yn Harlech. Hyn sydd yn ateb i'ch ymofyniad o fy hanes mewn perthynas i Sabbothau y mis canlynol:—Awst 4, Neuadd—ddu 9 (seiat nos Sadwrn), Capel Gwyn 2, Maentwrog nos; 11, Cwrt 9, Fawnog 2, Corris 6; 18, Heb addo; 25, Towyn 9, Capel 2, Egryn nos. Hyn sydd oddiwrth eich ufudd was, LEWIS WILLIAM."
Dyma arfer y tadau. Beth feddylia y Cyfarfodydd Misol, yn yr oes hon o roddi a derbyn cyhoeddiadau am saith mlynedd ymlaen llaw, o ddull y tadau o'u trefnu am fis yn unig?
Dyma ran fawr o waith Cyfarfod Misol yn y blynyddau gynt. Cwt fel y mae i lawr yma ydyw Abergynolwyn yn awr. Fawnog ydyw Ystradgwyn. Neuadd—ddu sydd enw ar anedd-dy adnabyddus yn Mlaenau Ffestiniog. Yn y ty hwn y cynhelid moddion crefyddol yn yr oll o Flaenau Ffestiniog hyd y flwyddyn 1826. Capel Gwyn oedd enw y capel yn Llan Ffestiniog y pryd hwn. A dyma yr unig daith Sabboth oedd yn yr oll o blwyf Ffestiniog a phlwyf Maentwrog gyda'u gilydd.
Bu Lewis William farw Awst 14eg, 1862, yn 88 mlwydd oed. Gosodwyd cofgolofn ar ei fedd trwy gasgliadau cyffredinol gan Ysgolion Sabbothol Dosbarth Dolgellau, ac, fel y gweddai iddi fod, y hi yw y gofgolofn uchaf yn Mynwent Ymneillduol Llanfachreth. Dyma eiriau olaf yr hen bererin, a sibrydodd efe yn nghlust Mr. R. O. Rees, tra yr ymwelai âg ef ar foreu Sul, ar ei ffordd i'r Cyfarfod Ysgolion:—"Cofiwch fi yn serchog iawn at y brodyr i gyd. Dywedwch wrthyn nhw mai fy erfyniad olaf am byth atynt ydyw—am i bawb weithio eu goreu gyda yr Ysgol Sul—perwch i bawb feddwl yn llawer iawn gwell, o Grist fel talwr. Dyma fi—'rydw' i wedi bod yn ceisio gwneyd rhyw 'chydig iawn, fel y gallwn i, yn Ei wasanaeth am agos i 60 mlynedd—y talwr goreu 'rioed—arian parod bob amser a welais i. Byddai'n rhoi rhyw deimlad i mi yn y fan y mod i yn ei blesio fo. 'Dallsai o byth roi tâl gwell gen' i gael na hyny. Dyma 'ngwasanaeth i yma ar ben, 'does arno fo yr un ddimai o ddyled i mi. Beth bynag sy' geno i'w roi i mi eto, yn y byd mawr yr ydw i'n myn'd iddo—gras! gras! gras! gras!" Yma gorchfygwyd ei lais gwan gan ei deimladau. Ni ychwanegodd air mwy at ei genadwri i mi, ond clywid ef yn sibrwd ymlaen ynddo ei hun, "Gras! gras! gras!"
Y cyfryw ydoedd un o ysgolfeistriaid mwyaf diwyd a ffyddlonaf Mr. Charles, y Bala.
ARGRAFFWYD GAN E W. EVANS, SMITHFIELD LANE, DOLGELLAU.