Athrylith Ceiriog/Pennod 5
| ← Pennod 4 | Athrylith Ceiriog gan Howell Elvet Lewis (Elfed) |
Pennod 6 → |
Pennod 5.
YN nechreu y flwyddyn 1849, gadawodd Ceiriog gartref ei rieni a gwlad ei serch, er mwyn "dysgu byw" yn Manceinion; ac yno y bu am yn agos i ugain mlynedd. Dyma ddylanwad gwahanol iawn i ddylanwad y Berwyn a dyffryn Ceiriog ac ysbrydoliaeth Huw Morus. Dichon na ddaethai mor hoff o symledd a hudoliaeth Natur, onibai iddo fod mor hir o olwg y bryniau. Nid wrth syllu yn ngwyneb y prydferth y mae y bardd yn breuddwydio ei freuddwydion goreu; ond wrth ddal y prydferth yn ngoleuni dwys-dyner Adgof. Mewn adfyfyrdod y tynai Wordsworth ei ddarluniau rhyfedd o olygfeydd mynydd-lynau Cumbria. A diau i'r un ddeddf reoli dychymyg Ceiriog:
Ffurfafen bell yw mebyd oes—
meddai yn nghân y "Gareg Wen:" ac am ei bod mor bell, yr oedd mor swynol, mor swyngyfareddol. Yn mynwes hiraeth y mae yr Awen wedi breuddwydio lawer gwaith, ac ar wefus hiraeth y clywodd hi gyntaf lawer mabinogi ddyddanus.
Bu aros cyhyd yn ninas Manceinion yn foddion i lydanu profiadau bywyd iddo. Daeth i ganol cymrodoriaeth lenyddol Gymreig. "Yn eu mysg," medd Llyfrbryf, "yr oedd Creuddynfab, R. J. Derfel, Pedr Mostyn, Idris Fychan, Parch O. Jones (Meudwy Môn), Mr. J. Francis (Mesuronydd), Gwilym Elen, Tanad, ac eraill." I ddyn ieuanc llengar yr oedd cymdeithion a dysgawdwyr o'r fath yn bobpeth braidd: a phwy all ddweyd ei ddyled iddynt?
Pan gychwynwyd Baner Cymru yn 1857, daeth ef yn fuan i gysylltiad â hi fel gohebydd. Yn hyn o beth, y mae sylwadau Llyfrbryf, mi dybiaf, yn tueddu i fod yn gamarweiniol. Am rai blynyddau ni wnaeth ond gyru ambell gofnod o Fanceinion yn nghylch symudiadau Cymreig. Wrth chwilio ôl-rifynau y Faner ni welsom ei fod wedi cael safle fel "Gohebydd Manchester," yn benodol iddo'i hun, hyd Ionawr 20, 1864.
Am y rhan fwyaf o'r gohebiaethau hyn, cofnodion. ydynt o helyntion Cymreig y ddinas (y "dref," y pryd hwnw). Y mae ambell un ohonynt yn nodweddiadol iawn; fel y dengys y dyfyniad canlynol o hanes cyfarfod llenyddol, a roddir yn y rhifyn am Hydref 13. 1858—cyfarfod yn mha un y chwareuid yr hen delyn Gymreig, ac y darllenwyd Rhiangerdd Fuddugol Llangollen:—
GAN fod y delyn a gweinidogion crefyddol y dref ar yr un esgyn—lawr, crewyd ychydig syndod mewn rhai conglau culion o'r dref. Barnai rhai bodau a breswylient yr heolydd hyny fod y byd crefyddol ar gael ei hyrddio i anfri tragwyddol gan y delyn. Y mae yn dda genyf hysbysu, modd bynag, na chymerodd dim damwain le; ond fe gymodwyd â'r delyn yn lew. Credaf fod yr hen offeryn gwladol i esgyn eto i'w fri cyntefig yn bur a dihalog oddiwrth yr awyr ddrygsawrus yn mha un y chwareuodd ei alawon yn ystod y blynyddoedd diweddaf—ac yr ydym yn hyderu y daw yr oes ddyfodol gyda gwell chwaeth i gyffwrdd ar ei thanau soniarus.
Yn olynol ceir darn o gân a ddarllenwyd i'r delyn yn y cyfarfod, o waith Ceiriog ei hun. Y mae dau ddyfyniad yn ddigon i ddangos fod Ceiriog yn y gân:
Fel dŵr y nant yn gloewi ei hun
Mewn murmur-gerdd—'run fath mae dyn
Mewn miwsig yn ymburo.
****
Yn sŵn y bagpipe grâs ei nâd
Fe gofia'r Scotchman am ei wlad,
Ei fam, a'i dad, a'i deulu;
Gadewch i'r Nigger fyn'd o'i go',
A dawnsio hefyd os myn o
Wrth ryngu ar ei hoff banjo:
Oes neb mor ddwbwl ddwl na âd
I Gymro hefyd, hoff o'i wlad,
Gael tôn ar delyn Cymru!
Wedi iddo gael ei urddo yn "Ohebydd Manchester," yr oedd ei gofnodion wythnosol, o angenrheidrwydd, yn fwy cyffredinol: ac o gymaint a hyny yn llai nodweddiadol. Yn gyfochrog âg ef yn ystod y blynyddau hyny yr oedd llythyrau Y GOHEBYDD. Ni welodd Cymru erioed ohebydd fel hwnw; ac y mae troi o'i ohebiaethau ef, hyd yn nod i ohebiaethau llenor fel Ceiriog, yn annyoddefol o ddiflas.
Yn wir, colled i Ceiriog fu ei lenyddiaeth newyddiadurol. Prin y gall un llenor droi yn newyddiadurwr (journalist), heb beryglu ei lenoriaeth. Gwaith un yw creu difyrwch undydd, neu ddefnydd siarad am wythnos; ond gwaith y llall yw creu pleser oes —ie, oesau. Priodol i un fod yn ysgafn, yn lleol; i ddilyn helynt y fynud, i siarad iaith gyffredin y dydd rhaid i'r llall fod yn bwysig hyd yn nod yn ei ddifyrwch, rhaid iddo godi uwchlaw helyntion cymydogaeth; rhaid iddo ddilyn helynt anfarwol Amser; rhaid iddo siarad yr iaith sydd yn gynefin i bob oes. Pan y mae y llenor yn cyffwrdd â phethau lleol a therfynol, y mae yn rhoddi iddynt agwedd ddifesur. Ysgrifenodd Milton bamphled ar ryddid y wasg—Areopagitica—ar gyfer ei oes: ond gwaith llenor ydoedd; ac y mae y pamphled hwnw heddyw yn anrhydeddus mewn llenyddiaeth Seisnig.
Gwn fod mwy nag un farn yn nghylch cynyrchion newyddiadurol Ceiriog—yn enwedig y gyfran ohonynt sydd wedi eu henwi yn ol Meurig Grynswth. Eu bod yn fywiog ac yn finiog, ni ddymunwn wrth-ddywedyd. Ond creadigaethau undydd oeddent; ac fel y cyfryw, dylent fod wedi eu cadw o'i lyfrau. Pa fardd Seisnig a freuddwydiai am lusgo y fath dryblith i lyfrau o'i farddoniaeth?
Ac yn yr agwedd hon y meiddiwn gyhoeddi fod yr elfen newyddiadurol wedi gwneuthur mwy of niwed nac o les i awen Ceiriog. Y mae ansoddau ei feddwl, dan amgylchiadau ffafriol, mor ddillyn ac mor dyner nes yw yn boenus ei weled ar lwybrau llai clodfawr.
Cydmarer, er engraipht, ei gerdd dychan i "Tom Bowdwr," â'i rialtwch prydyddol ar "Evan Benwan." Y mae difyrwch yn y ddwy, a llawer o watwareg. Ond gwaith llenor, a gwatwareg llenor, sydd yn y duchangerdd i'r herwheliwr: gohebiaeth newyddiadurol yw yr ail, heb ynddi fawr ddim o'r llenor. Cydmarer drachefn ddigrif-chwareu y clecwragedd "Pobol Tŷ Nesaf"—â'r hanesgerdd gyffrous ar "Garnfradwyr ein Gwlad "; a gwelir yn eglurach fyth y gwahaniaeth hanfodol rhwng llenyddiaeth. goethedig a newyddiaduriaeth. Nid Ceiriog yw y cyntaf, ac nid efe yw yr olaf, a dorodd dros derfynau breintiedig y llenor, ac a aeth ar gyfeiliorn yn mysg rhithiau haner-llenyddol y dydd. Y mae yr anfarwol yn rhy fawrfrydig i wisgo lliw diwrnod bychan, buan.