[Ganwyd Rowland Huw yn 1714. Amaethair Graienyn,
ar y llethr ar ochr Llangower i'r llyn. Ys oedd yn ystiward
hefyd i'r Fach Dddeliog a Rhiwedog. Yr oedd yn enwog
ymysg llenorion ei oes, yn athro i feirdd ardaloedd y Bala,
ac yn gasglydd llawer o brydyddiaeth ei oes. Aeth Robert
Saunderson a rhai o'i ysgrif lyfrau i'r Amerig tuag, 1850. ac
wedi boddi hwnw yn afon Alabama, collwyd rhai o'r ysgriflyfrau drwy dan. Ond y mae llawer iawn o'i waith yn aros
eto. Claddwyd yn Llangower. ochr y llyn i'r eglwys,
Rhag, 16. 1802. Gwel Cymru., 108–197.
Anfonodd rhyw fardd yr englynion hyn iddo.—
Hyn sydd mwyn brydydd mewn bri—oganiad I gynnig dy holi Dy enaid a'th daioni O'm gwir fodd a garaf fi
A'i gwenu a'i gwgu mae gogwydd—rhad byd Rhaid bod diwydrwydd A deall gwâr cyfarwydd I drin dy cysefin Swydd
Adwaen, y cywrain ŵr cu—dy wyneb A'th ddoniau'n prydyddu Ni chefais hanes wyf hy A'i da lot yw dy lety
Ai dedwydd dy dyddyn—a gwelltog A'i gelltydd ai dyffryn Ar achos dangos y dyn A gair o enw y Graienyn
Yn dilyn ceir ateb Rowland Huw.
i. Y GRAIENYN.
GAIR a gefais o gariad—goreu dawn A gair dwys ymholiad, Gair prydydd a dedwydd dad, Gair o annerch gwir ynad.
Hawdd it gael ansawdd gwael unswydd,—nodais I'th wneyd yn gyfarwydd, O gyflwr euog aflwydd, Di-les ac ychydig lwydd.
Tir ac annedd trigianol—ti wyddost Mai tyddyn ardrethol Sydd iddo, ansawdd weddol, Nid mewn bryn, dyffryn, na dôl.
Drysni a meini lle mynnir,—a choed A chydig weirglodd-dir, Puraf ardal porfardir, Lleiat yw'r dorth llafur dir.
Coedydd a derwydd llawn dail,—oer loches Ar lechwedd, yw'r adail; Gwael gewyll serfyll eu sail, Dyrys-gae a drws gwiail.
Galwad sydd yn gyhoeddus—i wemi Gwr enwog a pharchus; Nid oeddwn Frytwn, a'i frys, Llaw ddinerth, yn llwyddiannus.
Gofalon ddigon a ddug—achosion, A chwysu gan ddiffyg, A gofal fel pel mewn pyg, Wr ceulus yn mrig helyg.
Mae'r enw, er mor anial—y lle A'r lluest cyfartal, Fel cerbyd ar ergyd âl, Wawr groendew ar y growndwal.
Un o'r mân raian[1] a rodd—yr enw, A'r annedd a'i cafodd; Cai ar gân od yw anodd Dull ei faint, deall ei fodd.
Mae naw deg yn myn'd o'i ogylch,—troedfedd Tro edef o'i amgylch; Llawn iawn gorff llinyn ei gylch Ef yw eurgain ei fawrgylch.
Uchder o nifer yn wir—tros ethol, Tri seithwaith a rifir,
Llyna faen teg, raen digryn,—diamau Mai dyma'r Giraienyn; Carreg o'r gwarn i'r coryn, A ger llaw i gwrr y llyn.
ii. ARWYRAIN YR AWEN.
Ei dull godidog gan dduwiolion yn y wir eglwys, gydag ychydig o ansawdd y cenhedloedd yn ei cham-ddefnyddio.
i.
Deffro, ddawn uiawn enwawg—boreuol Ber awen odidawg, Ymadrodd y beirdd mydrawg, Fry ar hyn myfyria rhawg.
Nefawl ser, mor bêr y borau—cynnar Y canant fwyn odlau; Cae Adda ddawn cywyddau, Gân wiw glod ag awen glau.
ii.
Doniau rhad, Duw on a'u rhodd, Un Enos a eneiniodd, Ac Enoc gynt a ganodd fawl llafar Oes gynnar esgynnodd.
iii.
Yma bu'n dyst meibion Duw,
Can deilwng cyn y diliw;
O lin i lin meithrin mawl,
Yn briodawl un bri-Duw.
Iob a'i gadarn alarnad,
Aml gwynion a mawl ganiad ;
Hediadau mydr, ddiwydr ddawn,
Gŵr uniawn a gwir ynad.
iv,
Bu badrieirch ddwyfawl eirchion,
Ar brif eglwys loew lwys lên;
Llaws cataidd llais cytun,
Pura côr in per wau cân.
Taflwyd y march i'r gwarch gurf,
Y marchog, tacog, a'u torf;
Cerbydau mewn tonnan twrf,
Llwyra tâl, llaw Ior a'u tarf.
Ond Israel, Duw hael a'u dug,
Trwy ddwfr a thân, â chân chweg;
Cloddiant lyn a'u ffyn heb ffug,
Ffynnon tywysogion teg.
v.
Diau Barac a Debora Canant emyn gytun gu;
Cawn hanes canai Hanna,
A Dafydd, pen llywydd llu.
vi. Solomom, sail Wiwdeg adail, Olau eiliawd Fil o folawd.
vii.
Rhodd Duw yw rhwyddwawd Awen
O'i ras hael er yr oes hen,
I rai ethol rhoi weithian
Ag a rydd dragywydd gan;
Ei ysbryd Ef sy'n llefain
Trwy lân awen gymen gain,
Effeithiol ragorol gân
Yn yr eglwys rywioglan;
Brenhinoedd bronnau hynaws,
A lenni nwyd llawn o naws,
Uchelwyr mwyaf achlan,
A phob gradd a gadd y gân;
Canai wragedd rhinweddawl,
Un dull a'u beirdd, fwyn-geirdd fawl;
Cyson adsain llancesau
Emyn i'w mysg i'm Ion mau.
Arddelwyd yr addoliant
Yn eu plith o enau plant.
viii.
Caniad eurwerth cenadwri
O rad enwog a roed ini, Proffwydi, pur hoff ydoedd;
Llyma geiriau llawn o gariad
A chysgodau i achos Geidwad Mabwysiad ym mhob oesoedd.
ix.
Angylion eang olud I'r byd a roe wybodaeth,
Hedd ganwyd, hedd ganan, Ewch darian iechawdwriaeth;
Yno 'roedd iawn arwyddion Can gyson cynnyg Iesu;
Etifedd nef y nefoedd, Gŵr ydoedd i'n gwaredu.
x
Can Simon loewfron wiwlwys,—ac Ana A iawn arogla yn yr eglwys; Gair Brenin, deufin gledd dwys—saeth cariad Bwa, a'i rediad o Baradwys.
Apostolion a'u hapus dalent,
Gywir fawl Addaf gorfoleddant,
Mewn pur addas mwyn pereiddiant—odlau,
Mal un genau mawl Ion a ganant.
xii.
Bu doniau nifer dan y nefoedd,
Mydrau cain odlau, ir cenhedloedd,
Firsil wawdydd a'i fawr sel ydoedd.
A Horas gu addas gyweddodd;
Homer, Pindar pond oedd—i'w gân
Dall dduwinsau dywyll—ddu oesoedd.
xiii
Palfalu canu fal cynt—i'r bydoedd A'r bodau a welynt;
Achwyn a fydd na chanfyddynt
Y Bod oedd yn llywio hyd iddynt ;
Ond braidd ydoedd y breuddwydynt
I'r Oen addwyn, er na wyddynt
Moi anian hoewlan helynt.—enwedig
Duw unig ni 'dwaenynt.
xiv.
Felly 'r oen ninnan all o'r un anian,
Ymroi i bechu bob mawr a bychan,
Caniadau diflas yn al cnawd aflan
Oedd o goeg agwedd eiddig a gogan;
Estroniaid i'n caid a'u cân-i feddiant
Neu fawl gogoniant y nefol Ganan.
A ni yn dynion lon a luniodd
Drosom o'i gariad, drws a agorodd;
Ei fwyn fugeiliaid, Fle a'u galwodd;
Iawn edifeirwch i ni adferodd,
Mabwysiad ei rad a'i rodd,-Trugaredd
Gras ei rinwedd gwir Iesu a rannodd.
Duniau ardderchog, dyner dda orchwyl,
Bwriad daionus ysbryd Duw anwyl,
Glan achawdwriaeth glynwch hyd arwyl,
Wele ferch Seion, purion ddarparwyd,
Ai thympan hoewlan mewn hwyl-i ganu
Araith i'w dysgu, hiraeth o'i disgwyl.
xv. Caniad Seion, Mawr sain aeron, Mor soniarus; Dawn gynghanedd, A gorfoledd Gywir felus.
Llais y durtur, Bibau eglur I bob egliad; Gair efengyl, Sain digweryl Sy'n dy gariad.
xvi.
Dall priodferch, Unig annerch, Dinam draserch;
I gyfarfod Ei gwir briod Ar ryw ddiwrnod I'w addurno.
Pob alltudion, Bychain, mawrion, Oedd a chalon I ddychwelyd; Rhoes Duw nefol Ras ysbrydol Edifeiriol I'w hadferyd.
xvii.
Nawr gwell awen na'r galluoedd,
Addurn ufudd i Dduw'r nefoedd,
Digaeth ryddid a gweithredoedd,
Cyfnewidiad cyfan ydoedd.
xviii. Dyma (wyn dynier, Ansawdd o nawdd Ner, Eur feirdd yn arfer Gwiwber ganiad; Oedd awen dduwiol, Bridwerth ysbrydol, O ddinam wreiddiol Ymarweddiad.
xix.
Och, nid felly mae canu cynnen,
Ond dreigiau euog yw drwg awen;
Celwyddog ddiaíol, hudol hoeden,
Dad ei herwyr diwyd a'u harwen.
—————————————
xx
Byd am ryfyg bod ymrafel,
Cynnyg ebyrth Cain ac Abel,
Seion Ion enwog
Rhag saethau gan Gog A Magog ymogel.
xxi.
Dewis wyryf, dy seren
Wawr a dorrodd o'r dwyren;
Efengyl na fae angen,
Gras Duw a gwersi dien;
Cariad eurwerth cred aren
Ysbrydol is wybr Eden;
Pob duwiol ddawn yn llawn llwydd
Iawn Lywydd anwyl awen.
xxii, Dod, Ior, dad iaith, Mwyn gôr mewn gwaith, Mal môr mawl maith, A mil mwy Mwynhau mewn hedd Ter fau tirf wedd Dy glau deg wledd, A di glwy.
xxiii.
Mwy ni flinant, mae yn flaenor
Iesu maelor, weis a'i molant;
Naf a garant, nef yw goror
Caer tŵr Ifor cu cartrefant.
xxiv.
Gwiw Ne gannaid, gynau gwynion
Llys duwiolion, llais dialaeth,
Byrddau euraid a beirddorion,
O newyddion awenyddiaeth;
Telynorion, palmwydd gleision,
Ebyr oerion, wiw beroriaeth;
Dedwydd Seion, gwaredigion,
A chyd aeron iachawdwriaeth.
Cân Moses, felus folant,— cân yr Oen Cawn rinwedd ei haeddiant; Cân y ffydd sydd i bob sant Ar a ddel i'r addoliant.
Dy glod mawr hanfod mor hen,—o newydd Fy Nuw, a'm gwir berchen, Tragywyd y trig awen A llais mawl i'th llys. Amen.
iii. AWDL Y DDANNODD.
Phisygwyr a gwyr o geraint—Brydain A'm brodyr uchelfraint, Dewch, mynnwch im enaint, A dwfr da i adfer daint.
Lluddio hun a lladd henaint—edwindod Yn dwyn dydd iselfraint. Diau dyfod dioddefaint A chwys dwys o achos daint.
Pa greyr, pwy fethyr, pa faint—poenodrist, Pa nadroedd a llyffeint. Pa ryw chwil sydd mewn cilddaint Yn gwywo dyn gan waew daint?
Rhyw gŷn gronyn fel gwraint—o drallod Yn dryllio fy merddaint,
Cenau aelddu canolddaint Gwenwyn dart i gonyn daint.
Locust, bry athrist mewn braint,—a llew byw Yn lleibio fy merddaint; Bloedd calon ddelff mal celffaint, Un cenau dig, yn cnoi daint.
Palfog wadd a gadd geuddaint,—i'w dirio Fel dera neu farchwraint; Brad arnaf, briw di-enaint, Cwlwm wŷn dost, clwy mewn daint.
Mwy cryd naws gofid na sgyfaint—poenus, Ar pen yn anghywraint; Byrbwyll ag anwyll gymaint, Cwyn ddir dost cynddaredd daint.
Arafwn, sobrwn fel saint—gwell ydyw Rhag llid a digofaint; I'n cyfwrdd, wanna cwfaint, Mwy ffin ddwys na phoent y ddaint.
iv. I GRUFFYDD HUW AM FAIP.
Cymydog hafog a'i heufaip,—gwiw lwys, Ymgleddwr melyn-faip, Rhoddodd, anfonodd im faip, Rhywiog erfai rhagor-faip.
Gruffydd a orfydd wir-faip,— un hylaw Yn hulio llafur-faip; Boreu'n arfer braenar-faip, A chyn mis yn chwynnu maip.
Cyfaill a rhandir at faip—llawn gwyrddddail, A gerddi mamogfaip;
Goreu gwr, ffurfiwr ffeirfaip, Am ymdrin a meithrin taip.
Aed ar led lifed oleufaip—had ferw, Ryd Feirion yn frasfaip, Ac yn Arfon gynnar-faip, A gwlad Fon yn glwyd o fap.
Cal had afrifiad o freu-faip,—a dwg Im ddigon o goch-faip, Tirfiaf yn pori ter-faip, Cael maeth wrth yfed cawl maip.
Ar eu canfed y bo cyn-faip—Gruffydd, Gŵr hoffus ei blan-faip, Gwnawn geirdd, wych-feirdd, i'w iachfaip. Ebrwydd fawl am beraidd faip.
v. YSTYRIAETHAU
Ar addewidion Duw i Israel am Ganan, ac yn ysbrydol pererindod y Cristion i'r Ganan nefol.
Pererin gwael wyf fi o'r llwch Yn teithio anialwch Paran.
Yn ffoi i'r Aifit rhag Pharo a'i lid, Ac ennill rhyddid Canan.
Yr hyn nis gallaf ar fy nhaith O'm nerth a'm gwaith fy hunan,
Y Prenin sydd i'm galw'n nes I mewn i'w gynnes Ganan.
Efe a draethodd act y gras, Pan oeddwn gas ac aflan;
Cawn fynd er maint y storm a'r stwr Drwy ganol wr i Ganan.
Efe a'r dug drwy nerth ei fraich, Er maint fy maich a'm tuchan,
I gael yr etifeddiaeth rad, A'm cynnal yng ngwlad Canan.
Fe wna'r dyfnderoedd yn dir sych, O'r graig fe wlych bob safan,
Nes mynd o'i etholedig blant I wlad gogoniant Canan.
Chwychwi had Abram oll i gyd, Plant yr addewid burlan.
Yw'r rhai sydd gennych lygad ffydd I weled cynnydd Canan.
Y rhai sydd wael heb hawl neu werth, O'u grym a'u nherth eu hunan;
Ond sydd a'u hetifeddiaeth rad, Ddigonol, yng ngwlad Canan.
O Seion, irion yw dy wraidd, Er bod a'th braidd yn fychan
Derbynaist addewidion llawn Yn gymnar iawn am Ganan.
Etifedd ydwyt i'r wraig rydd, Mae gennyt fydd yn darian;
Am hyn cei fynd, yng Nghrist a'i hawl. I ganu mawl i Ganan.
Fy enaid, gorfoledda'n fawr, Er bod yn awr yn egwan;
Rhoes iti flas o'i ras a'i rin. Fel sypian gwin o Ganan.
Dy gariad sydd heb dor na thrai,
Tuag at y rhai a'th ofnan;
Pan ddygit fi, gan wrando nghwyn, Y gwanna o'r wyn, i Ganan.
O Cynnal fenaid gwael yn ol Dy serch a'th unol anian;
Dwg i trwy'r byd o hyd mewn hedd I'th wir ogonedd Ganan.
——————
Fydd y Cristion, sef nerth Duw a berffeithir mewn gwendid.
Yr Arglwydd yw fy rhan a'm nerth, Fe aeth yn aberth drosof;
Ni ad fy Nuw, fy nerth a'm rhan, Fy enaid gwan yn angof.
Myfi sydd gyfnewidiol iawn, A'm cnawd yn llawn o bechod;
Sel ddigyfnewid sydd i'm gwawdd, Fy Nuw, fy nawdd, a'n priod.
Gwan fel Moses yn yr hesg, A llwfr a llesg fy llusern;
Ond braich fy Mhrynwr sydd fwy cry Na'r Ddraig a gallu unffern.
Er bod fy nhaith drwy'r moroedd trwch, A'r tew anialwch niwliog;
Cal fynd i Ganan ddydd a ddaw Drwy nerth y llaw alluog.
Mae'r Oen a laddwyd ar fy mhlaid, Boed sicr i'm henaid egwan;
Fe'm dwg i'r lan er gwartha llid Ac nawd, y byd, a Satan.
Dy arfaeth di, fy Mugail da, Drwy gariad a thrugaredd;
Sy'n gweithio'm biachawdwriaeth ddrud O'r dechreu hyd y diwedd.
Tydi a'm ceraist cyn fy mod, Fy Nhad a'm priod teilwng;
A gwedi'm rhwymo â phechod caeth, Tydi a ddaeth i'm gollwng.
O llanw fi a'th Ysbryd rhad, Fy Nuw, fy Nhad, a'm Cyfell,
A thyn fy enaid ar dy ol O'r hen ddaearol babell.
Yr Arglwydd yw fy rhan a'm nerth, Fe aeth yn aberth drosof;
Ni ad fy Nuw, fy nerth a'm rhan, Fy enaid gwan yn angof.
