Bywgraffiad y diweddar barchedig T. Price/Calfaria o 1866 Hyd 1888
| ← Eglwys Calfaria a'i Changenau Hyd 1866 | Bywgraffiad y diweddar barchedig T. Price gan Benjamin Evans (Telynfab) |
Y Dr a Changenau Eglwys Calfaria |
PENNOD IX.
CALFARIA O 1866 HYD 1888.
Cyfnod olaf hanes gweinidogaethol Dr. Price-Adolygu y gorphenol yn ddymunol-Y Trem am waith yr eglwys—Adnewyddu y capel ac adeiladu yr Hall-Ystafelloedd y diaconiaid-Y menywod-Y gweinidog-Calfaria Hall -Cyfarfodydd Agoriadol yr Hall.
WELE ni bellach a'n golwg ar y cyfnod olaf yn hanes gweinidogaethol Dr. Price. O ran hydred, y mae ychydig yn fwy nâ'r cyfnod maith, toreithiog o ffrwythau a gweithredoedd da yr ydym eisoes wedi sylwi yn frysiog arno; ond er ei fod yn faithach o ryw gymmaint, etto nid yw mor gynnyrchiol o ddaioni, ac mor llewyrchus gan lwyddiant a'r tymhor cyntaf. Ond y mae y gwahaniaeth dirfawr oedd rhwng amgylchiadau y ddau gyfnod yn cyfrif i raddau pell iawn am hyn. Cyfnod braenaru, trin y tir, a hau, yn fwyaf neillduol, oedd y cyntaf; ond tymhor medi a mwynhau ffrwyth y llafur, mewn ystyr, oedd yr olaf. Tori y tir, gosod sylfeini, ac adeiladu oedd y cyntaf; ond edrych yn edmygol ar y deml mewn cyflwr gorphenedig, ac ymlonyddu i gyflwyno ar allor Ior aberthau mwy byw, sancteiddiach, a mwy cymmeradwy, ac i fwynhau yn helaethach a mwy sylweddol bresenoldeb Duw a'i fendithion cyfoethog o ras a daioni ysprydol, oedd y cyfnod olaf, er fod gwaith gofalu am amgylchiadau allanol a mewnol yr achos yn ofynol o hyd. Cyflawnwyd llawer o waith garw, megys codi ysgoldai ac adeiladu capeli, yn y cyfnod cyntaf, ac yr oedd toraeth y gwaith amgylchiadol allanol yn yr ystyr hwnw erbyn hyn ar ben; etto, yr oedd y gwaith mawr o adeiladu yr eglwys a'r achos yn y lle yn y yn y "sancteiddiaf ffydd" i'w ddwyn yn mlaen yn egniol fel cynt, a chafodd ei wneyd yn ffyddlawn a diflino dan arolygiaeth fanylgraff y Dr. parchus hyd ei fedd. Cafodd efe weled yr eglwys yn "gwreiddio mewn cariad," yn lledu ei gwraidd fel Libanus, ei cheinciau yn cerdded, yn addfedu ei ffrwythau, ac yn ymddangos yn deg fel yr olewydden, a'i harogl yn ber fel Libanus; ac yr oedd hyn yn hyfrydwch i'w enaid, ac yn daliad iddo am ei lafur dihafal gyda phob adran o'r gwaith da.
Yn y Trem ar weithrediadau eglwys Calfaria, a gyhoeddwyd ganddo yn y flwyddyn 1885, dywed y Dr. fel y canlyn:
"Nid ydym yn ystod yr ugain mlynedd diweddaf yn gallu son am dori tir newydd er helaethu teyrnas y Brenin Mawr, am fod hyny wedi ei wneyd gan eglwys Calfaria a'i gweinidog yn ystod y cyfnod or flwyddyn 1845 hyd ddydd cyntaf y flwyddyn 1866. Ac ar ddechreu cyfnod hwn yr oedd dyffryn Aberdar yn llawn o eglwysi, neu gangenau eglwysi, fel nad oedd galw am ragor. Ac er nad ydym yn cyfrif ein bedyddedigion mor lluosog ag yn y blynyddau gynt. etto y mae genym achos mawr i fod yn ddiolchgar iawn i Dduw, a chymeryd cysur. "Yn ystod yr ugain mlynedd cyntaf dan sylw, cafodd yr eglwys yn Nghalfaria y fraint o dderbyn y nifer mawr o 1.090 trwy fedydd; ac yn ystod yr ugain mlynedd diweddaf, sef o'r flwyddyn 1866 hyd 1885, y mae wedi derbyn 504 o aelodau trwy fedydd y crediniol. Yna os gosodwn y ddau gyfrifiad at eu gilydd, ni a gawn fod wedi eu bedyddio yn yr eglwys y nifer o 1,594.
"Mae yn deilwng o sylw mai dyma yr oll a dderbyniwyd gan eglwys Calfaria yn y tymhor o o ddeugain mlynedd, yn ol llyfr yr eglwys. yr hwn sydd wedi ei gadw yn ofalus, gyda manylwch teilwng o efelychiad.
"Yn ol yr hyn a welir ar lyfr yr eglwys, y mae Calfaria wedi derbyn trwy fedydd, adferiad, a llythyron o eglwysi ereill, o Nadolig 1845 hyd Nadolig 1885, y nifer o 3,847, tra yn ystod yr un tymhor, y mae, er y flwyddyn 1846, wedi gollwng amryw gannoedd er ffurfio eglwysi yn Aberman, Cap Coch, Carmel, Bethel, Ynyslwyd a'r Gadlys.
"Mae yn dda genym fod y fam eglwys yn dal ei thir o dan fendith Duw ac arweiniaid yr Yspryd Sanctaidd "
Yn y flwyddyn 1869, rhoddodd yr eglwys ganiatad i'r Dr. fyned am dro i'r America, fel y cawn sylwi etto yn mhellach yn mlaen, ac nid hir wedi ei ddychweliad y bu cyn cyffroi meddwl a theimlad ei eglwys a'i gynnulleidfa yn Nghalfaria at y priodoldeb o adnewyddu y capel, adeiladu neuadd eang a chyfleus, yr hon a elwir yn awr Calfaria Hall, yn nghyd â threfnu a dyogelu y fynwent oedd yn perthyn i'r capel. Yr oedd y Dr. wedi dychwelyd â llawer o gynlluniau a diwygiadau America ganddo, ac os oedd modd, yr oedd wedi ei lanw yn fwy o yspryd yr Ianci, a elwir y “go” arno, nag o'r blaen. Gan fod ei ben a'i galon yn llawn o'r Yankee improvements, yr oedd yn awyddus iawn i'w cyflwyno i sylw ac ymarferiad ei eglwys. Y mae llawer o ddynion da i'w cael, ac hyd y nod weinidogion yn teithio llawer, eithr nid ydynt yn gallu gweled ond ychydig wedi y cyfan, neu, o'r hyn lleiaf, nid ydynt yn dangos ya wahanol i hyny; ond nid felly Price. Yr oedd efe bob amser â'i lygad yn agored a'i feddwl ar waith. Gwelai lawer yn mhob man, ac yn gyffredin gwelai ef bethau pwysig lle y methai rhai a chanfod dim, a phob amser, cai ei eglwys a'i gynnulleidfa y fantais o'r hyn a welai ac a glywai ag a fyddai o werth iddynt. Er fod y tir ar yr hwn y saif Calfaria i raddau yn gyfyngedig, gallodd y Dr., drwy ei fedr a'i gywreinrwydd, gynllunio, trefnu, a chodi'r Hall, gan osod ynddi nwyddau a seddau o gynllun ac arddull Americanaidd.
Yn ystod dygiad y gwaith o adnewyddu y capel ac adeiladu yr Hall yn mlaen, yr oedd Price, fel arfer, wedi ymgymmeryd ag arolygu y gwaith ei hun. Ni allai fod yn Ilonydd; yr oedd yn rhaid iddo fod â'i law gyda phob gorchwyl. Tra yn codi'r Hall, yr oedd braidd yn ddieithriad bob boreu i'w weled ar furiau yr adeilad o hanner awr wedi pump i chwech o'r gloch yn dysgwyl y gweithwyr at eu gorchwylion, er fod gydag ef lawer iawn o waith arall i'w gyflawnu mewn gwahanol gylchoedd. Tra yn eithaf caredig i'r gweithwyr, oblegyd ni allai ei yspryd caredig a'i natur dda ganiatau iddo fod yn amgen, etto yr oedd yn eithaf llym ar eu hol, ac ni phrisiai ddim gael ambell ffrae â hwy, os na fyddent yn cyflawnu eu dyledswyddau yn foddhaol. Ond er cael ambell i ffrwgwd, a gyru un yn awr ac eilwaith i'r d-l, yr oedd yn hynod o faddeugar ei yspryd, a byddai yn eithaf cyfeillgar i'r cyfryw wedi i'r pang fyned drosodd. Cerid ef yn fawr gan y gweithwyr a phawb, am yr ystyrient ef yn good meaning, ac yn jolly fellow, ac felly yr oedd. Ystyrid yr adgyweiriadau ar y capel ac o gwmpas iddo yn welliantau pwysig, a'r Hall yn ychwanegiad gwerthfawr i'r eglwys.
Mynodd Price weled cyfleusderau ereill yn cael eu sicrhau at wasanaeth yr eglwys, y rhai a ddesgrifia yn y Trem fel y canlyn:—
YSTAFELLOEDD CAPEL CALFARIA.
Yn Nghapel Calfaria, y mae amryw ystafelloedd eang a chysurus. Y gyntaf a nodwn yw— "Ystafell y Diaconiaid. — Yma y bydd y diaconiaid yn cwrdd â'u gilydd i ymdrin ag unrhyw faterion pwysig cyn dechreu y gwasanaeth cyhoeddus ar y Sabboth. Yma hefyd y bydd materion arianol ac eglwysig yn cael eu trafod; ac yma y cynnelir cyfarfodydd misol yr Undeb Cristionogol ac Undeb Dorcas Yma y cynnelid y Dosparth Beiblaidd. Cyfarfodydd Llenyddol y bobl ieuainc, ar Gyfeillach Fach.' Y mae yr ystafell hon yn wir bwysig. ac yn un gyfleus dros ben. Y nesaf a gawn nod yw —
Ystafell y Menywod—Mae hon yn cael ei defnyddio ar yr adegau pan y byddys yn bedyddio, a defnyddir hi y prydiau hyny fel gwisgle neu robing room i'r merched a'r gwragedd Y nesaf yw—
Ystafell y Gweinidog. Mae hon yn hollol at wasanaeth y gweinidog, ac yn meddu pob darpariaeth ag a duedda i'w wneyd yn gysurus. Mae yn deilwng o sylw fod yr holl ddodrefn sydd yn yr ystafell hon wedi eu rhoddi i'r gweinidog gan rai o wir gyfeillion Calfaria.
Calfaria Hall.–Mae ugeiniau a channoedd o ddyeithriaid yn dyfod i weled Calfaria Hall, a thystiolaeth pawb yw mai hon yw y neuadd eangaf a'r mwyaf cyfleus yn Nghymru. Heblaw y brif ystafell, mae yn perthyn i'r neuadd ddwy oriel at wasanaeth y plant. class—room i ferched ieuainc, ystafell hollol gyfleus at gadw llyfrau yr Ysgol Sul, yn nghyd â lle digon mawr i gadw yr holl lestri perthynol i'r eglwys. Mae cyssylltiad rhwng yr ystafell fawr hefyd â'r dwfr a'r tân, ac felly yn hynod gyfleus ar adegau ein gwleddoedd tê, ac amgylchiadau ereill; ac y mae cyssylltiad rhwng Calfaria Hall â phob rhan o'r capel. Mae yn anhawdd cael capel mor gyfleus ag ydyw capel Calfaria."
Yn Seren Cymru am Tachwedd y 24ain, a Rhagfyr 1af, 1871, ceir hanes cyflawn a manwl am y cyfarfodydd agoriadol, y rhai a gynnaliwyd am ddau Sabboth yn olynol, a chafwyd cyfarfodydd gweddio yn y nosweithiau cydrhyngddynt. Pregethwyd yn rymus yn ystod y cyrddau gan rai o brif weinidogion yr enwad yr adeg hono.
TRYDYDD AGORIAD CALFARIA AC AGORIAD CYNTAF NEUADD CALFARIA.
"Mewn cyssylltiad â'r agoriadau hyn, bwriedir cynnal cyfres o gyfarfodydd yn y drefn ganlynol:— Dydd Sul, Tachwedd 12, 1871. am 11, cyfarfod gweddi a Swpper yr Arglwydd; am 2, cyfarfod gweddi yn Neuadd Calfaria; am 6, cyfarfod gweddi yn Nghalfaria. Nos Lun, Mawrth, Mercher, Iau, Gwener, a Sadwrn, Tachwedd 13, 14, 15, 16, 17, a 18, bydd cyfarfodydd gweddi, pan y mae gweinidogion cymmydogaethol, a brodyr o eglwysi ereill, wedi addaw eu presenoldeb, eu cydymdeimlad, a'u cynnorthwy. Dydd Sul, Tachwedd 19, am 11 a 6, pregethir gan Dr. Price, y gweinidog, a chynnelir yr Ysgol am naw a dau o'r gloch yn Calfaria Hall.
"Dydd Mawrth, Tachwedd 21, cynnelir gwyl de flynyddol plant yr Ysgol yn y neuadd newydd.
"Nos Fercher, Tachwedd 22, pregethir gan y Parch. R. Hughes, Maesteg (Cadeirydd Cymmanfa Morganwg); Parch J. Thomas, Bassaleg; a'r Parch. R. D. Roberts, Llwynhendy.
"Dydd Iau, Tachwedd 23, am 10 o'r gloch y boreu, pregethir gan y Parch. Thomas Thomas, D.D., Pontypwl, a'r Parch. Richard Hughes. Am ddau o'r gloch, gan y Parch. J. W. Todd, D.D., F.R.G.S., Forest Hill, Llundain, a'r Parch. John Thomas. Am 6, gan y Parch. James Owen, Abertawy; a'r Parch. R. D. Roberts, Llwynhendy. (Dr. Thomas, Dr. Todd, a'r Parch. J. Owen yn Saesneg). Dydd Sul, Tachwedd 26, pregethir am 11 a 6 gan y Parch. J. R. Morgan (Lleurwg). Nos Lun, Tachwedd 27, pregethir gan y Parchn. W. Williams, Mountain Ash, a J. R. Morgan. Dydd Sul, Rhagfyr 3, am 11 a 6. pregethir gan y Parch. Richard John, Llanwenarth. Nos Lun, Rhagfyr 4, pregethir gan y Parchn. W. Harris, Heolyfelin, ac R. John.
"Yn ychwanegol at y gweinidogion a enwir, mae genym yr hyfrydwch hyspysu y bydd gweinidogion yr enwad trwy y dyffryn yn cymmeryd rhanau yn y cyfarfodydd agoriadol.
"Mae capel Calfaria wedi ei gyfnewid yn fawr, wedi ei addurno yn dlws, a'i wneyd yn hynod o gyfleus i'r gynnulleidfa i addoli y Duw byw, tra y mae y fynwent wedi ei dyogelu ag amgau cryf a hardd, ac wedi ei phlanu â choed bythwyrddion; ac yn olaf, mae Calfaria Hall yn ystafell eang a hynod gyfleus at wasanaeth yr Ysgol Sul, y Corau Canu, ein Cymdeithasau Dyngarol, &c. Mae y gost, o angenrheidrwydd, yn fawr, a byddis yn casglu yn y Cyfarfodydd Cyhoeddus. uchod at y draul. Mae y gweinidog a'r eglwys yn taer wahodd eu cymmydogion i ymweled â hwy yn rhai, os nid yr oll, o'r CYFARFODYDD AGORIADOL."