Bywyd a Gwaith Henry Richard AS/Pennod X
| ← Pennod IX | Bywyd a Gwaith Henry Richard AS gan Eleazar Roberts |
Pennod XI |
PENNOD X.
Cyflafareddiad—Araeth Mr. Richard yn y Senedd arno—Ei Deithiau ar y Cyfandir yn yr achos.
(1873) Yn y flwyddyn 1873, cafodd Mr. Richard y cyfleustra o ddwyn y cwestiwn o Gyflafareddiad o flaen y Tŷ—cwestiwn ag oedd trwy ei oes wedi bod yn destyn ei efrydiaeth a'i bryder. Gosodasai ei gynhygiad ar lyfrau y Tŷ mor foreu a'r 11eg o fis Awst, 1871, ond o'r pryd hwnnw hyd yr 8fed o fis Gorffennaf , 1873, ni chafodd gyfleustra i'w ddwyn gerbron. Ond defnyddiodd yr amser rhwng y ddau ddyddiad i gyffroi y wlad ar y mater, drwy y Wasg, a thrwy foddion ereill.
Er mwyn dangos y teimlad a'r pryder gyda pha un y dygai Mr. Richard ei gynhygiad ymlaen, goddefer i ni gyfeirio at rai o'i eiriau pan yn annerch yr Undeb Cynulleidfaol yn niwedd y flwyddyn 1871, pan y pasiwyd penderfyniad yn datgan llawenydd oherwydd ei fod am ddwyn y cynhygiad ymlaen. Cyfeiriodd Mr. Richard at yr anhawster oedd i gael sylw y Tŷ at y fath gwestiwn, yn gymaint a bod tua hanner yr aelodau yn dal rhyw gysylltiad neu gilydd â chefnogiad y gyfundrefn filwrol. Yna dywedai,—
"Yr wyf yn cofio fod Mr. Cobden, pan y dygodd benderfyniad cyffelyb tuag ugain mlynedd yn ol, yn dweud wrthyf, pan roddodd rybudd o'i gynhygiad, fod y peth mor newydd, ac yn ymddangos i fwyafrif o aelodau y Tŷ mor ffol, fel yr oedd chwerthiniad distaw trwy'r Tŷ. Ond darfu i ni, y tu allan i'r Senedd, pa fodd bynnag, wneud a allem i greu cyffro o blaid y cynhygiad. Teithiais i, y pryd hwnnw, drwy bob parth o Loegr ac Ysgotland, i gynnal cyfarfodydd ac i ddeffro teimlad y wlad at y pwnc. Y canlyniad fu, fod llawer o ddeisebau wedi eu danfon i fyny, a llythyrau lawer hefyd at aelodau Seneddol yn bersonol—ffordd effeithiol iawn o ddylanwadu ar yr aelodau—ac o'r diwedd, meddai Mr. Cobden wrthyf, 'Nis gellwch feddwl am cyfnewidiad sydd wedi dyfod dros y dynion hyn. Maent yn awr yn dod ataf i'r lobby, y naill ar ol y llall, ac yn dweud,— Dwedwch i mi, Mr. Cobden, beth ydyw'r cynhygiad hwn mewn perthynas i Gyflafareddiad yr ydych am ei ddwyn ymlaen? Yr ydych wedi peri i bob Crynwr yn fy mwrdeisdref i ysgrifennu ataf mewn perthynas iddo' (chwerthin), a'r canlyniad oedd—pan ddygwyd y cwestymlaen, dadleuwyd ef gyda difrifoldeb a phwyll? Wel, mi garwn i fod, nid yn unig pob Crynwr, ond pob Anghydffurfiwr yng Nghymru a Lloegr yn ysgrifennu at eu Haelodau ar y mater hwn (chwerthin). Yr wyf yn sicr fod hwn yn gwestiwn y gallwn ni, fel corff o grefyddwyr, ei gymeryd i fyny, fel un mewn cydgordiad perffaith â'r amcan mawr sydd yn ein huno â'n gilydd. …Yn fuan Wedi i mi ddod i gysylltiad a'r Gymdeithas Heddwch, ymwelais a hen weinidog o Gymro, a dywedai wrthyf,—Wel, Mr. Richard, mae hyn yn beth newydd i mi—cwestiwn y Gymdeithas Heddwch yma—phan glywais gyntaf eich bod wedi ymgysylltu â hi, yr oeddwn yn ameu doethineb a phriodoldeb y peth. Ond y mae gennyf un ffordd i brofi pob mater o fath hwn, a hwnnw ydyw,—A allaf ei gymeryd i fy ystafell ger bron Duw, a gweddio drosto (cym.). Ac yr wyf yn teimlo fod y gwaith yr ydych yn ceisio ei wneud, yn waith y gallaf weddio ar Dduw am lwyddiant arno, ac felly yr wyf yn dymuno Duw yn rhwydd i chwi. Yr wyf yn meddwl fod hwn yn gwestiwn y gallwn weddio o'i blaid, ac o ganlyniad, y gallwn weithio o'i blaid; ac yr wyf yn gobeithio y byddwch mor garedig a gweithio drosof, fel y gallaf gael fy nghefnogi gan lais cryf y wlad pan ddygaf y mater o flaen Tŷ y Cyffredin."
O dan y teimlad dwys a chrefyddol hwn yr edrychai Mr. Richard ymlaen at ei gynhygiad, yr hwn, o'r diwedd, y cafodd gyfleustra i'w ddwyn ger bron Tŷ y Cyffredin, ar yr 8fed[1] o fis Gorffennaf, 1873.
Ni chafodd Mr. Richard ddechreu ei araeth hyd nes ydoedd yn naw o'r gloch. Eisteddai ar yr un fainc ag yr eisteddai Mr. Cobden arni yn 1849 i wneud cynhygiad cyffelyb. Yr oedd yno Dŷ lled lawn, o tua 250 o aelodau, ac yr oedd bod orielau'r dieithriaid, hyd yn oed oriel y merched, yn llawn, yn dangos y dyddordeb mawr a deimlid yng nghynygiad Mr. Richard. Y cynhygiad oedd,—fod Anerchiad gostyngedig yn cael ei gyflwyno i'w Mawrhydi, yn erfyn ar fod iddi orchymyn i'w Phrif Weinidog Tramor i ymgynghori a'r Galluoedd Tramor gyda'r amcan o wella y gyfraith Ryngwladwriaethol, a sefydlu cyfundrefn o Gyflafareddiad. Siaradodd Mr. Richard am awr a deng munud, a chafodd wrandawiad parchus ac astud. Daeth Mr. Bright i mewn pan oedd yn dechreu ei araeth. Ni chymerodd ran ynddi. Yr oedd y ffaith ei fod wedi cymeryd swydd yn y Weinyddiaeth, yn fuan ar ol hynny, yn ddiau yn rhoi cyfrif am hyn. Bod ei galon o blaid Mr. Richard, nid oes un amheuaeth, ac nid yw yn anhebyg fod hyn wedi peri fod araeth Mr. Gladstone, mewn atebiad i Mr. Richard—pan gofiom mai Mr. Gladstone ydoedd yn ei thraddodi—dipyn yn amhenderfynnol ac amwys.
Ond gadewch i ni droi at araeth Mr. Richard, yr hon sydd yn awr o'n blaen. Wrth ystyried ei rhagoroldeb, a phwysigrwydd y testyn—prif destyn llafur ei fywyd—buasai yn dda gennym allu rhoddi dyfyniadau helaeth o honi, air yn air; ond byddai ei darnio felly yn ei handwyo. Ceisiwn, pa fodd bynnag, roi syniad am ei chynhwysiad.
Ar ol gwneud sylwadau arweiniol, danghosodd fod y mater yn un tra phwysig, yn un uwch law pob cwestiwn plaid, yn un ag oedd yn seiliedig ar gyfiawnder, dyngarwch, a chrefydd; a bod dyddordeb mawr yn cael ei gymeryd ynddo gan bob dosbarth. Edrychai rhai arno ef fel yn perthyn i'r dosbarth o bobl oedd yn pleidio "heddwch am unrhyw bris," beth bynnag oedd hynny yn ei feddwl. Os y meddwl oedd fod y blaid honno yn cashau rhyfel, ac yn caru heddwch yn ormodol, yr oedd y cyhuddiad yn gorwedd yn esmwyth iawn ar ei gydwyhod. Yr oedd teyrnasoedd Cristionogol a gwareiddiedig, pan fyddai cweryl yn codi rhyngddynt, yn rhuthro i yddfau eu gilydd mewn modd barbaraidd, am nad oedd dim arall ond gallu anianyddol wedi ei ddarparu i derfynnu eu cwerylon. Casglent, gan hynny, yn naturiol, mai eu dyledswydd oedd darparu cymaint o'r gallu hwnnw, ag oedd modd, er cyrraedd eu hamcan. Y canlyniad ydoedd fod rhyw bedair neu bum miliwn o wŷr goreu Ewrob o dan arfau, ac felly gwesgid y gwahanol genhedloedd i'r llawr gan drethi trymion. Danghosodd, gyda manylder, fod y golled i Ewrob trwy hyn tua 550 o filiynnau o bunnau bob blwyddyn. Yna rhoddodd ddesgrifiad byw ac effeithiol iawn o'r dosbarth gweithiol yn gorfod llafurio yn galed, ar ac o dan y ddaear, er ennill arian, ac eto fod rhyfel yn dod heibio bob blwyddyn ac yn ysgubo dros bum can miliwn o'r enillion hynny o'u dwylaw. A gwaeth na hynny drachefn oedd yr orfodaeth a arferid ymhob man yn Ewrob, oddigerth yn y wlad hon, i gael dynion i'r fyddin. Nododd yn fanwl y trueni oedd ynglŷn â hynny. Ac er yr holl symiau a gymerid fel hyn o logellau y bobl, yr oedd teyrnasoedd Ewrob wedi suddo mewn dyled. Yr oedd ei restr o'r dyledion hyn o eiddo y gwahanol deyrnasoedd yn rhwym o beri syndod mawr. Cyfrifai Mr. Baxter fod 88p. o bob cant o drethoedd Ewrob yn myned at gostau rhyfel. Honnai rhai mai y llwybr goreu i osgoi rhyfel oedd ymarfogi, a dadleuant hen ddihareb Lladinaidd, Si vis precem para bellum. Ni fu erioed, meddai, syniad mwy unfyd. Nid oedd ond yr un peth a phe llenwid selerydd ein tai â phylor, a phob math o elfennau dinistriol, a gadael i'r plant chwareu eu pranciau yno, gyda thân yn eu dwylaw, a honni mai dyna'r moddion goreu i atal i'r tŷ fyned yn goelcerth, Yr oedd y sefyllfa yma ar bethau yn ddiau yn alaethus. Cofier nad oedd dim terfyn ar y dull presennol o gario pethau ymlaen. Yr oedd costau milwrol Ewrob wedi dyblu yn ystod y deng mlynedd ar hugain blaenorol, a byddai yn dyblu yn ystod y 30 mlynedd dyfodol. Yna aeth Mr. Richard ymlaen i ofyn a oedd dim modd osgoi hyn? Oni feddai ein Gwladweinwyr ryw ffordd amgenach na hyn i derfynnu eu hanghydfyddiaethau? Nodai engreifftiau lle yr oedd Cyflafareddiad wedi bod yn effeithiol i osgoi rhyfeloedd. Os dywedid mai mewn pethau bychain yr oeddid wedi cyflafareddu, gofynnai, gyda gwawd, a oedd modd cael pethau llai na'r pethau fuont yn achlysur rhai o'r rhyfeloedd mwyaf gwaedlyd. Dyfynodd eiriau Arglwydd John Russell, yr hwn a ddywedodd unwaith fod holl ryfeloedd y ganrif ddiweddaf yn rhai y gallesid, gyda doethineb, eu hosgoi. Ar ol gwneud cyfeiriad helaeth at yr Adran yng Nghytundeb Paris, ar ol y rhyfel yn y Crimea, a'r Cyflafareddiad yn achos yr Alabama, danghosodd mor bwysig oedd fod pob trefniad i gyflafareddu yn cael ei wneud cyn i'r cweryl godi, a chyn fod teimladau y bobl wedi eu cyffroi, a nododd eiriau pwysfawr Arglwydd Derby, mai yr hyn oedd yn eisieu oedd rhyw lys y gellid cyfleu dadleuon rhwng teyrnasoedd iddo. Ar ol ymdriniaeth fanwl ar natur ei gynhygiad, a'r posiblrwydd o'i gario allan, gofidiai na fuasai un o'r pleidiau Seneddol yn meddu digon o wroldeb i ymgymeryd â'r gwaith ardderchog hwn. Yr oedd y byd yn dechreu blino ar ryfel; yr oedd y bobl yn gruddfan dan ei feichiau trymion. Crybwyllodd am lythyr a dderbyniasai oddiwrth wr enwog yn Ffrainc yn cyfeirio at yr anrhydedd a fuasai i Loegr ddechreu y gwaith hwn, a therfynodd gyda'r diweddglo hyawdl a ganlyn, diweddglo sydd yn dwyn i'n meddwl rai cyffelyb o eiddo John Bright,—
"Yr wyf, Syr, yn ymawyddu am geisio sicrhau yr anrhydedd o ddechreu y gwaith hwn i fy ngwlad fy hun. Mae rhai pobl yn ein cyhuddo ni, plaid Heddwch, o fod yn ddiofal, neu yn esgeulus am anrhydedd Lloegr. Yr wyf yn taflu y cyhuddiad yn ol, ac yn ei wrthod. Pa reswm posibl sydd gan y rhai sydd yn gwneud y cyhuddiad, ac sydd yn honni iddynt eu hunain y clod arbennig o fod yn wladgarwyr, dros garu Lloegr, ei hurddas, a'i gogoniant, nad ydym ninnau yn ei feddu i'r un graddau? Ai nid ydyw Lloegr yn wlad i ninnau hefyd, cartref ein llawenydd pan yn blant, lle beddrod ein tadau? Onid yw ei henw hi, a'i chymeriad, a'i mawredd hi, wedi eu cydwau â'n serchiadau tyneraf yn yr adgofion am y gorffennol, a'r dynmiadau am y dyfodol? Onid ydym ninnau hefyd yn teimlo ein bod yn cael ein dyrchafu gyda'i henwogrwydd, a'n darostwng gyda'i diraddiad P Wrth gwrs, gall fod gwahaniaeth barn mewn perthynas i'r hyn sydd yn cyfansoddi anrhydedd gwlad. Nid wyf fi yn credu mai anrhydedd gwlad ydyw ei bod yn hynod mewn gweithredoedd o drais a thywallt gwaed, er, pe buasai felly, yr ydym wedi cael digon o hynny yn yr amser a fu i foddloni y chwant mwyaf anniwalladwy am ogoniant milwrol. Ond yn fy meddwl i, dyma yw gogoniant Prydain—ei bod yn lle genedigol a chartref rhyddid, ei bod wedi medru dysgu cenhedloedd, trwy ei hesiampl, sut i uno trefn a rhyddid yn ei bywyd politicaidd; ei bod yn fam trefedigaethau rhydd, y rhai sydd yn cario allan ei syniadau a'i sefydliadau ym mhob parth o'r byd; mai hi oedd y gyntaf i ddryllio iau y caethwas, ac i orchymyn iddo ddod yn rhydd; ei bod yn estyn allan ei llaw i wasgar bendithion gwareiddiad a Christionogaeth ymysg y Cenhedloedd i bellderau eithaf y byd. Dyma'r pethau, yn ol fy marn i, sydd yn anrhydeddu Prydain; a bydd yn anrhydedd ychwanegol, os yn bosibl—yn goron ardderchog ar ei hanrhydedd—os daw yn rhagredegydd Heddwch i'r byd, os cymer y cam cyntaf mewn trefnu yr Heddwch hwnnw ar seiliau oadarn a diysgog, fel ag i wneud rhywbeth i sylweddoli gweledigaethau gogoneddus ein Prifardd,—
When the war drum throbs no longer,
And the battle flag is furled,
In the Parliament of men,
The federation of the world;
When the common sense of most
Shall find a fretful realm in awe,
And the kindly earth shall slumber
In universal law.”
Ar ol i Mr. Mundella gefnogi y cynhygiad, cododd Mr. Gladstone ar unwaith, a siaradodd am dri chwarter awr. Canmolai araeth Mr. Richard, ac aeth ymlaen i gefnogi llawer o'r pethau a ddywedodd. Cydymdeimlai yn hollol â'r amcan oedd ganddo mewn golwg. Yn wir, yr oedd yn amhosibl peidio teimlo pleser wrth wrando ar y Prif Weinidog yn traddodi araeth mor lawn o syniadau heddychol. Credwn ei fod yn y sefyllfa anghysurus honno o fod yn argyhoeddedig fod Mr. Richard yn ei le, ond nad oedd efe yn barod i geisio cario ei gynhygiad allan i weithrediad. Pan oedd Mr. Richard yn Rhufain, ar ol hyn, yn diolch am y derbyniad a dderbyniasai yn y cyfarfod o enwogion i'w longyfarch, fel hyn y siaradodd am araeth Mr. Gladstone ar yr achlysur hwn, —
"Nis gellir gwneud camgymeriad mwy na thybied fod ein Prif Weinidog, Mr. Gladstoue, oherwydd ei fod wedi gomedd, ar y pryd, dderbyn y cynhygiad a wnaethum yn y Senedd, yn erbyn y cynhygiad o Gyflafareddiad. Y mae yn gymaint fel arall, fel nad yw ers blynyddau wedi colli un cyfleustra i ddefnyddio ei hyawdledd digymar i gondemnio barbareidd-dra rhyfel, ac argymhell ar ddynion ffordd well a doethach i derfynnu cwerylon. Yn wir, ar yr achlysur y cyfeiriais ato, pan yn ateb fy nghynygiad i, yr oedd ganddo lawer mwy i'w ddweud o'i blaid nag yn ei erbyn; yn gymaint felly, fel yr wyf yn cofio fod un newyddiadur, nad oedd yni hoff iawn o'm golygiadau i, yn ei feio yn fawr, ac yn dweud y dylasai, ar ol y fath araeth, bleidleisio dros fy nghynygiad. Ond credai Mr. Gladstone fod y cynhygiad heb aeddfedu digon, a thra yr oedd efe ei hun yn cymeradwyo yr egwyddor o Gyflafareddiad, amheuai a oedd llais y bobl yn ddigon cryf i'w gario. Yr amheuaeth yma a barodd i mi ddod allan ar fath o bererindod yn Ewrob er mwyn gweled ai nid allwn gasglu prawf digonol i'w argyhoeddi nad oedd digon o sail i'w amheuon."
Dyna farn Mr. Richard ei hun ar araeth Mr. Gladstone. Pa fodd bynnag, cynhygiodd Mr. Gladstone y "cwestiwn blaenorol," a diau iddo gymeryd yn ganiataol y cymerasid ei gyngor gan Mr. Richard, ac y tynasai ei gynhygiad yn ol, gan ymfoddloni ar yr araeth ragorol a draddodasai, ac ar y ganmoliaeth a roddasai efe iddi, a dywedai fod Mr. Cobden wedi gwneud camgymeriad dybryd pan yn gwrthod cyngor Arglwydd Palmerston i'r perwyl hwnnw. Ond yr oedd Mr. Richard wedi gwneud y fath ddarpariadau yn y wlad ym mhob man, ac yn meddu y fath hyder yn llwyddiant ei achos, fel y gomeddodd gymeryd cyngor Mr. Gladstone. Profodd y canlyniad ei fod yn ei le. Er mawr lawenydd iddo ef a'i gyfeillion, a rhyw fesur o syndod hefyd, pan ranwyd y Tŷ, cafwyd nad oedd ond 88 o blaid y "cwestiwn blaenorol," a bod 98 yn erbyn. Rhoddwyd cynhygiad Mr. Richard wedi hynny o flaen y Tŷ, a chariwyd ef yn ddiwrthwynebiad.
Yr oedd yr oruchafiaeth hon o eiddo Mr. Richard yn llawenydd mawr i gyfeillion heddwch ym mhob man, nid yn unig yn y wlad hon, ond ar Gyfandir Ewrob ac yn America; a chredwn fod Mr. Gladstone ei hun, yn nirgeloedd ei galon, yr un mor lawen. Derbyniodd Mr. Richard lythyrau oddiwrth rai o wŷr pennaf y Cyfandir yn ei longyfarch ar lwyddiant ei Gynhygiad. Ysgrifennai yr Anrhydeddus Charles Summer, Seneddwr yn yr Unol Daleithiau at Mr. Richard, a dywedai, ymysg pethau ereill, fod ei araeth yn creu cyfnod yn hanes achos mawr Cyflafareddiad,—
"Gwn," meddai, "na orffwyewch ar ol hyn, ond y bydd yr araeth hon o'ch eiddo, a'r canlyniad o honni, yn gwneud eich bywyd Seneddol yn un hanesyddol."
Siaradai y rhan fwyaf o'r papurau Seisnig yn uchel am araeth Mr. Richard, ac nid oedd ond ychydig, ar y cyfan, yn tueddu i wawdio. Pasiwyd penderfyniad o ddiolchgarwch i Mr. Richard gan Bwyllgor y Gymdeithas Heddwch, fel y gellid disgwyl. Cyfieithiwyd yr holl ddadl yn y Senedd i'r iaith Ffrengig a Germanaidd, a gwasgarwyd copiau ar y Cyfandir ym mhob man. Penderfynwyd hefyd danfon Mr. Richard ar daith i'r Cyfandir i ymweled â'r prif Aelodau Seneddol er hyrwyddo achos Heddwch.
Wedi talu rhai ymweliadau, a threfnu materion teuluaidd, cychwynodd Mr. a Mrs. Richard ar eu taith. Cawn hanes prif ddigwyddiadau y daith gan Mr. Miall, ac mewn erthyglau a llythyrau yn yr Herald of Peace; ond ni chaniata gofod i ni fod yn rhy fanwl, ac am hynny dodwn yr hanes, neu grynhodeb o hono, fel y mae yn y cyhoeddiad a nodwyd mewn erthygl olygyddol, wedi ei hysgrifennu—a barnu oddiwrth ei dull anhunanol, yn y trydydd person ganddo ef ei hun. Mae yn amlwg oddiwrth hanes y daith hon fod canlyniad cynhygiad Mr. Richard yn Senedd Prydain wedi peri cyffro mawr ymysg rhai o'r gwŷr mwyaf dylanwadol ar Gyfandir Ewrob, a bod hadau egwyddorion Heddwch wedi eu hau mewn tir da.
Nodiadau[golygu]
- ↑ Camgymeriad Mr. Miall ydyw dweud mai ar y 9fed ydoedd