Bywyd a Gwaith Henry Richard AS/Pennod XI
| ← Pennod X | Bywyd a Gwaith Henry Richard AS gan Eleazar Roberts |
Pennod XII → |
PENNOD XI
Taith Mr. Richard ar y Cyfandir yn achos Heddwch—Ei dderbyniad croesawgar yn Paris–Ei araeth ef, ac araeth M. Frederic Passy yno.
(1873) Parhaodd y daith ar y Cyfandir o'r 18fed o Fedi hyd y 23ain o Ragfyr, 1873. Aeth Mr. Richard yng nghyntaf i Brussels, lle y cafodd y pleser o adnewyddu ei gyfeillgarwch â'i hen gyfaill yn achos Heddwch, sef M. Visschers. Cafodd ef yn paratoi ar gyfer y Gynhadledd ynglŷn â Chyfraith Ryngwladwriaethol oedd i'w gynnal yn Brussels ym mis Medi. Cyfarfu yno â Mr. Dudley Field a'r Parch. J. B. Miles o'r Unol Daleithiau, y rhai oeddent yn gweithio yn yr un achos. Cyfarfu hefyd à M. Convreur, aelod parchus o Dŷ y Cynrychiolwyr, yr hwn a ddatganai ei benderfyniad i ddwyn y pwnc o Gyflafareddiad o flaen y Senedd mor fuan ag y byddai modd. Aeth oddi yno i'r Hague, Lle y derbyniwyd ef yn dra chroesawgar. Cludwyd ef a'i wraig mewn cerbyd gwych i gyfarfod mawr a gynhaliwyd mewn ystafell dra addurnedig, lle yr oedd ei lun yn grogedig ar y mur. Traddodwyd yno areithiau llongyfarchiadol, a difyrwyd hwynt â cherddoriaeth. Addawodd dau Aelod Seneddol ddwyn y pwnc o Gyflafareddiad o flaen y Senedd. Aeth o'r Hague i Berlin. Gan nad oedd Senedd Germani na Phrwsia yn eistedd, ni fu yn ffodus i gyfarfod â llawer o'r rhai yr oedd yn awyddus i'w gweled, gan eu bod yn absennol o'r ddinas. Ond cyfarfu â rhai dynion enwog a dylanwadol yn y byd politicaidd, megys Dr Loueive, un o arweinwyr y blaid Ddiwygiadol, Herr Duncker, arweinydd y dosbarth gweithiol yn Prwsia, Proffeswr Heffter, cyfreithiwr enwog, hen ŵr pedwar ugain oed, ond mewn llawn feddiant o’i alluoedd meddyliol; ac yr oedd pob un o honynt mewn cydymdeimlad hollol âg amcan dyfodiad Mr. Richard. Aeth i Dresden, ac oddi yno i Vienna. Pan yno, cafodd wahoddiad taer i ddychwelyd i Brussels i'r Gynhadledd Gyfreithiol. Aeth yno, er y bu raid iddo deithio am 36 o oriau yn ddidor, Cyfarfu â rhai o oreugwyr y lle, yn ddoctoriaid, proffeswyr a seneddwyr, a chafodd gyfleustra i ddadleu ei achos ger eu bron. Nid oedd pawb yn unfryd unfarn ar y pwnc o Heddwch; ond pasiwyd penderfyniad o blaid yr egwyddor o Gyflafareddiad, er nad mewn geiriau mor gryf ag y buasai Mr. Richard ei hun yn dymuno Parhaodd y Gynhadledd am dri diwrnod, a sefydlwyd Cymdeithas i ddiwygio a deddflyfru Cyfraith cenhedloedd. Cyflwynwyd Anerchiad i Mr. Richard am ei wasanaeth i achos Heddwch, a gwnaed gwledd fawr, yn yr hon yr oedd banerau pob gwlad yn chwifio. Ar ol hyn, dychwelodd Mr. Richard i Vienna. Cyfarfu yno â lluaws o gyfeiilion yr achos, ac yn eu mysg yr Anrhydeddus John Jay, y Llysgenhadwr Americanaidd yn Vienna, yr hwn, ar unwaith, a agorodd ei dŷ a'i galon i "Apostol Heddwch," ac a'i cynhorthwyodd ym mhob modd yn ei amcan. Dywed Mr. Richard nas gall byth anghofio caredigrwydd a chynhorthwy Dr. Leopold Neumann, aelod o'r Tŷ uchaf, Proffeswr Cyfraith yn yr Athrofa, Dr. F. X. Neumann a Baron de Rubeck, a lluaws ereill o ddynion dysgedig. Yn Pesth, cyfarfu â Dr. Deak, yr hwn a feddai ddylanwad mawr, a chafodd bob lle i gredu y byddai y pwnc o Gyflafareddiad yn cael ei ddwyn o flaen y Senedd yn Hungari ac Awstria.
Aethant oddiyno i Venice, lle y cynhaliwyd gwledd fawr er eu croesawu, ac wedi hynny i Milan, gan feddwl cael ychydig o orffwys wrth y y llynnoedd Italaidd; ond ar ol bod yno ychydig o oriau, cafodd Mr. Richard delegram oddiwrth Signor Mancini yn Rhufain, yn dweud ei fod ymhen deuddydd am ddwyn penderfyniad o blaid Cyflafareddiad yn y Senedd Italaidd. Yr oedd y demtasiwn yn rhy fawr i Mr. Richard, a chychwynodd ar unwaith i Milan, a thrwy deithio ddydd a nos cyrhaeddodd i Rufain mewn pryd i fod yn dyst, ac mewn rhyw ystyr i gyfranogi o fuddugoliaeth M. Mancini, cynhygiad yr hwn a dderbyniwyd gan y Llywodraeth, a bleidleisiwyd drosto gan y Senedd yn unfrydol. Yr oedd Mr. Richard yn bresennol yn gwrando ar M. Mancini, a chyfieithai ei fab yng nghyfraith yr araeth i'r Ffrancaeg, yr hon iaith a ddeallai Mr. Richard ac a siaradai yn dda, er fod gorfod traddodi areithiau yn yr iaith honno ar achlysuron yn peri pryder mawr iddo. Cynhaliwyd gwledd fawr i'w groesawu hefyd, a thraddodwyd areithiau llongyfarchiadol iddo, a dywedwyd fod mantell Mr. Cobden wedi syrthio arno.
Dychwelodd Mr. Richard i Milan, lle y cyfarfu â lluaws o wŷr dylanwadol, ac y gwnaed gwledd ardderchog iddo, ac aeth drachefn i Turin. Ei amcan yn myned yno oedd cael gweled Count Selopis, Llywydd y Cyflafareddwyr a eisteddodd ar achos yr Alabama o fythol goffadwriaeth. Derbyniasant y croesaw mwyaf ganddo, a buont y rhan fwyaf o dridiau yn ei dý, a chyfarfuasant â boneddwyr a boneddigesau o ddylanwad mawr. Yr oedd yn Turin foneddwyr ag oeddent yn awyddus i wneud gwledd i Mr. Richard, fel yn y mannau ereill; ond yr oedd wedi addaw treulio ychydig o ddyddiau yn Paris gyda'i gyfaill, M. Frederic Passy, ac o ganlyniad ymadawodd, a chyrhaeddodd brif-ddinas Ffrainc ar y 19eg o Ragfyr; ac ar yr 22ain cynhaliwyd gwledd ardderchog i'w groesawu, chyflwynwyd anerchiad tra phrydferth iddo. Fel hyn yr ysgrifenna gohebydd y Daily Telegraph, Rhagfyr 22ain, am y cyfarfod dyddorol hwn,—-
"Cymerodd un o'r digwyddiadau hynny le yn Paris heddyw ag sydd bob amser yn tynnu sylw. Mae bod Aelod Seneddol Seisnig yn gwneud araeth mewn gwledd gyhoeddus, ac yn tynnu areithiau ar ol y wledd allan o gynrychiolwyr Ffrengig, yn beth mor newydd yn y ddinas hon, fel y wae yn rhwym o fod mewn blas. Yr oedd cyfeillion Heddwch yn gwybod rai dyddiau cynt am ymweliad Mr. Henry Richard, gwron Heddwch trwy Gyflafareddiad, oherwydd y gwahoddiadau lawer a ddanfonwyd allan at enwogion dinas Paris. Felly cyfarfu tua deg a thriugain o lenorion a gwleidyddwyr yn y Grand Hotel i anrhydeddu Apostol Heddwch, yr hwn sydd mor adnabyddus. Yr oedd banerau Lloegr, Ffrainc, America, ac Itali, wedi eu gosod o amgylch tarian yn dwyn y geiriau,—Gorffennaf 8, 1873,' sef y dydd yr enillodd Mr. Richard y fuddugoliaeth hynod yn Nhŷ y Cyffredin. Y Cadeirydd oedd M. Renouard, Procurator General of the Court of Cassation. Ar ol cynnyg iechyd da Mr. Henry Richard, galwai ar M. Frederic Passy i siarad, yr hwn, mewn ymadroddion gwresog, a ganmolai y gwaith dyngarol yr oedd Mr. Richard yn ei ddwyn ymlaen. Cyfeiriai at ei gyfeillgarwch â Mr. Cobden, a'i waith yn teithio trwy Ewrob i ddadleu dros ddiarfogiad. Cyfeiriai hefyd at Mr. Gladstone, yr hwn, er y gallai ei fod yn gwahaniaethu gyda golwg ar y moddion, oedd yn ddiau, fel Mr. Richard, yn haeddu cael ei restru ymysg gwroniaid Heddwch yn Ewrob. Yna cododd Mr. Richard i ddiolch iddynt. Ar ol ychydig o eiriau yn Ffrancaeg, mewn ffordd o esgusawd am ei anhyddysgedd yn eu hiaith, traddododd araeth rymus ac effeithiol iawn yn Saesneg. Dywedai fod rhai o honynt, hwyrach, wedi dyfod yno i weled y dyn gorphwyllog oedd yn rhedeg ar draws byd i awgrymu moddion cyfreithiol i gadw Heddwch pan oedd y gwahanol genhedloedd yn ychwanegu at eu byddinoedd, ac yn hogi eu harfau. Ond yr oedd y rhai a dybient fod ei amcan yn un anymarferol yn anghofio nad oedd efe yn disgwyl ffrwyth ar unwaith, a'i fod yn gwybod yn dda am yr anhawsterau ynglŷn â'i gynllun. Eu gwaith cyntaf oedd gwneud y syniad yn un poblogaidd; a llawenychai fod ei gyfeillion mewn gwahanol wledydd yn ei gynorthwyo i wneud hynny. Yr oedd y cyflawniad yn waith amser, ac nid oedd yn debyg y gwelai efe y dydd y cymerai le. Ond tra y gwyddai fod rhagfarn a nwydau i gael eu dymchwel gan reswm, credai fod y rhai a siaradent an ei waith fel un Utopiaidd yn ymguddio tu ol i air nad oeddent yn gwybod ei wir ystyr. Eu Lamartine hwy, onite, oedd wedi dweud nad oedd Utopia ond gwirionedd o bell. Bu amser ag yr oedd diddymiad y gaethfasnach yn Utopiaidd, ac felly am ddiddymiad y Deddfau Yd. Galwyd yr olaf unwaith yn fesur gwallgof, ond yr oedd efe wedi byw i weled ei gyfaill, Richard Cobden, yn troi y syniad Utopiaidd yn ffaith. Gyda golwg ar yr amcan oedd ganddo ef mewn golwg, gofynnai beth a feddylient o sefyllfa pethau pe na byddai dim cyfraith i benderfynnu anghydfyddiaethau rhwng personau unigol mewn un deyrnas. Onid oedd cynnydd gwareiddiad wedi gwneud i ffwrdd â'r dull o derfynnu cwerylon trwy rym a thrais? Ac os cedd 5 person unigol wedi cyrraedd y sefyllfa hon o berffeithrwydd, paham y dylai teyrnasoedd aros mewn cyflwr o farbareidd-dra? Ar ol talu gwarogaeth galonnog i Mr. Gladstone, a nodi y derbyniad croesawus a gawsai efe ym mhob man ar y Cyfandir fel cennad Heddwch, terfynnai yn y geiriau a ganlyn,—'Mor bell ag y mae fy rhan i o'r gwaith yn myned, os na chaf fyw i'w weled yn cael ei wobrwyo â llwyddiant, nid anobeithiaf; oblegid y mae rhai anturiaethau yn bod ag y mae yn fwy o ogoniant syrthio wrth geisio eu cyflawni, nag a fyddai bod yn fuddugoliaethus mewn rhai ereill.' Derbyniwyd y geiriau hyn gyda banllefau ar ol banllefau. Mynych y gwaeddid ar ganol yr araeth, Tres bien, ac y danghoswyd mawr gymeradwyaeth; ac yr oedd y rhan fwyaf yn dilyn yr hyn a ddywedid gyda'r un brwdfrydedd a phe buasid wedi siarad yn eu hiaith eu hunain."
Mae yn hawdd gennym gredu hyn, hyd yn oed pe na buasent yn deall Mr. Richard yn dda. Mae Elihu Burritt, wrth roddi hanes Cynhadledd Heddwch cyn hyn yn Paris, yn crybwyll ei fod yn sylwi ar y dagrau yn treiglo i lawr gruddiau un dyn yn ei ymyl pan oedd Sais (y Parch. J. Burnett) yn siarad yn llawn brwdfrydedd, a'i fod, gan wybod mai Ffrancwr ydoedd, wedi gofyn iddo yn Ffrancaeg a oedd yn deall y siaradwr. "Nac ydwyf," meddai, gan daro ei fron, "ond yr wyf yn ei ddeall yma." Ydyw, y mae yn haws deall iaith calon na iaith tafod yn aml. Buasai yn dda gennym, yn ychwanegol at y, desgrifiad uchod, roddi cyfran o araeth hyawdl M. Frederic Passy, cyfieithiad cyflawn o'r hon sydd yn awr o'n blaen, er dangos y brwdfrydedd gyda'r hwn y derbyniwyd Mr. Richard. Ymfoddlonwn ar roddi y diweddglo hyawdl, pan y trodd at Mr. Richard, ac y dywedodd,—
"Anwyl gyfaill anrhydeddus,—Mae yn ddrwg gennym nad yw'r croesaw yr ydym yn ei roddi i chwi yn gyfryw ag y dymunem, ac wrth gymharu derbyniad hwn â'r clodydd a dderbyniasoch mewn mannau ereill, chwi ellwch edrych ar hwn fel un bychan iawn. Nid oes o'ch blaen, fel yn Rhufain, fanllefau holl Itali a Neuaddau y Capitol. Nid ydym yn dod ger eich bron, fel yn yr Hague, gyda chaniadau a chydganau unedig i'ch arwain yn fuddugoliaethus at balmwydden Heddwch. Pa fodd y gallwn fod yn llawen ein calon yn y cyflwr difrifol y mae y rhyfel wedi ein gadael? Pa lawenydd a allem ei ddangos heb ei fod yn gymysg â thristwch a gofid am a fu? Heblaw hynny, nid yw yr amser presennol y mwyaf ffafriol i gynnal ein cyfarfod, ac y mae llawer o amgylchiadau yn rhwystro i lawer fod yn bresennol, y rhai y buasai yn dda ganddynt eich gweled a'ch clywed. Prin y cawsom amser i drefnu y croesawiad hwn cyn eich dychweliad i Loegr, ac yr ydym yng nghanol ein darpariadau ar gyfer y Nadolig.… Y mae gennyf bentwr o lythyrau yn cynnwys datganiadau o ofid nas gallai yr ysgrifenwyr fod yn bresennol. Y maent oddiwrth rai o wŷr mwyaf dylanwadol pob dosbarth yn ein mysg. Ond, er hyn oll, chwi welwch y nifer o honom sydd yn bresennol, a chwi welwch ein bod yn cynrychioli Ynadon, Institute Ffrainc, Cymdeithasau Dysgeidiaeth, Trafnidaeth, a Gwyddoreg. Y mae bron bob un o'r newyddiaduron yma, trwy foneddwyr sydd yn disgwyl clywed eich geiriau, a'u danfon at y rhai nad allasent fod yn bresennol. Siaradwch, gan hynny, canys y mae ein clustiau a'n calonnau yn agored. Yn enw pawb sydd yn bresennol, a chyn i ni roddi i chwi ein llongyfarchiadau, yr wyf yn eich cyfarch ar ran y lleill. Caniatewch i mi ddyweud unwaith eto eich bod wedi ennill ein cydymdeimlad a'n parch."
Ar ol yr araeth ganmoliaethol a gwresog hon, bu raid i Mr. Richard wneud yr araeth y mae gohebydd y Daily Telegraph yn rhoi crynhodeb o honni fel y nodwyd.
Ni raid dweud fod Mr. Richard yn ystod y daith hynod hon wedi defnyddio ei holl funudau hamddennol i weled y gwahanol olygfeydd ar y Cyfandir, ac y mae ei ddyddlyfr yn cynnwys desgrifiad manwl о rai o honynt, ac o'r gwŷr enwog a gyfarfu. Ond nid oedd ganddo lawer o oriau segur; oblegid yr oedd ei holl fryd ar gyflawni y gwaith mawr yr oedd ei fywyd mor gysegredig iddo.
Dylid crybwyll hefyd fod holl dôn y Wasg tua'r amser yma fel wedi ei tharo yng nghywair Heddwch, a gallesid tybied fod Gweinyddiaeth Mr. Gladstone am fod yn foddion i ddwyn tangnefedd ar y ddaear. Yr oedd erchyllderau rhyfel wedi eu portreadu o flaen llygad y byd yn y rhyfel ofnadwy rhwng Ffrainc a Germani. Ac yn arbennig yr oedd yr anghydfod a ofnid a fuasai yn terfynnu mewn rhyfel rhwng Lloegr a'r Unol Daleithiau, yn achos yr Alabama, wedi ei benderfynnu yn heddychol trwy Gyflafareddiad.