Bywyd y Parch. Ebenezer Richard/Pen IX
| ← Pen VIII | Bywyd y Parch. Ebenezer Richard gan Henry Richard a Edward W Richard |
Pen X |
PEN. IX.
Marwolaethau y Parch. Ebenezer Morris a David Evans—Llythyr oddiwrth Mr. R. at Gymdeithasiad Pwllheli ar yr achlysur—Llythyr ato ef oddiwrth y Parch. H. Howells—Ei atebiad ef i yr unrhyw.
YR ydym yn agoshau yn bresennol at amgylchiad a archollodd ei deimladau, ac a lethodd ei ysbrydoedd efallai yn fwy na dim a'i cyfarfyddodd yn ei holl fywyd, sef marwolaeth o fewn yr un mis y ddau weinidog enwog a llafurus hyny, y Parch. Ebenezer Morris a David Evans, y rhai oeddynt hefyd ei gyfeillion enwedigol ef, gyda pha rai yr oedd wedi bod yn cydlafurio yn yr anwyldeb a'r cydgordiad perffeithiaf am flynyddau lawer.
Ymddangosai am ychydig amser y pryd hwn fel pe buasai wedi hollol lethu tan rym pryder a digalondid.
Yr ydym yn cofio yn dda, er nad oeddem y pryd hyny ond ieuainc, amgylchiadau y Sabbath galarus hwnw ar ba un y clywodd gyntaf am farwolaeth Mr. Evans. Yr ydoedd newydd ddychwelyd ar ddiwedd yr wythnos o'r blaen o angladd Mr. Morris. nghylch 8 o'r gloch ar foreu y Sabbath crybwylledig, ymddangosodd gwr dyeithr wrth y drws, gan ymofyn am Mr. Richard. Yr oedd efe ar y pryd mewn goruwch-ystafell, yn parotoi i gychwyn i'w daith Sabbothol.
Hysbyswyd iddo fod gwr yn y tŷ yn ewyllysio ei weled; a phan ddaeth i waered ato, ymddangosai y dyn yn syn a drysedig, fel pe na buasai yn gwybod pa fodd i grybwyll ei neges. O'r diwedd dywedodd, "Dwad yma 'rwy' i, Syr, i ofyn os gellwch chwi ddyfod i angladd fy meistr ddydd Mercher." Gofynodd yntau yn wyllt, fel pe buasai yn gweled rhyw awgrym o'i neges, "Pwy yw eich meistr?" Atebodd yntau, "Mr. David Evans." Ar hyn bu yn mron syrthio i lewyg. Mor chwyrn a disymwth oedd yr ergyd iddo, fel y teimlodd ar unwaith nad oedd bosibl iddo amcanu myned at ei gyhoeddiad y dydd hwnw, ac arosodd drwy y boreu yn ei ystafell, yn foddedig mewn dagrau a gweddiau. Dygwyddodd fod y Parch. Mr. Williams, o Ledrod, i bregethu y Sabbath hwnw yn Tregaron. Yr oedd yr hen wr parchedig wedi clywed y newydd cyn dyfod i'r tŷ; ac nid anghofiwn byth agwedd y ddau pan gyfarfuont gyntaf. Ar ddyfodiad Mr. Williams i'r tŷ, yr oedd ein tad mewn ystafell arall wrtho ei hun. Pan y daeth allan i'r lle yr oedd ei hen gyfaill yn eistedd, cyfododd yr hen wr parchedig, ac a aeth i'w gyfarfod a'i ddwylaw ar led, a syrthiasant i freichiau eu gilydd. Ni fedrai ein tad lefaru un gair, a'r oll a ddywedodd yr hen wr, wrth ei gofleidio fel plentyn, ydoedd, Eben bach, beth a wnawn ni yn awr?"
Wrth ddechreu yr odfa y prydnawn hwn, o flaen Mr. Williams, darllenodd y bennod gyntaf o ail lyfr Samuel gyda rhyw effaith neillduol, yn enwedig y rhanau olaf o honi; a'r chweched adnod ar hugain o'r bennod hon oedd y testun oddiwrth ba un y pregethodd bregeth angladdol Mr. Evans, ar ddydd ei gladdedigaeth.
Gellir gweled yn y llythyr canlynol, a ddanfonodd yn mis Medi i Gymdeithasiad Pwllheli, dros Gyfarfod Misol y Sir, ddarlun tra chywir o ddwysder ei deimladau ar yr achos.
Cyfarfod Misol Sir Aberteifi at Gymdeithasiad Pwllheli, yn anfon annerch:
FY MRODYR ANWYL A HOFF,
Ar ddymuniad Cyfarfod Misol Sir Aberteifi, yr ydwyf yn cyfeirio yr ychydig linellau hyn atoch chwi, yn gynnulledig yn eich Cymdeithasiad Chwarterol, y rhai a dderbyniwch drwy law ein brawd caredig a'n cenadwr ffyddlon, Mr. John Morgans. Cenadwr mewn galarwisg ydyw, ac yn cynnrychioli llonaid sir o frodyr mewn galar-wisgoedd. Am ba achos yr ydym yn galaru, nid rhaid i ni ddywedyd wrthych.
Dygwyd atoch yn hir cyn hyn yr hanes flin am rwygiad ar rwygiad a welodd ein Tad nefol yn dda wneuthur yn ein plith ni yma—rhwygiadau na bu eu cyffelyb yn ein plith er pan ydym yn gorph. Colli dau mor llafurus, diwyd, defnyddiol, a llwyddiannus, mewn llai nag wythnos o amser! O! pwy adfera'r golled hon?-eu colli ar ganol eu gwaith, ar ganol eu dydd, a cholli yr olaf cyn ofni ei golli, cyn dysgwyl am y tro, cyn dychymygu na meddwl fod hyny yn bosibl !
Ein dwy aden oeddynt, â pha rai yr ehedem; ein dwy ffon oeddynt, ar ba rai y pwysem; ein dwy fron oeddynt, o ba rai y sugnem; ein dau lygaid oeddynt, â pha rai y gwelem; a'n dwy fraich oeddynt, â pha rai y gweithiem. Ond heddyw wele ni hebddynt hebddynt, nid am ddau fis i Lundain, nid am fis i'r Gogledd, ac nid am wythnosau i Bristol, neu ryw gŵr arall o'r maes, ond hebddynt am byth ar y ddaear!
Heb eu presennoldeb siriol i'n lloni, heb eu pregethau nerthol i'n bywiogi, heb eu cynghorion doethion i̇'n hyfforddi, a heb eu llywodraeth hynaws i'n trefnu. Llywodraethwyr oeddynt yn ein mysg wrth fodd pawb, uwchlaw pawb, gofalus am bawb, tadol i bawb; heb lethu neb, na phoeni neb, na thra-awdurdodi ar neb un amser. Rhaid i mi daflu'r pin o'm llaw; mae'r dagrau yn tywyllu fy llygaid, ac mae eu coffâu yn aredig fy enaid. Braidd yr wyf yn medru ymattal heb ofyn i chwi o ddifrif, a ydynt hwy ddim gyda chwi yna yn Pwllheli? Onid yw fy mrawd Roberts yn eu henwi at y gwaith cyhoeddus? Och! och! och! clywaf atebion cannoedd o honoch yn gwanu fy nghalon fel picellau Nac ydynt, nac ydynt. Buont yma yn y fynwes, buont yma yn llaw ddehau eu Harglwydd, buont yma tan goron o arddeliad, buont yma yn fynych, a buont yma yn ddiweddar-diweddar! ïe, pa mor ddiweddar? Buont yn eich Cymdeithasiad Flynyddol ddiweddaf yn Nghaernarfon; daethant atoch yn nghyd, ac yno canasant yn iach i eglwysi Gogledd Cymru, fel pe buasent am ragarwyddo eu bod i roddi eu harfau i lawr yn nghyd. O'r fath ymffrostwyr ydynt heddyw, wedi diosg eu harfau, gorphen eu brwydrau, darfod eu teithiau, a thaflu i lawr yr olaf o'u beichiau. Maent yn canu ar eu telynau ryw nefol odlau yn mhlith y seintiau, lle mae llawer o drigfanau, a'r rhei'ny oll yn gysurol, yn heddychol, a thragywyddol.
Fy mrodyr, cofiwch am danom, i weddio drosom, i anfon atom; ac od oes arnoch eisiau cyfle i ddangos cariad, cydymdeimlad, elusengarwch, a haelioni, trowch at Sir Abertefi dlawd, yn ei chyfyngder presennol. Na ddywedwch fod yn ddrwg genych drosom heb arferyd moddion i'n cysuro, cynnorthwyo, a'n pleidio yn awr.
"Y mae ar gof rai o honoch hanes y masnachwr hwnw a ddyoddefodd golledion trymion yn ei eiddo, ar dir a môr. Ei gydfasnachwyr wrth ymddiddan am dano a haerent am yr uchaf mor ddrwg oedd ganddynt drosto; cyfododd un o honynt i fynu, a gofynodd, Ond pa mor ddrwg genych drosto? Y mae yn ddrwg genyf fi
drosto am fil o bunnau,' ac a roddodd ei enw i lawr am fil o bunnau i'w gynnorthwyo; yna canlynodd y lleill, a buont yn foddion i'w unioni o'i ofid blin. Felly, fy mrodyr anwyl, na fydded eich holl serch atom, a'ch holl dristwch drosom, eich goddef i fod bawb gartref, ond deuwch drosodd a chynnorthwywch ni, a hyny ar frys, ac yn helaeth; a llonwch ein brawd trwy ei gyfoethogi â'ch cyhoeddiadau.
Ydwyf, frodyr anwyl,
gyda'r serch mwyaf diledrith,
dros Gyfarfod Misol Sir Aberteifi,
Yr eiddoch,
EBENEZER RICHARD.
Y mae'r llythyrau canlynol yn esbonio ei hunain:
AT Y PARCHEDIG EBENEZER RICHARD, YSGRIFENYDD Y GYMDEITHASIAD.
"ANWYL A PHARCHEDIG FRODYR,
"Yr wyf yn hyderu y bydd i chwi ei gymeryd yn garedig genyf anfon hyn o linellau atoch er annogaeth. Mae'r achos mawr ag ydych wedi eich hanrhydeddu i fod gydag ef, wedi gorwedd yn bwysig ar fy meddwl tlawd, a gobeithio (er fy ngwaeledd mawr) yn agos at fy nghalon; a gallaf ddywedyd yn aml, fy mod wedi ofni yn fawr am arch Duw, sef ei achos mawr yn ein plith. Ond hyn a allaf ddywedyd gyda gradd o hyder gobeithiol, credu yr wyf fod y cwmwl yn aros uwch ben y gwersyll hyd yn hyn, ac na ymadawiff oddiyno nes bo'r udgorn yn swnio i beri i'r gwersylloedd gychwyn yn mlaen, ac ymladd eu ffordd tua thir eu gwlad, ag arch Duw Israel yn cael ei dwyn idd ei bro ei hun, i dir Israel, i fynydd Sion, dinas y Duw byw, gyda llawenydd a gorfoledd, cynghanedd a dawnsio. Tegwch bro a llawenydd yr holl ddaear yw mynydd Sion-Eglwys Dduw. Duw a adwaenir yn mhalasau hon yn amddiffynfa.
Er fy mod wedi fy ymddifadu o'r fraint o fod yn eich plith, tebygwn fod fy enaid a'm calon yn chwennych anadlu gyda chwi am lwyddiant yr achos yn eich plith. O frodyr anwyl, gweddiwch drosof finau. Byddwch ffyddlon ar ychydig hyd y diwedd, fe'ch gosodir ar lawer. Gweithiwch, llafuriwch, cloddiwch at y Graig, nes derbyn o'i thrysorau. Os palla'r manna o'r nefoedd, cawn hen yd y wlad yn gynnaliaeth, nes myned adref i'r etifeddiaeth anniflanedig, na syflir un o'i hoelion yn dragywydd.
Dymunaf arnoch o galon, ac o angenrheidrwydd, i ddodi at y blaenoriaid a stewardiaid societies yn ein sir a'r siroedd, i ddeffro gyda'r gwaith, trafaelu a chynniwair trwy'r pyrth, parotoi ffordd y bobl, palmantu'r brif-ffordd a'i digaregu, fel y galler codi'r faner i'r bobloedd, Is. lxii. 10.
Tebygwn fy mod yn clywed swn tyrfa yn dyfod—rhaid i'r addewidion gael eu cyflawni, y bydd mynydd tŷ yr Arglwydd wedi ei sicrhau yn mhen y mynyddoedd, a'r holl genhedloedd a ddylifant ato. O na oleuai yr Arglwydd ni yn fwy, nes byddem yn prisio ac yn gwerthfawrogi ein braint o fod gydag achos mor ardderchog a gogoneddus; fe dry allan yn y diwedd yn elw annherfynol-y can cymaint yn y byd hwn, ac yn y byd a ddaw fywyd tragywyddol.
Hyn oddiwrth eich ewyllysiwr da yn yr efengyl,
A'ch anwyl frawd,
H. HOWELLS.
AT Y PARCH. MR. HOWELLS, TREHIL.
"ANWYL A PHARCHEDIG SYR,
Yr ydwyf yn dra phoenus fy meddyliau na buaswn wedi gallu cyflawni dymuniad y Gymdeithasiad yn Ystradgynlais lawer yn gynt; canys ar ol darllen eich llythyr serchus a brawdol ger bron y corph oedd yn nghyd, penderfynwyd yn un llais bod i mi fel eu Hysgrifenydd anfon atebiad yn ol i chwi, gyda serchocaf gyfarchiad yr holl Gymdeithasiad atoch, yn dangos eu gofid na fedrant gael eich mwynhau yn eu cyfarfodydd fel cynt. Eto yr oedd pawb yn llawen a diolchgar eich bod yn parhau i arddel perthynas â ni, yn ein gwendid a'n colled, ac y mae genym hefyd seiliau tra chedyrn i farnu (fel yr ydych yn sylwi) "fod y cwmwl yn aros uwch ben y gwersyll"-y cariad llawn a'r cydgordiad gwerthfawr y mae'r Arglwydd yn ei gadw rhyngom a'n gilydd—yr arddeliad amlwg a diammau sydd yn cael ei gadw ar y pregethu cyhoeddus, yn nghyd a'r ffafr ryfedd a rydd yr Arglwydd i ni fel corph gwael yn ngolwg yr ardaloedd, ffordd y mae ein cyfarfodydd yn myned, ydynt oll brofion cedyrn "fod Arglwydd y Lluoedd gyda ni, a bod Duw Jacob yn ymddiffynfa i ni." Ni welwyd lletygarwch a charedigrwydd erioed yn uwch nac yn Ystradgynlais y tro diweddaf. O'r holl gannoedd oedd yn nghyd, ni chlywais fod neb yn gwneuthur yr achwyniad lleiaf, ond pawb yn rhyfeddu sirioldeb y trigolion, a mwy na digon o bob angenrheidiau i ddyn ac anifail: oni fedrwn ganfod llaw'r Arglwydd yn hyn, y mae yn rhaid ein bod yn ddall iawn.
"Barchedig Syr, chwi a wyddoch nad aeth Moses i ryfel gyda Joshua ac Israel yn erbyn Amalec, Exod. xvii. 9—12, &c.; eto yr oedd eu hachos ar ei galon, ac ni allai lai na bod ar y bryn yn dal ei ddwylaw i fynu nes y gorchfygodd Israel; yna cyfodwyd allor yn arwydd o'r fuddugoliaeth, a galwyd hi JEHOFA-Nissi, hyny yw, Yr Arglwydd yw fy maner: felly ninau a ddymunem yn fawr fod ein hachos ninau fel corph ar eich calon, ac yn eich gweddiau chwithau, er na fedrwch fod gyda ni ar y maes fel yn y blynyddau a aethant heibio. Cynnorthwywch ni o'r ddinas fel Dafydd, 2 Sam. xviii. 3, er eich bod yn analluog i fyned allan gyda ein lluoedd.
O ryfedd ddaioni a gras Duw, mae yr achos mawr yn ein mysg yn cynnyddu yn ddirfawr yn holl ranau y wlad: bydded y gogoniant i Dduw a'r llwch i ninau.
Y mae fy anwyl gymhares yn cyduno â mi mewn Crist'nogol a serchus barch a chariad at Mrs. Howells a chwithau.
Ydwyf, anwyl a pharchedig Syr,
eich gwas gwael yn efengyl Crist,
EBENEZER RICHARD.