Capelulo/Dysgu Darllen

← Sel Tomos

Capelulo gan Robert Owen Hughes (Elfyn)

Dydd Iau

VI. DYSGU DARLLEN.

NID nid oedd Tomos am foddloni ar ymgydnabyddu yn y dull yna yn unig a'r Llyfr dwyfol. Daeth awydd angerddol drosto am fedru ei ddarllen. Aeth i Ysgol Sul y Methodistiaid; ac er ei fod yn hen wr, cymerodd ei le yn rhwydd gyda'r plant lleiaf yn nosparth y Jac-yn-y-Bocs" (cymerai ormod o ofod i egluro yr enw rhyfedd hwn), lle y dysgid yr A, B, C, o dan arweiniad yr hen apostolion ffyddlon Moses Jones, y crydd, a Robert Evans, y llyfr." Wedi brwydr galetach na'r un y bu ynddi yn Affrica, Sbaen, nac America, daeth yn raddol yn hyddysg yn yr Abiec a'r llyfr sillebu. Ar ol hynny ni bu yn hir iawn cyn dod i fedru gosod ei Feibl ar y bwrdd ac i'w ddarllen yn weddol rwydd. Er na byddai yn deg honni iddo ddod i feddu nemawr syniad ynghylch pynciau athrawiaethol y Beibl, eto daeth i feddiant o lawer o wybodaeth am y rhannau hanesiol ohono, a byddai ei sylwadau ar y cyfryw yn nodedig o wreiddiol, ac, weithiau, yn ddigrifol dros ben. Rhaid oedd cael enaid cyn-oered a chaseg eira i fedru peidio ymdorri gan chwerthin wrth wrando Tomos yn esbonio ambell adnod neu yn cymhwyso ambell hanes. Ond yr oedd yn berffaith ddiniwed a gonest. gyda'r cyfan.

Wedi dal yn ffyddlon at ei ymrwymiad dirwestol, myned i wrando'r efengyl, a mynychu'r Ysgol Sul am rai blynyddau, ac hefyd, wedi tacluso llawer ar ei amgylchiadau a'i berson, cyflwynodd ei hun yn ymgeisydd am aelodaeth eglwysig gyda'r Methodistiaid Calfinaidd. Synnodd llawer oedd yn y seiat y noson honno' fod Tomos Williams wedi anturio aros ar ol Modd bynnag, cafodd groesaw siriol gan y frawdoliaeth, a rhoddodd un neu ddau o'r blaenoriaid oedd yn hollol gydnabyddus ag ef—dynion yn medru myned yn agos at ddyn heb ei archolli—gynghorion wedi eu pwrpasu yn arbennig at garictor rhyfedd fel efe. Bu yn aelod ar brawf am bedwar mis, ac ar derfyn hynny o amser derbyniwyd ef yn aelod cyflawn i feddu holl freintiau yr eglwys.

Yn yr amser hwn arferai barhau i fyned o gwmpas y wlad gyda llyfrau, ac yr oedd drwy ei ddiwydrwydd a'i gynhildeb wedi casglu ychydig bunnoedd wrth ei gefn. Cyfarfyddodd ag amgylchiad a roddodd ei ddirwestiaeth a'i ras o dan brawf llym a ffyrnig. Digwyddai fod gyda'i lyfrau ym Mangor, lle y daeth i gydnabyddiaeth â gwraig weddw o sir Fon o'r enw Beti Morus, yr hon oedd, meddai hi wrtho, yn weddol daclus. Priododd gyda hi, a dechreuasant fyw ym Mangor. Arferai Tomos ddweyd fod y ddynes hon wedi ymaelodi gyda'r Wesleyaid er mwyn ei gael ef yn wr. Wedi byw gyda'u gilydd am ryw bum mis, rhaid a' fu i Domos fyned ar daith i Lanrwst, Pan ddychwelodd i Fangor yr oedd Beti Morus wedi dianc at deulu oedd ganddi yng Nghaernarfon, a chludo gyda hi holl ddodrefn y ty. a thros ddeg punt o arian yr hen Domos. Bu mewn helynt flin a phrofedigaeth fawr oherwydd hyn. Gan na wyddai ar y pryd i ba le yr oedd wedi myned dechreuodd grwydro drwy rannau o Fon ac Arfon i chwilio am dani. Ond cynghorwyd ef gan yr hen efengylwr, y Parch. Thomas Owen, Llangefni, a chan Arglwydd Newborough, i ymddwyn yn ddoeth, ac i adael llonydd i Beti os na ddeuai yn ol yn fuan. Ym mhen cryn amser daeth o hyd iddi, ond tafodi eu gilydd yng nghylch pwy oedd i fod yn feistr a fu canlyniad y cyfarfyddiad hwnnw. Diwedd y ddrama a fu i Domos benderfynu gadael llonydd i Beti; ac felly fu. Ni chyfarfyddodd y ddau mwyach.

Ar ol yr helynt yna dychwelodd Tomos i Lanrwst, ac ni adawodd ei hen gynefin ond i fyned ar ei deithiau ar ol hynny. Preswyliai wrtho ei hun mewn ty bychan, y tu cefn i siop y diweddar Mr. Griffith Owen, yn Stryd Ddinbych. Preswylio wrtho ei hun a ddywedais; ond nid yn hollol felly. Tomos, wrth gwrs, oedd y tenant, ond arferai letya dwy gath, y rhai a alwai efe yn Handy a Judy. Gan fod Tomos wedi arfer cymaint gyda disgyblaeth a seremoni, naturiol oedd i'r duedd at hynny barhau ynddo i gryn raddau hyd ei hen ddyddiau. Trindod ddoniol ryfeddol gyda'u gilydd oedd Capelulo, Handy, a Judy. Pwysig iawn yn ei olwg oedd cael gan y cathod i wneyd pob peth yn weddaidd ac mewn trefn. Pwrcasodd ddwy stol drithroed, un ar gyfer Handy a'r llall ar gyfer Judy, a threuliodd gryn lawer o amser i ddysgu y creaduriaid hyn i beidio trawsfeddiannu stol y naill a'r llall. O dan y silff uwchben tân cadwai wialen fedw fygythiol ei golwg a chwerw ei blas. Byddai galw am wasanaeth hon pan dorrai un o'r cathod rai o ddeddfau Llys Tomos. Os byddai plât wedi cael ei dorri, neu bennog wedi myned i lawr yr heol a elwir Ebargofiant, y broblem fawr fyddai penderfynu pa un o'r cathod oedd yn euog o'r trosedd. Estynnai Tomos y wialen fedw, eisteddai, gan fenthyca trem awdurdodol, yn ei gadair fraich, a gosodai y pechaduriaid ar eu stolion ger ei fron. Rhoddai y Beibl brâs ar y ford, ac agorai ef ar yr ugeinfed bennod o Exodus, yna an- erchai y cathod yn debyg i hyn:—

"Wel, y 'nghathod bach i, rhaid i mi gadw cwrt marshial arno chi unwaith eto. Mae yma bennog wedi ei ddwyn tra 'roeddwn i wedi mynd allan, ac mae'r Llyfr mawr sydd o mlaen i yn deyd 'Na ladrata'. Tydw i ddim yn meddwl fod y Deg Gorchymyn i gyd i gael ei gymhwyso at gathod wyt ti'n gwrando, Handy—tro ditha dy wep ffor' yma Judy—ie, meddaf, at gathod, achos dyna 'Na ladd' yn un ohonyn nhw, ac mi ryda chi o'ch dwy yn rêl mwrdrws ers talwm; ond ffêr plê, mwrdrws llygod yda chi, ac mae gen i hawl i harbro mwrdrwrs felly. Ond y mae Na ladrata' i fod ar gyfer cathod yn gystal a phobol. Yrwan, Judy, mae rhyw olwg fwy bethma arna ti nag sy ar Handy. Verdict of court, Guilty, Judy; Handy, acquitted. Sentence on Judy, twelve strokes with the rod."

Wedi yr anerchiad cath-olig yna, byddai adgofion am orchestion Judy mewn llawer Waterloo lygotol yn llifo i fynwes Tomos, a'r diwedd fyddai iddo ollwng y garchares yn rhydd, a dychwel y wialen heb ddryllio ei brig i'w safle gyntefig ar yr hoel dan y silff.

Arferai Tomos "gadw dyledswydd" yn rheolaidd yn ei dŷ. Darllennai y Beibl yn uchel, "dros bob man," fel y dywedir, a gweddiai yr un modd, mewn hwyl anarferol. Ac nid peth anghyffredin o gwbl a fyddai gweled tyrfa o blant, ac, weithiau, personau hynach, wedi ymgynnull oddiallan i wrando arno. Arferai wneyd rhyw fath o asides wrth ddarllen y Beibl. Nid esbonio a wnai, ond taflu rhyw sylw difyfyr allan yn awr ac yn y man. Rhan a ddarllennai yn fynych o'r Gyfrol Sanctaidd oedd Dameg y Mab Afradlon. Byddai "comments" Tomos Williams yn debyg i hyn "Ac efe a rannodd iddynt ei fywyd. "(Dyna un go dda am shario). Efe a wasgarodd ei dda gan fyw yn afradlon." ('Run fath a finna). Yntau a ddechreuodd fod mewn eisieu.' (Wel! wel!). "Ac efe a'i hanfonodd i borthi moch." (Eitha job iddo fo. Mi wn i lot am foch). "Efe a gododd, ac a aeth at ei dad." (Dyna fel 'ryda ni i gyd; mi fentrwn adra pan fydd pob drws arall wedi cael ei gau rhagom ni). A phan oedd efe eto yn mhell oddiwrtho, ei dad a'i canfu ef." (Dyna i chi, mi fedar cariad weld yn andros o bell heb na spectol na speing glas, na dim byd). "Dygwch allan y wisg oreu, a gwisgwch am dano ef." (Well done, yr hen father: mi gurswn i gefn o cawswn i afael arno fo). "A dygwch allan y llo pasgedig." (Welwch chi, vêl yn lle ciba, 'rwan). "Cynghanedd a dawnsio." (Diaist i, 'rydw i yn ameu'r dawnsio yma hefyd. Beth fasa'r Cwarfod Misol yn i ddeyd 'sgwn i?). "Ond efe a ddigiodd, ac nid âi i mewn." (Y lleban jelws!).

Dyna i'r darllennydd ddim ond un engraifft ar hyn o bryd o ddull yr hen bererin o sylwi ar yr hyn a ddarllennai o'r Beibl. gall hynyna ymddangos yn rhyfedd a dieithr i lawer, ond rhaid yw cofio ei fod yn hollol naturiol i Domos. Cydweddai ei sylwadau yn berffaith a hynny o amgyffredion a feddai ef; ac yr oedd yr ebychiadau o'i eiddo a roddwyd. rhwng cromfachau, yn hollol onest a diragrith.