Cerrig y Rhyd/Esgidiau Nadolig

← Huw

Cerrig y Rhyd gan Winnie Parry

Y Castell Ger y Lli

ESGIDIAU NADOLIG.

YR oedd yn brydnawn oer rhewllyd ddau ddiwrnod cyn dydd Nadolig. Gorweddai yr eira yn fantell wen ar y llawr, ac yr oedd y plant, wrth ddod o’r ysgol, yn lluchio eu gilydd gydag ef. Yr oeddynt wedi eu gollwng allan awr yn gynt, a’r ysgol wedi torri am ychydig ddyddiau y gwyliau. Mor fywiog, mor hapus oeddynt, a’r un o honynt yn fwy bywiog a mwy hapus nag un eneth fechan oedd, feallai, wedi gweled wyth dydd Nadolig arall.

Galwai y plant eraill hi yn Becca. Buasai hi ei hun yn dweyd wrthych mai Rebecca Elinor Owen oedd ei henw, gyda phwyslais neilltuol ar yr “Elinor.” Ffermdy tua milltir o’r dref oedd ei chartref, a meddyliai Becca nad oedd gan neb gartref cyffelyb iddo.

Yn lle myned yn syth ar hyd yr heol oedd yn arwain allan o'r dref i'r ffordd at yr Hendre Isaf, aeth Becca gyda’i chyfeillion i edrych ffenestri y siopau oedd wedi eu harwisgo â phob math o bethau prydferth erbyn y Nadolig. Yn un ffenestr yr oedd doli fawr yn cael ei harddangos, a safodd Becca yn hir yn syllu arni, ac yn penderfynu pwy fyddai ei pherchennog. Safodd hefyd wrth ffenestr siop cyfrwywr, er gwaethaf y plant ereill oedd yn gwaeddi,—

“Tyd, Becca, ’toes ’na ddim byd neis yn fan ’na.”

Ond yr oedd llygaid Becca wedi syrthio ar goler ci, ac yr oedd y goler yn gorwedd yn ymyl y ddoli yn ei meddwl.

Wedi gorffen eu pererindod drwy yr heolydd, ymadawodd y plant a’n gilydd, a throdd Becca tua chartref. Ei hunan yr oedd hi. Nid oedd neb o’r plant ond hi ac un eneth bach arall: yn byw allan o’r dref ac yr ochr honno.

Bwthyn bychan yn sefyll o fewn cae neu ddau i ffermdy’r Hendre Isaf oedd cartref Maggie Morgan, ac arferai hi a Becca fyned a dod i ac o’r ysgol gyda’u gilydd bob dydd. Ryw fodd yr oedd Becca wedi colli Maggie wrth ddod allan o’r ysgol, ac yr oedd yn methu gwybod paham yr oedd Maggie wedi myned adref hebddi.

Rhedai Becca i lawr y ffordd yn ysgafn ei throed ac yn ysgafn ei chalon, yn meddwl am yr holl ddedwyddwch oedd i ddod i’w rhan y Nadolig oedd yn ymyl. Yfory yr oedd yn dod i’r dref gyda ei thad, ac yr oedd nid yn unig am edrych drwy y fífenestri ar y pethau neis, ond am fyned i mewn i’r siop a phrynnu rhai o honynt hefo ei harian ei hun. Gartref mewn blwch bach yn ei hystafell wely yr oedd gan Becca bum swllt. O yr holl bethau yr oedd y pum swllt am brynnu! Y ddoli fawr a’r wisg brydferth, y goler leder a’i bwcl gloew i Dobi. “Rhywbeth i mam hefyd, a rhywbeth arall i nhad.” A dyna Wil y gwas a Mary y forwyn, yr oedd yn rhaìd cofio am danynt i gyd.

Ond rhoddwyd atalfa ar ei meddyliau dedwydd yn sydyn ac anisgwyliadwy. Mewn un man rhoddai y ffordd dro sydyn, ac wedi i Becca fyned heibio iddo, y peth cyntaf welai hi oedd Maggie Morgan yn eistedd ar garreg wrth ochr y clawdd yn wylo yn dorcalonnus.

“Maggie,” meddai mewn dychryn, “be ’di’r mater? ’Be ti’n crio fel ’na? A be oeddat ti’n rhedeg adre o mlaen i? Pam na fasat ti’n dwad i weld y siopa?”

I’r rhes gofyniadau hyn nid atebodd Maggie yr un gair, ond daliai i sobian yn dorcalonnus.

“Wel, dwad wrtha i be sy’, Maggie bach,” erfyniai Becca, a rhoddodd ei llaw ar ysgwydd y llall. O’r diwedd, mewn llais toredig, cafodd yr helynt gan Maggie.

“Speitio fy ’sgidia i ’roeddan nhw,” meddai hi. Edrychodd Becca ar draed ei chydymaith bach. Ac yn wir yr oedd golwg truenus ar y “sgidia,” yn anhebyg iawn i'r pâr clyd a’u gwadnau tewion oedd am draed Becca, a’r rhai oedd yn teimlo mor gynnes a chyfforddus. Druan o Maggie, yr oedd blaenau ei thraed hi yn adnabod teimlad yr eira oedd ar y ffordd. Syllodd Becca arnynt am funud neu ddau, tra y parhaodd dagrau Maggie i lifo o hyd, ac yna ceisiodd ei chysuro.

“Hidia befo nhw,” meddai hi, “plant brwnt oeddan nhw am dy speitio di, Maggie, a mi gân wybod hynny gin i hefyd. Pwy oedd yn dy speitio di? Elin Thomas oedd un, ’dw i’n siwr. Paid a chrio. Toes dim ond fory, ac wedyn fydd N’dolig, ac wyrach y cei di sgidia newydd.”

Ysgydwodd Maggie ei phen. ’Doedd N’dolig yn peri fawr o gysur iddi hi.

“’Roedd mam am brynnu rhai i mi, ond mae nhad yn sal ers pythefnos, ac heb fod wrth i waith, a tydi o ddim wedi mendio eto,” a rhoddodd Maggie ochenaid drom.

“Wel, hidia befo’r sgidia, mi gei blym pwdin ’Dolig, fydd pawb yn cael hwnnw ’Dolig.”

Ond ’roedd Maggie yn sicr iawn na chai hi ddim plym pwdin.

“Roedd mam yn methu wybod sut y cai hi werth swllt o flawd i bobi heddyw,” meddai.

Distawodd hyn geisiadau Becca i’w chysuro am ennyd, ond wedi meddwl ychydig amser, dyma ei llygaid yn gloewi,—

“Wn i be ’nawn i,” meddai, “mi ’fynna i mam gei di ddwad acw dydd ’Dolig, a mi gei blym pwdin. Mae plant Cefneithin yn dwad acw, a’r hogyn digri hwnnw fydd yn gneyd campia, mi fydd acw sport iawn. Mae mam yn siwr o adael i ti ddwad. Tyd rwan, mae hi jest yn nos.”

A gafaelodd Becca yn ei llaw. Cododd Maggie ar ei thraed a dechreuodd sychu'r dagrau a gwedd mwy calonnog ar ei gwyneb, ond daeth cwmwl drachefn ac edrychodd i lawr ar esgidiau diolwg, ac meddai mewn llais isel,

“Fedra i ddim dwad yn rhein. Mi ’neith y plant fy speitio i.”

“Dy speitio di, a finna yno!” A thaflodd Becca ei phen yn ol gydag ysgogiad dirmygus. “Faswn yn licio’ clywad nhw. Tyd am ras i lawr yr allt ’ma.”

A chydiodd yn llaw Maggie, a ffwrdd a'r ddwy fel y gwynt. Erbyn cyrraedd gwaelod yr allt a chartref Maggie yr oedd hi wedi llonni lawer.

“Cofia di, ddoi i dy ’nol, Cis,” meddai Becca, a chan ei tharo yn ysgafn a’i llaw rhedodd ymaith.

Ond wedi iddi fyned o olwg y bwthyn arafodd ei cherddediad, ac yr oedd Becca yn meddwl yn ddwfn nes cyrhaeddodd hi ddrws y ty. Mor bell yr oedd hi wedi suddo mewn myfyrdod fel bu orfod i Tobi neidio ab ei gwyneb a rhoi llyfiad iddo cyn y talai ei feistres ddim sylw i’w groesawiad arferol. Wrth i Becca fyned i mewn i gegin fawr y ffermdy galwodd ei mam arni,—

“Tyn dy sgidia yma, Becca, mae nhw’n siwr o fod yn ’lyb ar ol bod yn yr eira ’na.”

’Roedd ei mam yn brysur yn crasu teisenau yn y pobty, a gwyddai Becca mai pethau erbyn y Nadolig oeddynt. Tynnodd ei hesgidiau fel ’roedd ei mam wedi gofyn iddi, a rhoddodd ei slipars bach o leder coch, oedd wedi eu gosod yn barod iddi ar yr aelwyd, am ei thraed. Edrychodd ar ei hesgidiau, a daeth par o esgidiau ereill i’w meddwl, gwahanol iawn yr olwg. Aeth o’r gegin i’r parlwr bach, a chrychiad dwfn o hyd ar y talcen gwyn o dan y cudynau tywyll. Nid oedd Becca wedi darfod myfyrio. Taflodd ei hun ar y mat o flaen y tân coch i aros nes byddai te yn barod, a syllai i ddyfnder y goelcerth. ’Roedd yn gweled ynddo lawer iawn o bethau. ’Roedd yno bum swllt gloew, doli fawr, a choler ci, ac mewn cwrr arall par o hen esgidiau a thyllau mawr ynddynt. Gorweddai Tobi wrth ei hochr, a throdd Becca i edrych ar ei goler. Nid oedd yn edrych yn respectable iawn yn ei golwg. Yr oedd y plating wedi gwisgo i gyd oddiar y bwcl, ag oddiar y plât yr oedd Wil y gwas wedi torri yr enw Tobi mewn llythrennau breision. Af ol te, pan oedd ei thad yn eistedd wrth oleu'r tân yn smocio ei bibell, dringodd Becca ar ei lin, fel byddai ei harfer, a gorffwysodd ei phen ar ei ysgwydd.

“Nhad,” meddai hi, “be fasach chi’n neyd? Bwriwch bod ginoch chi bum swllt, a bod arnoch isio prynnu doli a choler i’ch ci a lot o bresenta bach, a dyma chi’n gweld rhyw hogan bach a thylla mawr yn ’i sgidia hi, nes yr oedd yr eira yn mynd i fewn, a fedra ei mam ddim prynnu rhai newydd iddi hi. Fasach chi’n prynnu’r ddol a’r petha erill, ’ta fasach chi’n prynnu sgidia newydd i’r hogan bach?”

“Wel, ’dw i’n meddwl mai prynnu sgidia faswn i, Becca. Nid dyna fasat ti yn neyd?”

“Twn i ddim. ’Dach chi’n meddwl y basa’ch tad a’ch mam yn hidio am i chi beidio prynnu rhywbeth iddyn nhw ’Dolig?”

“Na tydw i ddim yn meddwl y base nhw,” meddai y tad dan wenu. “Ond neidia i lawr rwan, rhaid i mi fynd allan.”

Eisteddodd Becca hefo Tobi wrth y tân am ychydig amser yn hwy, a’r crychiad o hyd yn ei thalcen, ond fe giliodd ym fuan, a throdd yr eneth bach at y ci, a dechreuodd chwareu gydag ef. “Hidia befo, Tobi,” sibrydai yn ei glust, “mi gei di goler newydd y ’Dolig nesa wyddost. Tydi o ddim ods gin ti nag ydi? A mi ’na i lanhau hon yn lân, lân erbyn y ’Dolig yma.”

Cydsyniodd Tobi drwy lyfu gwyneb ei feistres bach yn frysiog. Byddai Becca yn dweyd mai rhoi cusan y byddai felly.

Wrth iddi fyned i'w gwely y noson honno tynnodd Becca y pum swllt allan o’r blwch bach. Mor ddiwyd yr oedd wedi eu hel! Gwyddai hanes pob ceiniog ynddo. Dyna y pisin tair gafodd hi gan ei thad am chwynnu gwely winwyn yn yr ardd ryw dro yn yr haf, y swllt gafodd gan y dyn fyddai yn prynnu’r defaid,— yr oedd hanes i bob darn oedd yno. Wedi iddi eu cyfrif yn ofalus, clymodd hwy yng ngongl ei chadach poced.

Brydnawn drannoeth cyn cychwyn i'r dref hefo ei thad, gofynnodd iddo am ddau hanner coron yn lle yr arian mân.

“Tad, Becca, ’rwyt ti’n gyfoethog iawn,” meddai wrth estyn y ddau bisin gwyn iddi, “beth wyt ti am brynnu hefo’r holl arian ’na?”

Gwenodd Becca, a chlymodd hwy yng nghongl ei chadach yn lle y pres ereill. A rhoddodd yr hancaish yn ofalus yng ngwaelod ei phoced. Wrth fyned heibio y ffenestr lle yr oedd y ddoli fawr trodd ei phen draw, ac felly pan yn mynd heibio siop y sadler.

Arweiniodd Becca ei thad i'r siop lle byddent yn arfer prynnu esgidiau, a dewisodd bar o esgidiau cryfion cynnes, y rhai y meddyliai fuasent yn ffitio Maggie. Safodd ei thad yn edrych arni ac yn rhoi gair o gyngor iddi, ond ni ofynnodd i bwy yr oeddynt. Meddyliai fod rhyw gysylltiad rhwng yr holi y nos o’r blaen a’r par esgidiau mewydd. “Aros yna am funud, Becca, mi ddo i dy nol di yn union,” meddai wrthi. Daeth yn ei ol a phecyn dan ei fraich cyn i’r siopwr orffen clymu’r esgidiau mewn papur ag i Becca drosglwyddo y ddau hanner coron i’w ddwylaw.

Wedi iddynt fynd i amryw o siopau a gweled y ffenestri i gyd, aeth y ddau adref, Becca yn cario’r esgidiau yn ofalus, ac ar y ffordd dywedodd wrth ei thad i bwy yr oeddynt i fyned.

“Diar anwyl,” meddai ei thad, “wyddwn i ddim fod Richard Morgan yn wael, rhaid i mi siarad hefo dy fam. Rhaid gyrru rhywbeth iddyn nhw.”

Dywedodd Becca yr hanes wrth ei mam ar ol te, a danghosodd yr esgidiau iddi. Ac yna gofynnodd am ganiatad i ofyn i Maggie ddod yno drannoeth,

“Ceith yn neno’r diar,” oedd yr ateb, “a rhaid i mi roi dipyn o dorth frith a mince pies mewn basged i ti fynd hefo'r esgidia.”

Wedi gwneyd y fasged yn barod cychwynnodd Becca, a Tobi a’r hen goler wedi ei glanhau yn loew yn ei dilyn.

Curodd Becca wrth ddrws y bwthyn, a daeth Maggie i agor iddi. “Mae mam yn gyrru’r fasged yma i dy fam, a mae hi’n gofyn sut mae dy dad, ac isio i ti ddwad acw fory. Mi ddoi dy ’nol di ar ol brecwast. Nos dawch.”

A rhedodd Becca ymaith heb i Maggie ddweyd yr un gair ond edrych arni hi mewn syndod.

Pwy all ddweyd y dedwyddwch oedd yn y bwthyn wrth agor y fasged a chwilio’r trysorau? Roedd yr esgidiau am draed Maggie cyn pen chwarter awr, ac mor gyfforddus oeddynt ar ol yr hen ffagiau oedd wedi bod yn wisgo. Yn y fasged hefyd yr oedd rhywbeth heblaw y bara brith a phethau o'r fath, rhywbeth fuasai yn ceisio bara iddynt nes byddai y tad yn abl ddechreu ar ei waith drachefn. A gwawriodd dydd Nadolig yn fwy llawen ar deulu’r bwthyn bach nag yr oeddynt wedi meddwl, diolch i Becca. Cafodd hithau rywbeth nad oedd hi ddim ym ei ddisgwyl. Yr oedd wedi gosod ei hosan, fel arfer nos Nadolig, wrth ochr ei gwely, cyn myned i gysgu, ac wrth godi yn y boreu beth welai hi ond pen y ddoli fawr yn ymestyn o honi, ac erbyn chwilio i waelod yr hosan yr oedd y goler leder i Tobi yno hefyd, y bwcl yn disgleirio fel arian.

“Sut ’roedd yr hen ddyn bach yn gwybod beth oedd arna i isio tybed?” meddai wrthi ei hun.

Y dydd Nadolig hwnnw oedd y dedwyddaf yr oedd Maggie yn ei gofio. Fu erioed y fath chwareu a sport ag oedd yn yr Hendre Isaf. Ac yr oedd Tobi a’i goler newydd am ei wddf yn mwynhau ei hun gymaint a neb yn myned at bawb ac fel yn dweyd,—“Edrych ar fy ngoler newydd, yn tydi hi'n grand?”