Cerrig y Rhyd/Huw

← Breuddwyd Nadolig

Cerrig y Rhyd gan Winnie Parry

Esgidiau Nadolig

HUW.

BWTHYN bychan, gwyngalchog, ar ochr bryn oedd cartref Huw. Meddyliai ef mai hwnnw oedd y bwthyn harddaf yn yr holl wlad.

Nid oedd gan Huw frawd na chwaer. Pe buasech yn gofyn iddo a oedd ganddo dad buasai yn dweyd “Oes;” a phe gofynnech ymhellach ymha le yr oedd ei dad yn byw cawsech yr ateb,—“Yn y nefoedd y mae mam yn dweyd y mae o, ac mi rydan ni yn mynd yno ryw ddiwrnod hefyd.”

Er fod Huw heb dad ar y ddaear, na brodyr na chwiorydd i gyd-chwareu ag ef, eto nid oedd yn teimlo yn unig nac yn annedwydd. Yr oedd ei fam ganddo. Os oedd Huw yn meddwl nad oedd bwthyn tebyg i’w gartref ef, yr oedd yn gwybod mad oedd y fath fam a’i fam ef yn y byd i gyd. Nid oedd gan yr un wraig yr edrychai arni wallt mor euraidd na llygaid mor dirion, ma gwên mor anwyl ag yr oedd ganddi hi. Yr oedd ei fam yn dad, yn frodyr, yn chwiorydd, yn gartref, yn bopeth iddo; a breuddwydiai yn fynych am yr holl bethau yr oedd am wneyd iddi pan y tyfai yn ddyn mawr fel oedd ei dad yn y llun oedd ganddynt o hono. Syllai ef lawer ar y darlun lle yr hongiai wrth ben y simddau yn y parlwr, a dymunai’n fawr fod yn debyg iddo.

Bywyd dedwydd oedd ei fywyd y pryd hyn. O amgylch y bwthyn gwyngalchog yr oedd gardd brydferth, ac ynddi y chwareuai Huw ar hyd y dyddiau hafaidd. Hoffai y blodau yn fawr, a’i bleser mwyaf fyddai cael helpu ei fam i’w dyfrhau, a’i chanlyn o’r naill goeden i’r llall i dynnu y dail gwywedig ac i osod cangen fyddai yn ymdaenu gormod yn ei lle. Yr oedd ganddynt flodau ereill i’w trin, a thyfai y rhai hynny, nid yng ngardd y bwthyn, ond yng “ngardd ’y nhad,” meddai Huw. Gardd fechan iawn oedd hon, a thaflai croes o farmor gwyn ei chysgod arni, ac heb fod ym mhell cyfodai muriau llwydion hen eglwys y plwyf. Wrth wylio y blodau yma siaradai ei fam wrtho am ei dad,—dyn mor dda ydoedd, ac fel yr oedd Iesu Grist wedi anfon am dano i fyw i’r nefoedd, a therfynai bob amser drwy ddweyd,—“A chofia di, machgen i, fod yn hogyn da, gael i ni fynd yno hefyd.” Edrychai Huw i fyny i’r awyr las uwch ei ben, ac yma syllai yn ei gwyneb, gan addaw gydag edrychiad difrifol iawn fod yn fachgen da.

Ond ni pharhaodd y dyddiau braf yn y bwthyn gwyngalchog yn hir i Huw. Pan oedd y seithfed haf o’i fywyd bychan yn dechreu tywynnu daeth cwmwl du dros y ffurfafen.

Ni welwyd ei fam yn yr ardd gydag ef yn gwylio y blodau yn awr. Elai Huw yno ar dro ar ei ben ei hun, ond nid oedd yr un swyn yno yn awr. Nid oedd yr awyr mor las na’r blodau mor wridog, nid oedd eu harogl mor beraidd ganddo. Yr oedd rhywun heb fod yno. Yr oedd eisieu ei fam arno cyn y gallai fwynhau yr ardd a’i swynion. Ond gorweddai hi drwy y dyddiau euraidd yn wan a gwelw ar ei gwely. Eisteddai Huw am oriau wrth ochr y gwely hwnnw, a’i law fechan yn cydio yn dynn yn y bysedd teneuon oedd mor anwyl ganddo. Tra y gorweddai ei fam yno, siaradai lawer wrtho am ei dad, a chrefodd lawer arno fod yn fachgen da. Un diwrnod dywedodd wrtho,— “Ydw i’n mynd at Iesu Grist i’r nefoedd Huw, a chaf weld dy dad yno.”

Edrychodd Huw yn ei gwyneb, ac meddai,—

“Gai ddwad hefo chi, mam?”

“Nid ’rwan, cariad, ond os byddi di ’n hogyn da, cei ddwad ryw ddiwrnod.”

Wylai Huw wrth feddwl fod ei fam am ei adael, er ei bod yn myned i’r nefoedd at Iesu Grist, ac yr oedd yn methu gwybod pam na chai ef fynd gyda hi, ni fyddai ei fam yn arfer mynd i unlle hebddo ef. Ond addawodd fod yn fachgen da. Rhyw foreu ymhen ychydig o ddyddiau wedi’r ymddiddan yma, daeth angel gwyn disglair i’r bwthyn a chymerodd fam Huw gydag ef i’r nefoedd, lle nid oedd mewn poen a gwendid mwy.

Ond ni chymerai yr angel Huw. Yn fuan ar ol hyn bu raid iddo ffarwelio â'r bwthyn ac â'r ardd a'i blodau gwych. Cymerodd modryb iddo ef i’w chartref. Hen ferch oedd hi. Yr oedd ganddi dŷ mwy o lawer na chartref bychan Huw, ac yr oedd ynddo ddodrefn harddach a mwy drudfawr, yr oedd hefyd yn meddwl llawer iawn o’i thy mawr a’i dodrefn hardd; ond nid oedd ganddi le yn ei chalon i blentyn bach, ac yno y dechreuodd gofidiau i Huw.

Yr oedd arno hiraeth yn y ty mawr am yr hen gegin, am ei stol fach, lle yr eisteddai wrth droed ei fam i ddysgu ei adnodau a’i emynnau bach. A mwy na’r oll, yr oedd arno hiraeth am ei fam. Nid oedd neb yn dod i osod y dillad yn wastad ar ei wely cyn iddo fynd i gysgu, nid oedd neb wrth lin yr hon yr adroddai ei weddi bach, neb i roddi cusan ar ei dalcen wrth ddweyd “nos dda.” Unig iawn y teimlai Huw druan. Yr unig gysur oedd ganddo oedd darlun oedd yn ei ystafell wely. Darlun o’r Bugail Da yn dwyn oen bach blinedig yn ei fynwes oedd. Syllai Huw lawer ar y gwyneb tirion, a chysurai ei hun drwy feddwl y deuai y Bugail Da i’w ddwyn yntau yn ci fynwes i’r nefoedd ryw ddiwrnod. Ond yr oedd llai o gysur yn y darlun ymhen ychydig, a byddai Huw yn ofni edrych ar y gwyneb addfwyn, am ei fod yn dychmygu fod y llygaid yn ei ganlyn ag edrychiad gofidus a thrist. A dyma y rheswm. Yr oedd Huw yn cael gwaith caled iawn i fod yn fachgen da yn nhy ei fodryb, a gwyddai ei fod yn fachgen drwg yn aml, a gwnai y darlun ef deimlo yn euog. Nid oedd wedi teimlo un anhawster pan yr oedd ei fam gydag ef. Ond yr oedd yn troseddu yn ddibaid yn erbyn ei fodryb. Nid oedd yr hen ferch yn amcan bod yn galed wrtho, nag yn angharedig, ond nid oedd hi’n caru nag yn deall plant, ac yn enwedig bachgen bach. Ni chai Huw redeg i fyny'r grisiau, ni chai wneyd y trwst lleiaf, a pha blentyn feder chwareu heb drwst? Ac os byddai ol ei droed ar y carped coch yr oedd Miss Thomas ym meddwl cymaint o hono, y fath ddwrdio fyddai yn gael! Gwaherddid iddo wneyd y peth yma a’r peth arall, nes oedd ei fywyd wedi mynd yn faich iddo a chwpan ei anedwyddwch bron llifo drosodd.

Yr oedd gardd fawr o amgylch ty ei fodryb, a meddyliodd Huw y buasai yn cael mwynhad wrth wylio y blodau fel yr arferai wneyd gyda’i fam yn yr hen ardd anwyl gartref, ond ni chai fynd yn agos atynt gan y garddwr. Os oedd arno eisieu bod yn yr ardd, yr oedd yn rhaid iddo gerdded yn araf ar hyd y llwybrau heb gyffwrdd mewn unrhyw flodeuyn.

Un diwrnod cafodd hyd i nifer o gregin gwynion yr oedd rhywun wedi eu taflu wrth ochr y ffordd tu allan i lidiart yr ardd, a chasglodd Huw nhw ac aeth a hwy i'r ty gan feddwl cael chwareu â hwy, ond pan welodd ei fodryb y cregin gwynion dywedodd wrtho,—

“Rhaid i chi fynd a rheina yn ’i hola, Huw, fynna i ddim rhyw ’nialwch fel ’na yn y ty, mi ydach chi ’ch hun yn gneyd digon o lanast heb ddwad a phetha fel’na yma. Cerwch a nhw i'r lôn mewn munud.”

Yr oedd Huw wedi hoffi y cregin yn fawr, ac wedi meddwl cael difyrru ei hun hefo nhw; a phan glywodd ei fodryb yn ei ddwrdio anghofiodd ei fod wedi addaw wrth ei fam fod yn hogyn da, a meddai, gan luchio y cregin wrth draed ei fodryb,—

“Hen ddynes galed ydych chi. Dydw i ddim yn ych caru chi ddim mymryn. Chai i ddim byd ginoch chi.”

A rhedodd allan o'r ty ac ar hyd llwybr yr ardd i'r ffordd heb wybod i ba gyfeiriad yr elai, yn hanner dall gan y dagrau oedd yn llifo o’i lygaid. O’r diwedd safodd bron wedi colli ei anadl, a chafodd ei fod yn yr hen fynwent yn ymyl gardd ei dad. Pan welodd y llecyn lle yr oedd y blodau yn tyfu'n wyllt yn awr, daeth rhyw ddychryn trwy ei galon. Yr oedd wedi bod yn fachgen drwg, wedi dweyd geiriau câs wth eì fodryb, ni chai fyned i’r nefoedd at ei fam, ac yr oedd arno eisieu mynd mwy nag erioed. Taflodd ei hun ar ei wyneb i ganol y blodau gan waeddi,—

“O mam, mam, mam, pam ddaruch chi fynd i'r nefoedd?” Cusanai y blodau y pen bychan tywyll yn eu canol, ac atebai yr adar ocheneidiau y plentyn unig. Ymhen ychydig deuai yr ocheneidiau yn anamlach, ac o'r diwedd distawodd ei swn. Yr oedd Huw wedi anghofio ei drallod am ennyd, yr oedd cwsg wedi taenu ei aden drosto.

Yn nhy Miss Thomas daeth amser te, ond ni wnaeth Huw ei ymddangosiad wrth y bwrdd. Dechreuodd hi ddwrdio wrth y forwyn am fod plant mor ddrwg, a phenderfynodd na chai Huw ddim ond darn o fara sych pan y deuai, am ei fod wedi aros mor hwyr, ac hefyd am ei fod wedi dangos tymer mor ddrwg yn y prydnawn. Ond aeth y pryd heibio, a swper yr un modd, ond ni ddaeth Huw i’r ty. Wrth ei gweled ym tywyllu dechreuodd yr hen ferch deimlo yn anesmwyth, a danfonodd y garddwr i chwilio yr ardd i gyd a'r ffordd oddiallan, ac aeth ei hun at y llidiart bellaf i edrych oedd dim golwg ar y crwydryn bach yn dod o rywle. Aeth yr oriau heibio heb ei ddychweliad fodd bynnag.

Danfonwyd amryw o ddynion o’r pentref gerllaw i chwilio ymhob cyfeiriad, ac aeth Miss Thomas gyda lantern yn ei llaw i geisio y plentyn colledig.

Ceisiwyd ef ymhob man ond y fynwent. Feddyliodd neb am y fan honno. Yr oedd ym lle rhy anhebyg i feddu unrhyw swyn i blentyn. Wrth weled fod eu ceisiadau yn ofer dychwelodd y dynion i’w cartrefi, ac aeth Miss Thomas adref hefyd, ond nid i gysgu, yr oedd mewn gormod o fraw yn ceisio dyfalu i ba le yr aeth Huw, ac yn cyhuddo ei hun o fod yn rhy strict gydag ef.

Gan gynted ag y torrodd y dydd aeth allan drachefn. Cerddodd i lawr yng nghyfeiriad yr afon, gan feddwl weithiau ei fod wedi syrthio i'r dwfr. Yr oedd y llwybr yn arwain gyda chlawdd y fynwent, a syrthiodd ei llygaid ar y groes wen oedd yn disgleirio yn eglur yng ngoleu tanbaid y dwyrain, ac yr oedd yn teimlo yn frawychus wrth feddwl nad oedd wedi cyflawni ei haddewid i’w chwaer, o fod yn dyner wryh ei bachgen bach. Ond beth oedd yn gorwedd yn llonydd wrth droed y groes? Rhoddodd ei chalon naid, a phrysurodd dros y gamfa oedd gerllaw, a chyn pen ychydig o eiliadau yr oedd yn plygu uwchben y crwydryn bychan. Gorweddai a’i foch yn pwyso ar ei law. Yr oedd ei wallt a’i ddillad yn dyferol o wlith, a disgleiriai y defnynnau ar ei wyneb. Cododd ei fodryb ef yn ei breichiau, a dygodd ef gartref yn cysgu o hyd.

Bu Huw yn ei wely heb symud am lawer o fisoedd mewn poen mawr ar ol hyn; a phan giliodd y poen gadawodd ef yn wan a diffrwyth. Yr oedd y gwlith oer wedi tynnu’r nerth o’i aelodau bach fel na fedrai byth redeg a chwareu mwy. Ond yr oedd y noson honno wedi creu cyfnewidiad mawr yng nghalon yr hen ferch, a llawer gwaith y teimlai y buasai yn rhoddi llawer iawn o’i chyfoeth, os nad yr oll, am gael clywed trwst Huw yn rhedeg i fyny ac i lawr y grisiau, ac am weled ôl ei draed budron ar y carped. Newidiodd Huw ei farn am ei fodryb yn y dyddiau hynny. Meddyliai ei bod yn edrych arno bron fel y byddai ei fam, yr oedd ei llais hefyd yn dynerach wrth siarad ag ef, ac meddai wrthi um diwrnod,—

“Dynes ffeind ydach chi wedi’r cwbl, modryb; ’roeddwn i’n meddwl ych bod chi’n galed ystalwm.”

Yr oedd Huw wedi dychryn pan deimlodd rywbeth cynnes yn disgyn ar ei wyneb wrth i'w fodryb blygu i roddi cusan iddo.

Yr oedd Huw yn mwynhau yr ardd yn awr yn fwy, er ei fod yn methu symud o'i hamgylch, ond yr oedd ei fodryb ym ei gario allan ar bob diwrnod braf, ac yn ei osod mewn cadair yng nghynhesrwydd yr haul. Byddai hefyd yn torri y blodau prydferthaf, ac yn eu dwyn iddo, a rhyw ddiwrnod daeth a’r cregin gwynion iddo, y rhai yr oedd wedi eu hoffi mor fawr y diwrnod anffodus hwnnw. A mwy na’r oll nid oedd byth yn teimlo yn unig yn awr.

Tosturiai pobl y pentref am fod y fath faich a gofal plentyn “na fedra symud mwy na babi” wedi ei osod ar Miss Thomas. Ond y mae beichiau yn bethau daionus ambell dro; ac ychydig ŵyr beth oedd gwerth y baich hwnnw i’r hen ferch.