Cerrig y Rhyd/Hen Ferch

← Y Marchog Glas

Cerrig y Rhyd gan Winnie Parry

Breuddwyd Nadolig

HEN FERCH.

I

“BARBARA, Barbara, paid a thorri fy nghalon â’th ffolineb. Caiff Magdalen fyw hefo ni, a chei ofalu am dani fel yr wyt ti’n gwneyd yrwan.”

Ysgydwodd Barbara ei phen.

“Nid fel ’rydw i’n gwneyd yrwan fyddai hi, Huw. Y peth diweddaf ddwedodd fy mam wrtha i cyn marw oedd,—‘Paid byth a gadael Magdalen, Barbara! Mi wneis innau addaw y cai hi fod fy ngofal cynta. Ac wel di, Huw, mi fyddwn yn torri fy ngair i fy mam wrth wneyd yr hyn wyt ti yn ofyn i mi.”

“Ie, ond Barbara, wyt ti yn meddwl pe buasai dy fam yn gwybod sut mae hi rhyngom ni, y buasai hi yn gofyn hyn i ti? ’Twyt ti ddim yn meddwl y buasai yn dda ganddi dy roi di a Magdalen yn fy ngofal i?”

“Dwn i ddim, Huw,” meddai ag ochenaid, “’rydw i yn meddwl mai fy nyledswydd ydyw aros hefo Magdalen.”

“Dyledswydd wir! 'rwyt yn ddigon a gwylltio undyn. Son am reswm merch; ’rydw i'n ei brofi ’rwan beth bynnag. Yr oeddwn yn meddwl dy fod yn fy ngharu, ond gwelaf nad wyt ti ddim. O leiaf, yr wyt yn caru dy chwaer yn fwy.”

Edrychodd Barbara arno fel y safai o’i flaen yn dal a syth, pelydrau diweddaf y gorllewin yn tywynnu ar ei wyneb, syllodd yn ei lygaid oedd yn edrych arni mor ymbilgar. Ddim yn ei garu! A garodd ferch wr erioed fel y carai hi Huw? Nid oedd yn meddwl, Onid oedd ganddo ryw syniad mor galed oedd iddi hi ei anfon oddiwrthi, a throi ei gwyneb oddiwrth serch, oddiwrth ddedwyddwch, er mwyn cadw ei gair i’w mham, a gwneyd yr hyn y teimlai oedd yn iawn? Suddai ei eiriau i’w chalon, fel pe bai bob un o ddur miniog, ond tyner iawn yr atebai,

“Nid cwestiwn o garu mwy neu garu llai sydd yma, Huw. Ond yr ydw i wedi addaw.”

“Ac felly, mae pob peth ar ben rhyngom ni?”

Plygodd Barbara ei phen, ac ni welodd Huw y dagrau oedd ym llenwi ei llygaid. Trodd ar ei sawdl heb air yn ychwaneg, a gadawodd hi yn sefyll a’i phwys ar lidiart yr ardd, yn syllu arno yn brasgamu oddiwrthi, heb unwaith droi ei ben yn ol; a phan aeth o’i golwg heibio troad yn y llwybr, teimlai fel pe buasai darn o’i bywyd wedi myned gydag ef. Clywai chwibaniad y gwylanod yn dod o gyfeiriad y môr; nid oedd wedi sylwi o’r blaen mor wylofus oedd y cri: disgynnai ar ei chlust fel clul prudd, o ffarwel, ffarwel i bob gobaith, i’r holl freuddwydion euraidd. Torrwyd ar ei meddyliau hiraethus gan lais gwan plentyn yn galw,—“Barbara, Barbara.” Sychodd Barbara y dagrau oedd ar ei gruddiau,—nid oedd wiw gadael i Fagdalen weled ei bod wedi bod yn crio,—a phrysurodd i’r tŷ.

“O mi ’rydw i wedi blino, Barbara, lle buost ti mor hir? Mae Dot hefyd wedi rhedeg allan.” Gorweddai plentyn ar soffa wrth ymyl y ffenestr; gwyneb bach gwyn iawn a godwyd oddiar y glustog i gyfarch Barbara. Wrth ochr y soffa yr oedd dwy faglen, a dywedent yn ddistaw ei hanes bach i gyd. Yr oedd Magdalen yn gloff. Nid allai symud heb gynorthwy y baglau, ac yn ddigon poenus felly, a’r oll o achos diofalwch morwyn yn gadael iddi syrthio pan yn fabi. “Pawb wedi dy adael di? Wel, dyma fi wedi dod yn ol,” meddai Barbara, gan fyned ar ei gliniau wrth ochr y soffa. Rhoddodd ei breichiau am Magdalen, a gosododd y pen bach blinedig i orffwys ar ei hysgwydd, yn y dull yr oedd hi yn ei hoffi. Estynnodd Magdalen ei llaw a thynnodd hi yn esmwyth hyd wyneb ei chwaer. “Mae hi yn anifyr iawn hebot ti, Barbara,” meddai.

Teimlai Barbara ryw esmwythdra yn dod trosti o dan gyffyrddiad y llaw fach deneu, a cheisiodd ddifyrru Magdalen nes y daeth yn amser iddi ei chario i’w gwely. Arhosodd wrth ei hochr nes oedd hi wedi cysgu, ac yna diffoddodd y ganwyll a chododd len y ffenestr. Yr oedd y lleuad yn tywynnu’n ddisglair, a thaflai ei phelydrau ariannaidd i mewn i'r ystafell. Draw yn y pellter gwelai Barbara oleu yn un o ffenestri Pen y Bryn, a gwyddai fod Huw yn parotoi i fyned i ffwrdd hefo’r tren boreu, yn ol i’r dref fawr Seisonig lle y dilynai ei orchwyl fel clerc mewn masnachdy. Dechreuodd y frwydr drachefn yn ei chalon. Yr edd yn tybied ei bod wedi rhoddi terfyn arni y prydnawn, ond wele’r hen ddadl yn codi eto. Oedd hi yn gwneyd yn iawn yn ei anfon oddiwrthi fel y gwnaeth? Onid oedd yn cario ei syniad o ddyledswydd yn rhy bell?

Cerddai yn ol a blaen rhwng y gwely a’r ffenestr, yn awr gwelai y goleu yn fflachio yn eglur o ffenestr Pen y Bryn, yna disgynnai ei llygaid ar y gwyneb bychan ar y gobennydd, yn ddisglair wyn yng ngoleu y lleuad. Yr oedd ei chalon yn cael ei thynnu ddwy ffordd. Oedd raid iddi roddi ei bywyd i gyd? Er bod Huw wedi ei gadael fel y gwnaeth, gwyddai nad oedd eisieu iddi ond anfon gair ato nag y deuai yn ol. Ond gaiff hi anfon y gair hwnnw?

Pwysodd ei thalcen ar y gwydr oer. O na chai ryw sicrwydd pa beth oedd yn iawn! O hyd disgleiriai y goleu’n glir drwy y ffenestr; disgynnai ar y bwrdd wrth ei hochr; gwibiai ar hyd y llyfrau arno, fflachiai ar ymylon aur ei Beibl. Cofiodd Barbara am hen gyfaill i’w mham, yr hon a arferai pan mewn rhyw amheuaeth ynghylch ei dyledswydd agor ei Beibl, a’r geiriau y disgynnai ei llygaid arnynt gyntaf fyddent i roddi terfyn ar y ddadl. Llawer gwaith y bu, Barbara yn gwenu wrth ei gweled yn defnyddio y moddion “hen ffasiwn;” a gwenai yn awr at ei phlentynrwydd ei hun tra y goleuai y ganwyll ac yr agorai y llyfr. Ciliodd y wên ac aeth rhyw arswyd drwyddi pan ddisgynnodd ei llygaid ar y geiriau,—“Nid oes neb a’r sydd yn rhoi ei law ar yr aradr, ac yn edrych ar y pethau sydd o’i ol, yn gymwys i deyrnas Dduw.” Ai damwain oedd? Ni fynnai Barbara gredu hynny. Yr oeddynt fel atebiad i’w holl erfyniadau am arweiniad. Onid oedd hi yn edrych yn ol wedi dechreu ar ei gwaith? Yr oedd ganddi un peth i’w wneyd eto. Tynnodd agoriad o'i phoced, ac agorodd flwch bychan oedd ym sefyll ar y bwrdd. Tynnodd allan y trysorau oedd ynddo. Trysorau! Rhosyn wedi gwywo oedd un. Gwyddai ar ba bren yr oedd wedi tyfu wrth ochr drws Pen y Bryn. Yr oedd yn cofio Huw yn ei roddi iddi. Yr oedd hynny ers talwm iawn, cyn iddo fynd i Loegr, pan oedd ei serch heb fyned ymhellach nag edrychiad. Wrth ei ochr yr oedd sprigyn o “hen wr,” hwnnw hefyd yn sych a chrin. A’r trysor olaf oedd darlun. Feallai nad oedd yn ddarlun hardd iawn, nad oedd y gwynepryd yn brydferth. Buasai ambell un yn dweyd, hwyrach, nad oedd y talcen ddigon uchel, un arall nad oedd y trwyn yn ddigon ffurfiol i ateb i ddeddfau prydferthwch dynol; ond i Farbara—i Farbara Huw oedd efe, nid oedd diffyg ynddo o gwbl. Fodd bynnag nid arhosodd i syllu ar y darlun yn awr, ond gan ei gymeryd ym un llaw gyda'r rhosyn a'r hen wr, cymerodd y ganwyll yn y llall ac aeth i lawr y grisiau ar flaenau ei thraed.

Yr oedd tân y gegin yn llosgi'n goch a safodd uwch ei ben, ac heb gryndod llaw gollyngodd ei thrysorau un ar ol un i'w ganol. Teimlai fel pe bai ei hieuenctyd wedi ei dorri yn dair rhan, ei bod yn eu llosgi y naill ar ol y llall. Plygodd ei dwylaw ac edrychodd arnynt yn diflannu. Nid oedd y sugn wedi myned i gyd o’r rhosyn, clywai ef yn sio, sio. Crebychai y darlun gan y gwres, gwelai y fflamau yn difa y gwynepryd, a meddyliai fod llygaid Huw yn edrych yn alarus arni o ddyfnder y tân. Peidiwch a gwenu, yr oedd Barbara o ddifri. Iddi hi yr oedd yn wir drychineb, er i’r edrychwr feallai nad oedd y digrifol ddim ymhell. Pan ddychwelodd i’w hystafell yr oedd y goleu wedi diffodd yn ffenestr Pen y Bryn, y lleuad wedi disgyn y tu ol i’r waen, a thywyllwch yn teyrnasu oddiamgylch. Ond gyferbyn a’i ffenestr disgleiriai seren fawr,—mor bur, mor ddistaw oedd ei thwyniad. Daeth rhyw dawelwch sanctaidd dros ysbryd Barbara; gwyddai fod yr hen amheuon ar ben, fod yr ymdrech drosodd, ac mai yn goncwerwr y daeth allan.

II.

Hanes syml iawn ydyw hanes Barbara. Nid oedd ei bywyd, fel bywyd llawer un, yn hynod am ddim ond ei dreialon a’i brofedigaethau yn ei gorffennol. Ond dyddiau mwy blin oedd eto yn ei haros, pan feddyliai nad oedd cymorth i’w gael yn unman. Hyd yn hyn ni wyddai hi ystyr y gair tlodi o gwbl, ond yn awr yr oedd i wybod ei ddioddefiadau dyfnaf a'i bigiadau mwyaf miniog. Torrodd yr ariandy ymha un yr oedd ychydig gyfoeth y ddwy chwaer amddifad, ac nid oedd dim yn aros ond y bwthyn gwledig yr oeddynt yn byw ynddo. Y peth cyntaf ddaeth i feddwl Barbara oedd sut i gadw yr aflwydd oddiwrth Fagdalen,—Magdalen oedd yn dioddef cymaint eisoes, nid oedd wiw dweyd wrthi.

Ceisiai ddyfalu pa beth i’w wneyd, pa fodd i ennill cynhaliaeth iddynt ill dwy, pa fodd i gadw ei chwaer fel na fuasai yn gwybod fod dim allan o le.

O foreu tan mos, a bron o nos fan foreu, y gweithiai allan gynlluniau, ond ni wnai yr un y tro. O’r diwedd penderfynodd geisio gwaith fel gwniadreg,—“cymeryd i fewn waith plaen,” fel y dywedir. Druan o Farbara, yr oedd ei baich yn drwm. Meddyliai weithiau am werthu y ty, ond wedyn ni fedrai oddef y peth. Fe dorrai Magdalen ei chalon ym sicr pe byddai raid iddi fyned i ffwrdd o olwg y rhiw ac o swn murmur yr afonig oedd yn rhedeg yng ngwaelod y cwm.

Er mwyn cadw Magdalen mewn anwybodaeth o’u sefyllfa, yr oedd yn rhaid iddi lafurio yn yr oriau pan y byddai hi yn cysgu. Nid oedd yn gynefin â'r gwaith, a buan y gwnaeth ei argraff arni.

“Wyddost ti be, Barbara,” meddai Magdalen wrthi ryw ddiwrnod, “’dwn i ddim beth sy arnat ti, mae dy lygaid yn gochion, ac ’rwyt yn crychu dy dalcen, nes wyt ti’n edrych fel hen wraig, a mae dy fysedd wedi mynd mor deneu fel maent yn brifo fy ngwyneb.”

Magdalen ddiniwed, ni wyddai ddim am y nosweithiau maith yr eisteddai Barbara yn ceisio ennill cynhaliaeth iddynt, ac mai goleu y ganwyll oedd yn gwneyd i’w llygaid edrych fel pe buasai yn wylo yn barhaus. Ond daliai Barbara ati o hyd. Pwy ŵyr yr holl gur calon, yr holl ocheneidiau oedd ynglyn â phob pwyth o'r gwniadau hir ddeuai o’i llaw yn yr amser hynny, pan yr oedd mor dlawd fel yr oedd yn methu fforddio y tamaid a roddai i Dot y gath, oedd gymaint ddifyrrwch i Fagdalen.

Ymhell i’r nos y tywynnai ei chanwyll allan pan fyddai holl oleuadau y fro wedi diffoddi, pan fyddai y goleu wedi myned allan yn hen amaethdy Pen y Bryn oedd i’w weled o’i ffenestr.

Yno hefyd yr oedd y blynyddoedd wedi dod a chyfnewidiadau,—yr hen wr, tad Huw, wedi ei gasglu at ei dadau, a Huw wedi dychwelyd i gymeryd gofal y fferm, a’i wraig gydag ef. Nid oedd y ffaith yma wedi cyffwrdd â theimladau Barbara o gwbl. Yr oedd wedi myned allan o’i bywyd gyda chysgodau y gorffennol, ac yn y presennol yr oedd hi yn byw, a chwerw iawn oedd y presennol hwnnw. Yr oedd Magdalen yn marw, ni allai gelu y ffaith oddiwrthi ei hun yn hwy. Yr oedd yn gwywo bob dydd, y gwyneb bach yn myned yn wynnach, wynnach. Wedi eu taflu o'r neilldu yr oedd y ddwy faglen, a gwyddai Barbara na fyddai angen eu cynhorthwy mwy, na chai byth glywed eu swn ar y llawr. Gorweddai Magdalen yn llonydd iawn drwy y dydd. Yr oedd rhyw dawelwch mawr wedi dod drosti, rhyw amynedd dieithr wedi meddiannu ysbryd y plentyn. Ni chlywyd ond yn anaml yr hen gŵyn ei bod wedi blino. Meddyliai Barbara weithiau fod cysgod gorffwystra tragwyddol wedi disgyn arni yn y misoedd diweddaf o’i bywyd.

“Symudwch hi i le dipyn cynhesach,” meddai y meddyg, “mi estynnith hynny dipyn ar ei bywyd.” Yr oedd ei eiriau yn watwaredd i Farbara; ni wyddai ef, yn ei ddiniweidrwydd, faint oedd wedi ddioddef er mwyn talu iddo am ei ymweliad.

Pan ddaeth y rhew a'r eira gyntaf ar y ddaear bu Magdalen farw. Nid oedd Barbara yn meddwl fod y diwedd mor agos. Prydnawn ydoedd yng nghanol mis Rhagfyr; oddiallan disgleiriai y ddaear rewllyd dan belydrau machlud haul. Gorweddai Magdalen yn ddistaw iawn a’i llygaid yng nghaead, a meddyliai Barbara ei bod yn cysgu. Syllai arni, mor debyg i angeu oedd yr olwg ar ei gwyneb. Aeth rhyw ddychryn drwy ei chalon, a chyffyrddodd yn ysgafn a’i thalcen. Cododd yr amrantau gwynion, ac edrychodd Magdalen arni. Yr oedd rhyw olwg pell yn ei llygaid fel pe buasai wedi syllu ar bellteroedd tudraw i olwg dynol. Rhoddodd Barbara ei breichiau am dani fel byddai arfer, a meddyliodd mor drwm oedd y pen bach ar ei hysgwydd,

“Cana i mi, Barbara,” sibrydai.
“Beth gamaf, f'anwylyd?”
“Am Dduw yn sychu'r dagrau.”

Ceisiodd Barbara ganu, goreu gallai, yr emyn fyddai Magdalen yn ei hoffi, yn diweddu, —“Ac ni bydd wylo mwy, ond Duw a sych bob deigryn oddiwrth eu llygaid hwy.” Rhoddodd Magdalen ochenaid, a theimlai Barbara ryw gryndod yn myned trwyddi. Rhoddodd ei gwefus ar ei thalcen, yr oedd yn oer. Yr oedd Magdalen wedi marw. Gollyngodd Barbara ei gafael ynddi, gosododd ei phen ym esmwyth ar y gobennydd. Mor dawel oedd ei hedrychiad; yr oedd y llinellau poen wedi eu hesmwythau i gyd, y crychiadau wedi eu dileu oddiar y gwynepryd, prydferthwch angeu yn aros arno. Daeth y geiriau at Farbara yn ei gofid,—“Y mae Efe yn rhoddi hun i'w anwylyd.”

Ni wyddai pa hyd y safodd yn syllu ar wyneb marw eì chwaer. Torrwyd ar y distawrwydd gan swn y drws yn agor, a daeth geneth un o’r cymdogion i mewn. Byddai yn arfer dyfod i ofyn am Fagdalen bob dydd. Daeth i mewn i’r ystaîell a gofynnodd yn ddistaw,—“Sut mae Magdalen heddyw.” Gwelodd ryw olwg dieithr ar wyneb Barbara, a syrthiodd ei llygaid ar y gwyneb llonydd ar y gobennydd. “O be sy, Miss Hughes?” meddai yn ddychrynedig. “Mae Magdalen wedi marw, Elin,” atebai Barbara yn ddistaw. “O mi af i nol mam,” a rhedodd adref mewn braw i ddweyd wrth ei mham am brofedigaeth Miss Hughes. Yn fuan iawn yr oedd hi gyda Barbara, a bu yn garedig iawn wrthi yn ystod y dyddiau pruddaidd hynny, a safai hi ag Elin wrth ei hochr pan syrthiai y tywyrch rhewedig ar gaead arch ei chwaer, a phan y teimlai ei bod yn unig ar y ddaear heb berthynas agos iddi yn unman.

II.

Mae llawer blwyddyn wedi myned heibio er y diwrnod Rhagfyr rhewllyd pan y safai Barbara yn gwrando ar y geiriau, “Llwch at lwch, lludw at ludw;” ac y teimlai ei bob heb neb i’w garu nag i’w charu o fewn y byd. Mae y bywyd bychan dioddefgar wedi diflannu o adgofion pawb, nid oes dim yn aros ond y bedd bach gwyrdd yn y fynwent, a rhyw wagder tragwyddol yng nghalon Barbara. Ond nid yw hi yn meddwl am dani ei hun, pan y cofia y poen oedd yn dilyn Magdalen ar y ddaear, ac wrth feddwl am y gorffwystra yr oedd wedi cael mynediad iddo.

Mae yn gorfod gweithio am ei bara beunyddiol, ond nid ydyw yr ymdrech mor galed. Mae yn fwy cynhefin â'r gwaith, ac yn gallu ennill mwy. Daw aml i ochenaid o'i chalon wrth feddwl mor dda fuasai ganddi am hyn pan oedd Magdalen gyda hi. Ond dyna ydyw bywyd, ni chawn yr hyn a ddymunem pan y dymunem; a phan y delo, y mae rhyw “ond” neu rhyw “pe buasai” yn tynnu llawer o’r melusder. Ac felly gyda Barbara, nid ydyw llwyddiant o fawr o bwys yn ei golwg yn awr. Y mae ei gwallt wedi gwynnu, ac amser wedi crebychu ei gwynepryd. Ond tangnefedd sydd yn tywynnu yn ei llygaid tyner, y tangnefedd sydd yn dod wrth ddweyd,—“Gwneler dy ewyllys.”

Hen ferch y galwant hi yn ddigon dirmygus; ond ni wyddant ddim o’i hanes. Anwybodus ydynt o gyweirnod ei bywyd, ac nid ydynt yn gallu canfod prydferthwch hunan-ymwadiad.