Chwalfa/Yr Ail Flwyddyn Pennod I

Chwalfa

gan T Rowland Hughes

✱ Yr Ail Flwyddyn ✱

PENNOD I

DALIAI'R ystorm i lacio, fel petai'r lleuad ifanc, a gipedrychai drwy ambell ffenestr niwlog rhwng y cymylau, yn bwrw swyn ar y gwynt a thros gynddaredd y môr. Aethai rhyw bymtheng mis heibio er y prynhawn Sadwrn hwnnw o Fehefin pan grwydrasai Llew a Gwyn i'r gwaith copr. Yn awr, ar y nos hon yn niwedd Medi'r flwyddyn wedyn, pwysai Llew yn erbyn rheilen y Snowden Eagle, gan syllu'n ddigalen i lawr ar derfysg y tonnau. Yr oedd tros chwe mil o filltiroedd rhyngddo a'i gartref.

'Faint oedd er pan adawsai Aber Heli, hefyd? Deufis a diwrnod, a thrwy'r saith wythnos olaf, ar ôl hwylio o Hamburg, ni welsai fawr ddim ond môr, môr, môr. Llithrasai'r amser heibio fel breuddwyd, ac yng nghanol newydd-deb byd a bywyd morwr, ni lethwyd ef gan atgofion am ei gartref. Ond heno . . . Yr oedd hi dipyn wedi un ar ddeg a'r wyliadwriaeth gyntaf yn tynnu tua'i therfyn. Clywai ei ddychymyg Gwyn yn myngial yn ei gwsg, tramp araf esgidiau hoelionmawr rhywun ar y ffordd tu allan, gwich y nawfed gris o dan droed ei fam, ar ei ffordd i'w gwely, sŵn ei dad yn curo'i bibell ar fin pentan y gegin, a draw ymhell gyfarthiad Pero, ci Tyddyn Isa'. Yma, berw'r môr oddi tano, lluwch yr ewyn yn arian byw yng ngolau'r lloer, cymylau drylliog ar wib uwchben, chwiban a chlec y gwynt yn yr hwyliau, griddfan a grwgnach yr hwylbrenni a'r rhaffau, ac . . . ac unigrwydd fel pabell o'i amgylch.

Deuent i dir yn fuan, meddai'r morwyr, ac am Rio a'i rhyfeddodau yr oedd sgwrs y ffo'c'sl yn awr. Yno, is hanner cylch o fynyddoedd llyfn, yr oedd y porthladd gorau a harddaf yn y byd, ac yn nirgelwch rhamantus y ddinas deuai rhyw newydd wyrth o hyd i'r golau. Yno yr oedd hud a lledrith, heulwen ar dai a oedd yn wyn fel ifori ac ar fôr o sidan gloyw, pob iaith, pob lliw, pob melys gainc, tegwch merch, hyfrydwch gwin. Breuddwyd o le oedd Rio.

Byddent yno am wythnos neu ddwy, ac yna . . . Yna? Holasai Llew y morwyr droeon, ond ni wyddent ac ni phoenent hwy. A droent yn ôl tua Chymru gofynnodd iddynt. Efallai, ac efallai yr hwylient i India'r Gorllewin. Neu i Ddeheudir Affrig neu rownd yr Horn i Valparaiso. Efallai y byddent i ffwrdd am dair neu bedair blynedd. Pa ots? Ý ddwy flynedd gyntaf oedd y gwaethaf!

"Wnei di ddim llongwr os wyt ti'n mynd i hiraethu am fwytha', wsti," oedd geiriau'r hen Simon Roberts, y Bosun. “Pan es i i'r môr gynta', yr on i i ffwrdd am wyth mlynadd. Deuddag oed on i'n cychwyn o'r Borth 'cw, ond yr oedd gin' i fwstas a locsyn pan ddois i yn f'ôl. Oedd, 'nen' Duwc, a hen wraig fy mam hefo procar rownd y tŷ ar f'ôl i nes baswn i'n addo cael gwarad â nhw. 'Ddoi di ddim i fan'ma yn edrach fel mwnci, mi 'ffeia' di,' medda' hi."

Chwarddodd Llew. Meddwl am y blew ar wedd ei mab yr oedd y fam, heb sylweddoli na fu wyneb tebycach i un mwnci gan fachgen erioed. A phrin y gwyddai Simon mai'r "Mwnci " oedd ei las-enw ar bob llong.

"'Dydw' i ddim yn meddwl 'i bod hi'n credu mai fi oeddwn i, wsti," chwanegodd, " nes iddi gael gweld y graith ges i ar fy ngên wrth gwffio hefo Twm Clipar yn yr ysgol ers talwm." "Ond chwarelwr ydw' i, Seimon, nid llongwr, ac os ydi'r streic drosodd yn ôl i'r chwaral yr a' i."

"'Rwyt ti'n gwneud yn gall, 'ngwas i. Wyt, 'nen' Duwc." Poerodd Simon sug baco i'r môr mewn doethineb dwys. "Mi faswn i wedi angori ar y lan ddwsina' o weithia' oni bai am yr hen goesa' y felltith 'ma." Gwenodd Llew. Yr oedd coesau Simon Roberts yn destun digrifwch mawr ar y bwrdd.

Tri mis unwaith y bûm i hefo 'Dwalad' fy mrawd yn Sir Fôn, ac yr on i'n dwad yn rêl ffarmwr, medda' fo, ond yr oedd yr hen goesa' goblyn 'ma isio cychwyn, fachgan, a 'fedrwn i wneud dim hefo nhw. 'Ron i'n mynd â nhw bron bob gyda'r nos i lan y môr ryw filltir i ffwrdd ac yn 'u rhoi nhw mewn cwch iddyn nhw gael teimlo'r dŵr yn siglo o danyn' nhw. 'Roeddan' nhw wrth 'u bodd yno, ond y drwg oedd 'u bod nhw'n hiraethu drwy'r dydd wedyn am yr hwyr a'r cwch bach. Ac un noson 'doedd y cwch ddim yno. Na'r hwyr wedyn. Na'r un ar ôl hynny. 'Roeddan' nhw'n torri 'u calon yn lân, a 'doedd dim i'w wneud ond gadael iddyn' nhw gael 'u ffordd a throi yn ôl i'r môr. Piti hefyd, achos yr on i'n cael hwyl anarferol hefo'r cywion ieir, medda' 'Dwalad'. Own, 'nen' Duwc."

Ond heno, fel y syllai ar anhunedd y môr, hiraethu am y ffordd galed i fyny Tan-y-bryn yr oedd coesau Llew. A oedd y streic drosodd, tybed? A'i dad yn ôl wrth ei waith ym. Mhonc Victoria a'i fam yn hapus unwaith eto? Ac Idris a llu o rai eraill yn dychwelyd i Lechfaen o'r Sowth a Lerpwl a lleoedd tebyg? Beth oedd hynt a helynt Megan bellach? A giliasai'r hen boenau 'na a gâi Gwyn yn ei aelodau? Sut yr oedd Dan yn dod ymlaen hefo'r dyn rhyfedd hwnnw yng Nghaer Fenai? Daeth cysgod i'w lygaid wrth iddo gofio am Dan.

Crwydrodd ei feddwl yn ôl i'r nos o haf, ddeufis ynghynt, pan gerddodd bob cam i Aber Heli i grefu am le ar long. I lawr yn y pentref, trawsai ar Huw "Deg Ugian "-ni fedrai Huw druan gyfrif, a buan y rhoesai ei droed ynddi yn y chwarel drwy sôn am " ddeg ugian "o lechi-a gwrandawodd gydag eiddigedd ar ei straeon am for a phorthladdoedd. Hwyliai Huw o Aber Heli ar long fechan a gludai lechi hyd y glannau, a soniai gydag ymffrost a pheth llediaith am a welsai yn Lerpwl neu Aberdeen neu Lundain neu Hamburg.

Er nad oedd ond rhyw flwyddyn yn hŷn na Llew, cawsai Huw ddiod yn rhywle y noson honno, a swagrai dipyn fel y troent, tuag un ar ddeg y nos, o'r ffordd fawr i ddringo Tan-ybryn. Ychydig o'u blaenau cerddai Bradwr o'r enw Twm Parri, a thynnodd Huw o'i boced gragen fawr i hwtio drwyddi. Yr oedd cannoedd o'r cregyn hyn yn Llechfaen yn awr, a chlywid eu sŵn o un pen i'r ardal i'r llall bob gyda'r nos pan ddoi'r amser i'r Bradwyr droi adref o'r chwarel, ac, wrth gwrs, câi'r plant ddifyrrwch mawr wrth fynd i gyfarfod y Bradwyr a'r plismyn amser caniad gan chwythu, mor ddirgelaidd ag y gallent, drwy'r cregyn.

Safodd Twm Parri, dyn mawr, llydan, ond babïaidd yr olwg, i aros am y ddau. Cydiodd Llew ym mraich Huw i'w ddal yno: nid oedd arno eisiau cynnwrf, a gwyddai fod plismyn yn agos, ar gongl y ffordd fawr. Oedasant yno yn y tywyllwch nes i'r llall droi i mewn i'w dŷ, ac yna aethant ymlaen yn araf i fyny'r allt.

"Y Twm Cwcw, y llechgi diawl," meddai Huw, gan godi cerrig metlin oddi ar y ffordd.

"'Rŵan, Huw, mynd adra'n dawal pia' hi. Peidio â chymryd sylw o Dwm Parri a'i siort ydi'r peth gora'.

Ond y munud nesaf yr oedd y cerrig a daflai Huw yn malurio ffenestri'r Bradwr yn deilchion. Un, dwy, tair, pedair carreg, ac yna, "Tyd, ras am dy fywyd, Llew."

Clywent sŵn traed a lleisiau plismyn ar waelod y stryd ac agorai drysau'n frysiog ar bob llaw. Gwibiodd y ddau i fyny Tan-y-bryn, gan anelu am y coed wrth ymyl Annedd Uchel. Ond rhedwr sâl oedd Huw, a chlywai Llew draed a lleisiau'r dilynwyr yn ennill arnynt.

"I ardd yr hen Ishmael Jones, Huw," sibrydodd.

Tros y wal i'r ardd â hwy. Gan fod yr hen Ishmael mor fyddar ac yn byw ar ei ben ei hun, nid oedd perygl i neb yn y tŷ uchaf eu clywed. Ymhen ennyd aeth y plismyn ac eraill heibio ar frys gwyllt.

"Mynd i'r coed wnân' nhw, 'gei di weld, Llew," sibrydodd Huw.

"Sh! Maen' nhw wedi aros."

Clywsant yr erlidwyr yn dychwelyd yn araf, a chlustfeiniodd y ddau'n bryderus.

"'Ydach chi'n siŵr?" Llais y Sarsiant.

"Ydw'. 'Ddaru neb fy mhasio i, yr ydw' i'n sicir o hynny," atebodd Bradwr o'r enw Bertie Lloyd a ddigwyddai fod ar ei ffordd i lawr Tan-y-bryn.

"Hm. Jones a Stephens?"

"Ia, Sergeant?"

"Arhoswch chi yma. Davies a Humphreys, ewch chitha' i gefn y tai. Sefwch chitha', Williams, dipyn yn is i lawr. Maen' nhw'n cuddio yn un o'r gerddi 'ma. Hughes?"

"Ia, Sergeant?"

"Rhedwch i lawr i'r stesion a dowch â lampa' yn ôl hefo chi.”

"Reit, Sergeant."

Gwelodd y Sarsiant olau yn llofft Ishmael Jones a brysiodd i guro ar y drws. Curodd drachefn, yn awdurdodol o uchel, a daeth yr hen frawd, a oedd ar fin mynd i'w wely, i lawr â channwyll yn ei law.

"'Glywsoch chi sŵn rhai o gwmpas y tŷ 'ma?" gofynnodd y Sarsiant.

"Y?"

"'Glywsoch chi sŵn rhai'n dringo'r wal 'na?"

"'Fala'? 'Ydyn' nhw wrthi eto heno, y cnafon bach? " Yna chwarddodd yn gyfrwys. "He, 'chân' nhw ddim ond 'u siomi. Yr ydw' i wedi tynnu pob afal, sarjant. Ond diolch i chi yr un fath, yntê? Ac i'r plisman 'ma sy hefo chi, yntê?" "Rhai sy wedi bod yn torri ffenestri," gwaeddodd y Sarsiant. "A ninna' ar 'u hola' nhw. Maen' nhw'n cuddio yn un o'r gerddi 'ma."

"Ffenestri? Fy rhai i?"

"Naci. I lawr yng ngwaelod y stryd 'ma."

"Y?"

"Yng ngwaelod y stryd 'ma."

"O. Tŷ pwy y tro yma? He, un o'r Bradwyr eto, ia? " Troes y Sarsiant ymaith mewn dirmyg ac aeth Ishmael Jones yn ei ôl i'r llofft, gan chwerthin yn dawel bob cam i fyny'r grisiau.

"Mi driwn ni sleifio i ffwrdd 'rwan, Huw," sibrydodd Llew, cyn i'r plisman 'na ddŵad â'r lampa'. Trwy'r cefn fydd y gora'.

Griddfannodd dôr Ishmael Jones wrth ei hagor, a safodd y ddau mewn braw gan ddal eu hanadl. Ond chwythai awel drwy'r goeden afalau uwchben a chuddiodd sŵn y ddôr yn siffrwd y dail. Gwyrodd Llew ymlaen i edrych heibio i'r mur a gwelai ffurf plisman yn y lôn gul, ryw ugain llath i ffwrdd, ac un arall, yn nes, yng ngheg y lon.

"Rydan ni wedi'n cornelu, Huw," sibrydodd. "Mae 'na un i lawr ar y chwith ac un arall yn ymyl yng ngheg yr entri."

Ymbalfalodd Huw nes dod o hyd i garreg.

"Be' wyt ti'n mynd i'w wneud, was?" gofynnodd Llew. "Taflu'r garrag 'ma i un o'r gerddi yn ymyl y plisman 'na. I dynnu'i sylw fo."

Aeth y garreg, fel y gobeithiai Huw, i ganol coeden, a thynnodd afal neu ddau i lawr gyda hi. Clywsant y plisman ar y chwith yn chwibanu'n isel ar y llall.

"Pwysa'n ôl yn erbyn y wal, Llew."

Brysiodd yr ail blisman at y llall, a sleifiodd y ddau fachgen drwy geg y lôn ac i'r stryd a redai'n gyfochrog â Than-y-bryn. Fel y cyrhaeddent y brif heol gwelent amryw o blismyn, a lampau ganddynt, yn troi i fyny Tan-y-bryn, rhai ar hyd y ffordd, rhai drwy'r lôn gul yn ei chefn.

"Maen' nhw am wneud yn saff ohono' ni, myn diain," sylwodd Huw.

"Ydyn', ar ôl y malu ffenestri sy wedi bod yma'n ddiweddar wel'di. Sut goblyn yr awn ni adra', dywad?"

"Dydw' i ddim am fynd adra'," meddai Huw, a drigai ryw bedwar tŷ yn uwch na Gwynfa." "'Dydi'r bôi yma ddim am dreulio noson yn jêl."

"Be' wyt ti am wneud, 'ta'?"

Mynd yn f'ôl i'r llong. Mi fasa'n rhaid imi gychwyn i Aber Heli ben bora p'run bynnag."

"Mi ddo' i hefo chdi, Huw."

"Y?"

"Mi ddo'i hefo chdi."

"Ond 'does 'na ddim lle ar y llong iti, cofia."

"Efalla' y medra' i gael gwaith ar un arall. 'Fydda' i ddim gwaeth â thrio. Yr ydw' i wedi 'laru ar fod adra'n segur."

"Ond . . . "

"Tyd yn dy flaen."

Cyrhaeddodd y ddau Aber Heli rhwng tri a phedwar yn y bore a buont yn loetran o gwmpas y pentref a'r Cei am oriau. Yna aethant i lawr i'r llong y gweithiai Huw arni a chafodd y ddau damaid o frecwast yn y gali. Crwydrodd Llew o long i long wedyn i grefu am le, ond "Na " oedd yr ateb ym mhob un. Eisteddodd yn siomedig ar y Cei yn gwylio dynion yn llwytho sgwner dri-hwylbren a'r enw Snowdon Eagle yn fawr ar ei hochr ac ar ei lluman.

"I b'le mae hi'n mynd?" gofynnodd i'r hen forwr a ymunodd ag ef. Yr oedd ei lygaid bychain y rhai glasaf a welsai Llew erioed.

"I'r Afon Elbe i ddechra', ac wedyn . . ." Cododd ei ysgwyddau a thaflodd ei ben i fyny: ni wyddai ac ni faliai ef. Mi glywis i ryw si ein bod ni'n debyg o gael ein gyrru i Rio, ond 'wn i ddim yn iawn."

"Lle mae fan'no?"

"Rio?" Edrychodd yr hen forwr yn ddirmygus ar Llew. Yr oedd anwybodaeth y bachgen yn anhygoel. Brazil."

Ni wyddai Llew yn iawn ymh'le yr oedd Brazil chwaith, ond ni feiddiodd gyffesu hynny.

"'Ydi hi'n llawn?"

Mi fydd erbyn heno. Dim ond rhyw ddeugian tunnall gymer hi eto. Maen' nhw wedi bod yn llwytho er dydd Llun." Yr oedd hi'n ddydd Gwener.

Na, nid hynny on i'n feddwl. 'Ydi'r criw yn llawn?" "Ydi, pawb ond yr hogyn oedd yn helpu'r cwc yn y giali. Mi welis i 'i fam o 'rwan. Mae hi am 'i gadw fo gartra', medda' hi, a'i yrru o i'r ysgol. A diolch am hynny. 'Roedd y cena' bach yn taflu'r dail te i ffwrdd bob dydd. 'Dydi'r dail ddim i fod i gael 'u taflu i ffwrdd. Maen' nhw i fod yn y boilar am ddyddia' nes bydd rhyw flas ar y te yn lle 'i fod o fel 'panad hen ferch."

Yr oedd Llew yn glustiau i gyd: yr hogyn yn gadael? "'Ydach chi . . . 'ydach chi isio hogyn yn 'i le fo?"

'Ydan, mae'n debyg. Ond 'falla' fod gan y Ciaptan rywun mewn golwg. 'Dydi o ddim yn gwbod eto fod y llall am roi'r gora' i'r môr."

"'Oes 'na . . . 'oes 'na ryw siawns i mi gael 'i le fo?"

"Heb waith wyt ti?"

"Ia. Mae'r chwaral ar streic ers yn agos i ddwy flynadd ac 'rydw' i wedi 'laru ar gicio fy sodla' yn Llechfaen acw."

"Hm." Edrychodd Simon Roberts, y Bosun, yn hir a beirniadol arno. 'Wyt ti'n cnoi baco?"

"Nac ydw'. "Hm, 'wnei di ddim Ilongwr heb gnoi baco wsti." Ysgydwodd ei ben yn ddwys, a phoerodd sug melyn i'r dŵr dan ymyl y Cei.

"Ond . . . ond mi fydda' i'n smocio weithia', ar y slei."

"Fyddi di'n rhegi?"

"Na fydda'," atebodd Llew yn rhinweddol.

"Hm, 'wnei di ddim llongwr, mae arna' i ofn," sylwodd y tynnwr-coes yn drist.

"Hynny ydi, mi fedra' i regi, ond . . . ond . . ." Ni wyddai Llew yn iawn sut i egluro.

"'Fyddi di'n yfad rym?" "Na . . . na fydda'." Ond gwelodd y pefriad yn llygaid yr hen forwr, a chwanegodd, "Mi faswn i'n rhoi fy siâr i chi." "Hy, sbia arni hi," meddai Simon Roberts, gan nodio tua'r stemar fechan a fygai gerllaw. "Ac maen nhw'n galw'u hunain yn llongwyr! A'r twb lludw acw yn llong! Y cwt glo!" Poerodd eto i'r dŵr oddi tanynt.

"Ar longa' hwylia' yr ydach chi wedi arfar?"

'"Ia. 'Rois i mo'm troed yn un o'r tacla' acw 'rioed. Un o'r dynion o haearn ar longa' pren fûm i drwy f'oes, dynion pren ar long haearn ydi'r rhai acw. Hy!"

"Ers faint ydach chi ar y môr?"

"Mi fydd hi'n drigian mlynadd flwyddyn i 'rwan, fachgan." "Diar annwl!"

"Bydd, 'nen' Duwc. Deuddag oed on i pan hwylis i gynta' o'r Borth 'cw. 'Faint wyt ti?"

"Pedair ar ddeg, mynd yn bymtheg."

"'Rwyt ti'n hogyn mawr am dy oed, fachgan, wyt, wir. Hm, os nad oes gan Ciaptan Huws rywun mewn golwg, mi wnaet yn iawn. Hynny ydi, os wyt ti'n barod i fod yn handi ar y bwrdd. Helpu'r cwc yr oedd yr hogyn arall dysgu sut i ferwi dŵr hallt heb 'i losgi o-ac 'roedd o'n meddwl 'i fod o'n ennill 'i chweugian y mis am ddim ond hynny. Wel, yr ysgol ydi'i le fo. Siwgwr candi 'i fam, wsti, ac i ddeud y gwir, yr on i'n falch gynddeir' pan glywis i 'i bod hi am 'i gadw fo gartra'. 'Doeddwn i ddim yn licio'r hogyn yntôl, ac mi ddeudis i hynny wrth y Ciaptan droeon. Yn y môr, nid ar y môr, yr oedd 'i le fo. Ia, 'nen' Duwc." A phwysleisiodd Simon Roberts y datganiad drwy anelu poeryn dirmygus at bryfyn a nofiai ar y dŵr oddi tano.

"Pa bryd y bydd y Captan yma?" gofynnodd Llew. '

"Rydw' i'n 'i ddisgwl o unrhyw funud."

"'Wnewch chi . . . 'wnewch chi siarad hefo fo trosta' i?" "Gwna'. 'Wyt ti'n barod i hwylio bora fory?

"Ydw', heno nesa' os bydd isio."

"Wel, os llwyddwn ni, mi fyddi'n lwcus i gael ciaptan fel Ciaptan Huws. Os oes rhywun yn dallt ac yn caru'i long, mae o." Chwarddodd Simon Roberts, gan fwynhau rhyw ddigrifwch mawr.

Pam ydach chi'n chwerthin?"

"Cofio yr on i am yr hen Giaptan Humphreys ar y Maid ers talwm. Y Maid of Cambria, y llong gynta' y bûm i arni. Un pnawn Sul, a finna'n sefyll ar y dec, dyma'r Ciaptan yn cerddad heibio'n ara' deg, fel 'tasa' fo am ddeud rhwbath wrtha' i. Fe droes yn 'i ôl mewn munud ac, wedi gweld nad oedd neb yn gwyliad, dyma fo'n gwthio rhwbath mewn papur i'm llaw i, ond heb ddeud gair. Mi agoris y papur yn slei bach, ac i mewn ynddo fo yr oedd darn o grystyn y dartan jam gafodd o hefo'i ginio. 'Roedd y crystyn yn rhy galad iddo fo, yn amlwg, oherwydd mi welwn ôl i ddannadd o ynddo fo lle'r oedd o wedi trio ac wedi methu 'i gnoi o. Ond crystyn da oedd o, er hynny. Dim ond y Ciaptan a'r Mêt oedd yn cael tartan jam i ginio."

"Llong yr un fath â hon oedd hi?" "Tua'r un maint, a thri mast.

"Ond bârc oedd y Maid. Sgwnar ydi hon."

"O." Nodiodd Llew yn gall. Gwyddai'r gwahaniaeth rhwng "Princes" a "Duchesses," enwau ar lechi yn y chwarel, ond nid oedd ganddo syniad yn y byd beth oedd bârc na sgwner.

"Paid ag edrach fel 'tasat ti'n dallt, cwb. Deud celwydd ydi hynny. Dyna un bai oedd ar yr hogyn arall. 'Roedd o'n gwbod popath... 'Wyddost ti p'run ydi'r mizzen-mast?"

"Na wn i, wir."

"Yr ola', y nesa' at starn y llong. Wel, mewn bârc mae'r hwylia' ar draws y llong, yn square-rigged ar y ddau fast cynta', ond ar hyd y llong, yn fore and aft, ar y llall."

"Ar y mizzen, chwedl chitha'?"

Ia, dyna chdi. Diawch, mi wnei di longwr, fachgan. Gwnei, 'nen' Duwc. Wel, mewn sgwnar fore and aft ydi'r Dau fast gan amla', ond mae gin' hon hwylia' i gyd fel rheol. dri, fel y gweli di."

"Ond bârc oedd y llong yr aethoch chi arni hi gynta'?" ' "Y Maid? Ia. Dyna iti long, 'ngwas i, dyna iti long! 'Rydw' i'n 'i chofio hi'n cael 'i lanshio. Ydw', 'nen' Duwc, fel 'tasa'r peth wedi digwydd ddoe ddwytha".

"Pryd oedd hynny?"

"Ymhell cyn dy eni di. A chyn geni dy dad, o ran hynny. Yn 1839, pan on i'n wyth oed. 'Ron i wedi bod yn 'i gwylio hi'n tyfu bob dydd am ddwy flynadd, y llong fwya' a'r hardda' oedd wedi'i hadeiladu erioed ym Mhorth Cybi acw. Llawar gwaith y bûm i a 'Dwalad' fy mrawd a rhai o'r hogia' eraill yn colli'r ysgol i fynd i gwarfod y ceffyla' oedd yn tynnu'r coed derw mawr i fyny'r gelltydd-wyth stalwyn bob tro, fachgan, a ninna'r hogia' yn helpu i wthio ac yn tagu ac yn tuchan am y gora' i ddangos mai ni oedd yn gyrru'r llwyth i fyny'r Allt Hir. Wedyn, bob dydd, mynd i lawr i helpu'r seiri—i estyn petha' iddyn nhw neu droi'r maen llifo neu redag i negas, ac ymhellach ymlaen i gowcio a phygio rhwng y 'styllod-neu at y rhai oedd yn gwneud yr hwylia', neu i'r ropog—y ropewalk, wyt ti'n dallt—at y dynion oedd yn plethu'r rhaffa', neu i'r efail at y gofaint. 'Roeddan ni'r hogia'n meddwl mai ni oedd pia'r Maid cyn y diwadd. Oeddan, 'nen' Duwc. A dyna le oedd yn y Borth 'cw ddydd y lanshio!—fflagia' ar bob tŷ ac ar y coed o gwmpas, a channoedd ar gannoedd o bobol wrth y Slip . . . 'Ddeudis i wrthat ti, dywad, mai Madog Morris oedd pia' hi?"

"Naddo. Pwy oedd o?"

Edrychodd Simon Roberts yn ddirmygus ar Llew, ac yna syllodd i'r pellter mewn anobaith. Poerodd ei ddiflastod mewn sug baco i'r dŵr oddi tano.

"Mi fyddi'n gofyn pwy oedd yr Apostol Paul imi mewn munud. Mi fildiodd Madog Morris ugeinia' o longa'. Fo adeiladodd y Mary Ann a'r Welsh Seagull a'r Cybi a'r Boni a'r Moses Davies a'r—ond be' ydi'r iws? Y gogoniant a ymadawodd o Israel." Ysgydwodd ei ben mewn tristwch mawr.

"Sôn am y lanshio yr oeddach chi."

"Ia. Ia, yntê?" Rhoes Simon Roberts gnoad newydd o faco yn ei geg; nid yn aml y câi wrandawr mor eiddgar. "Gwraig Madog Morris ddaru 'i bedyddio hi, a 'chafodd llong erioed y fath Hwrê!' ag a gafodd y Maid. Ar 'i blaen hi yr oedd y ffigur-hed hardda' welwyd yn y Borth 'cw—delw o Forfudd, hogan fach Madog Morris, fel petai hi'n dawnsio ar donna'r môr a'i gwallt hi'n nofio yn y gwynt a swp mawr o floda' yn 'i dwylo hi. Mi lithrodd i lawr y Petant Slip ac i'r môr fel 'deryn, ac ar ôl y lanshio fe aeth Owen Jones, y gwnidog Sentars—Sentar oedd Madog Morris—i gynnal gwasanaeth ar y bwrdd ac i weddïo am wynt teg iddi hi. Ac ymhen rhyw 'thefnos yr oedd y Maid yn hwylio am yr Indian Osian, a phawb o'r Borth 'cw hyd y traeth a'r creigia' yn 'i gwylio hi'n mynd a'i hwylia' hi'n wyn fel eira a'r haul yn 'sgleinio arnyn' nhw. Yno y buo hi, ym mhen draw'r byd, am ryw bedair blynadd."

"'Roeddach chi'n ddeuddag oed pan ddaeth hi'n 'i hôl?" "On, fachgan. A dyna siomedig on i pan welis i hi'n angori yn y Borth 'cw."

O?"

Wyth oed on i pan aeth hi i ffwrdd, yn bictiwr o long fawr, lân, a channoedd o weithia' wedyn yr on i wedi tynnu 'i llun hi ar slaet yn yr ysgol neu ar dywod y traeth neu ar ffenast' yn y tŷ ar ddiwrnod niwlog. Amdani hi y breuddwydiwn i yn y nos ac y siaradwn i yn y dydd. 'Roedd tad un o'r hogia'—Twm Clipar yr oeddan ni'n 'i alw fo—ar China Clipar, a'r hogyn yn brolio llong 'i dad yn gynddeir'. Twt, 'doedd hi ddim yn yr un byd â'r Maid, meddwn inna', ac mi ges goblyn o gweir lawar tro am ddeud hynny. Gan Twm Clipar y ces i'r graith 'ma sy gin' i ar fy ngên. Diar, mae'r hen Dwm yn y môr ers deugian mlynadd. Mi aeth i lawr hefo'r Boni yng ngolwg y Borth 'cw . . .

"Mi gawsoch eich siomi pan welsoch chi'r Maid?"

"Do, fachgan, do, 'nen' Duwc. 'Roedd hi'n llai o lawar na'r llong oedd gin' i yn fy meddwl. A'i hwylia' hi'n fudur ac yn garpiog ac wedi'u trwsio hefo darna' o lian o bob lliw. A'r môr a'r stormydd wedi byta'r paent a brathu'r coedyn trosti i gyd. 'Roedd hi fel hogan dlos wedi troi'n hen wraig hyll yn sydyn. 'Roedd Twm Clipar wrth 'i fodd ac yn cael hwyl gynddeir' am fy mhen i. Ond fe wnaeth rhyw fis yn y Borth fyd o wahaniaeth iddi. Mi aeth yn hogan ifanc unwaith eto, yn rhyfeddod o long yr oedd pawb yn dotio ati . . . Dacw fo Ciaptan Huws."

"'Wnewch chi siarad hefo fo?"

"Gwnaf ar unwaith."

Dyn canol oed, bachgennaidd yr olwg er bod ei wallt bron yn wyn, oedd y Capten, a gwenodd yn gyfeillgar ar Simon Roberts fel y nesâi'r Bosun ato. Gwelai Llew'r ddau yn edrych i'w gyfeiriad, ac ymhen ennyd galwyd ef atynt.

"Yr ydw i'n dallt dy fod di'n barod i ddŵad hefo ni i brynu mwnci neu barrot yn Rio neu lle bynnag yr awn ni?" meddai'r Capten.

"Ydw', os ca' i, Syr."

'Wel, os ydi'r Bosun yn fodlon rhoi lle iti ar y llong . . . .

"Ydw', Ciaptan," meddai Simon Roberts, gan deimlo'n bwysig. Mae o'n hogyn reit dda, yn ôl yr hyn welis i ohono fo."

"O'r gora'. 'Fedri di fod yma erbyn naw bora 'fory."

"Medra', Syr."

Aeth Simon Roberts gydag ef i ddwy o siopau Aber Heli, i brynu oilskins yn un ac esgidiau-môr yn y llall ar gyfer y fordaith, a rhoes yr hen forwr ychydig sylltau ar law trosto, gan addo y talai Llew y gweddill pan ddychwelai ar ddiwedd y "feiej."

"A 'rwan dos adra' i grio am wddw dy fam," meddai wrth ffarwelio ag ef. "Ond cofia ddŵad â thicyn gwely hefo chdi 'fory. Mi gei ddigon o wellt ar y llong i'w lenwi fo."

Bore trannoeth, wedi dwyawr o "futlo "drwy gludo bwyd a dŵr glân mewn cwch o'r lan i'r llong, a oedd erbyn hyn allan yn yr afon, gwyliai Llew y glannau a'r pentrefi'n llithro ymaith, a chyn hir nid oedd bryniau a mynyddoedd Arfon yn ddim ond llin-gerfluniau annelwig yn erbyn nef y gorwel. Buan, ag awel ysgafn o'i hôl, yr hwyliai'r Snowdon Eagle drwy'r môr agored, a mynegodd ei llawenydd drwy ddawnsio ar y tonnau. Ond ni ddawnsiodd Llew. Ymlusgodd i'w wâl a'i wyneb yn wyrdd, ac yno y bu drwy'r dydd cyntaf hwnnw heb ddiddordeb mewn neb na dim.

Hamburg; dadlwytho'r llechi; llwytho offer tir, tri o'r criw yn gadael pan ddeallasant i sicrwydd mai ar led' ac nid yn ôl i Gymru yr hwyliai'r llong; Ffrancwr bychan, bywiog, o'r enw Pierre ac Almaenwr araf, sarrug, o'r enw Johann "Ioan" i bawb ar unwaith—a Norwyad tal, breuddwydiol, o bryd golau, o'r enw Olsen, yn cymryd eu lle; yna o'r Elbe tua'r Gorllewin pell. Cerddai Llew yn dalog hyd y bwrdd, yn forwr hynod brofiadol bellach, ond fel y croesent Fae Biscay ymgiliodd eto i'w feudwyaeth drist, a'r tro hwn ni wenodd am ddau ddiwrnod er i Simon Roberts geisio bod yn gynddeir' o ddigrif. Haerai'n ddwys mai ar dir ac nid ar fôr yr oedd ei le ef, ond pan wellhaodd, yr oedd wrth ei fodd yng nghwmni'r criw ac yng nghanol ei orchwylion ar y llong. "Yr hogyn gora' welis i 'rioed ar ddec, Ciaptan," oedd barn y Bosun fel yr ymdaflai Llew i'w waith. Buan y gallai ddringo'r rigin fel mwnci, a dysgodd ei ddwylo adnabod y rhaffau yn y nos, wrth eu teimlo'n unig. Ac wedi dringo, teimlai fel petai'n hedfan ar adanedd y gwynt a rhyddid a llawenydd holl awelon nef yn hyfrydwch ym mhob cyhyr o'i gorff. Yn y nos, is tragwyddoldeb pell y sêr, nid Llew Ifans o Lechfaen ydoedd i fyny yno ar y rhaffau, ond rhyw ysbryd ifanc, hoyw, a oedd tu hwnt i ffiniau lle ac amser, yn rhan o eangderau nef a môr.

"Ymlaen i'r "Forties," gan ofni gwyntoedd croesion a thonnau fel mynyddoedd, ond yno cawsant for tawel ac awyr las a gwibiai'r llong fel hydd o flaen y gwynt gogledd-ddwyreiniol. "Y tywydd gora' ges i 'rioed yn y Ffortis, fachgan," meddai Simon Roberts. "Mi fyddwn yn y Tropics mewn chwinciad os deil y gwynt 'ma."

Ond yn fuan ar ôl iddynt gyrraedd y Trofannau, ciliodd y gwynt yn sydyn un canol nos gan adael y llong i rolio'n ddigymorth am ddyddiau mewn llain o "lonyddwch," a'i hwyliau mawrion wedi'u tynnu i lawr a'r rhai bychain wedi'u plygu. "Llonyddwch," meddai Llew a phawb arall rhwng eu dannedd bob dydd wrth gropian o raff i raff tros boethder annioddefol y dec a phob nos wrth geisio dringo fel gwŷr meddwon i'w crog-welyau, a'u llygaid, wedi gwenfflam ddidostur yr haul a gloywder ffyrnig y môr, yn rhy boenus i'w hagor unwaith y caeent hwy. Llew, ar y dog-watch" y bumed hwyrnos, oedd y cyntaf i deimlo'r awel ar ei ruddiau. Gwlychodd ei wefusau llosg i weiddi ei lawenydd, a chan anwybyddu pob gorchymyn i ymlusgo'n llechwraidd hyd y bwrdd, rhuthrodd mewn gorfoledd at gaban y Mêt. Mentrodd y Ffrancwr Pierre i fyny'r rhaffau ar unwaith, ac mewn pryder mawr y gwyliodd y lleill ef yn siglo'n rhyfygus uwchben a'r hwylbren a'r rigin yn ceisio 'i ysgwyd ymaith a'i daflu'n ddiarbed yn ôl i'r dec. Ond daliodd Pierre ei afael, a phob cyfle a gâi llithrodd gam lladradaidd yn uwch. Llwyddodd i agor rhai o'r mân hwyliau, a thorrodd y llong lwybr araf ond sicr drwy derfysg y môr. Teimlai'r morwyr fel carcharorion wedi'u rhyddhau yn annisgwyl, a gorchmynnodd y Capten i'r cogydd a Llew, a'i cynorthwyai, ddathlu'r amgylchiad drwy baratoi'r cinio gorau a fedrent i bawb y noson honno. Ac, wedi dyddiau o cracker-hash" a dandy-funk," dirgelion a lunid drwy falu bisgedi a chig yn fân a'u huno wedyn mewn esgus o bastai, yr oedd blas anghyffredin ar y wledd. Rhannwyd iddynt hefyd ddogn o rym, ac yna cliriodd Simon Roberts ei wddf yn bur bregethwrol a chododd i gynnig eu bod yn yfed iechyd Pierre a Llew—mewn diferyn ychwanegol o'r ddiod. Cydsyniodd Capten Huws gyda gwên, a theimlai Llew, er na wnaethai ddim ond teimlo'r awel ar ei wyneb, yn dipyn o wron yn eu plith wedyn.

O'r llonyddwch" i'r "Doldrums" a'u cymysgedd o heulwen a storm, o awyr las a tharanau, o dywyllwch dudew a mellt a rwygai'r llygaid bron, o awel a chorwynt, o addfwynder a llid, a phob gwyliadwriaeth ar flaenau'i thraed yn barod i ostwng neu godi'r hwyliau, yn ôl mympwy'r gwynt. Ond llithrai'r llong ymlaen ar ei thaith, ac yn oriau mân un bore croeswyd y Lein, a bedyddiwyd Llew, yr unig un a oedd yn mynd trosti am y tro cyntaf, yn ôl braint a defod y môr. Fel petai'n codi o'r môr, dringodd Neifion, duw y dyfnder, dros y bow, a'i farf yn llaes llaes a rhaffau o wymon yn hongian ar bob rhan o'i gorff. Duw go fychan ydoedd, ond ar goesau byrion Simon Roberts yr oedd y bai am hynny. Dilynwyd ef gan ei weision, a'r gwymon yn drwm ar y rheini hefyd, ac yn eu plith yr oedd y dduwies hardd Amphitrite a'i gruddiau'n rhosynnau cain a llywethau'i gwallt-rhaffau wedi'u peintio'n aur, fwy neu lai-yn hongian i lawr hyd waelod ei chefn. Olsen, y llanc golygus, yswil, o Norwy, oedd y dduwies, a gwenai a nodiai braidd yn ffôl ar weddill y criw, gan ddal i ailadrodd yr un geiriau, "Goddag!" ("Dydd da!") a "Gud velsingne dig!" ("Duw a'ch bendithio chwi!"), heb allu meddwl, yn ei gyffro, am gyfarchiadau mwy addas i'r amgylchiad. Yna glanhawyd Llew cyn ei dderbyn yn aelod o gymdeithas santaidd Neifion. Sebonwyd ei wyneb yn dda ac eilliwyd ef â rasal bren enfawr. Yna hongiwyd bath o frasliain ar y dec, ac wedi ei roddi ef ynddo cafwyd dwylo a phwcedi parod i'w olchi'n lân cyn ei gyflwyno i'r duw Neifion. Derbyniodd Simon Roberts ef yn urddasol drwy gyhoeddi bod yn dda gynddeir' ganddo ei weld.

Ciliodd hiraeth Llew yn awr am ennyd, a gwenodd wrth gofio'r ddefod a'r drochfa a'r hwyl ar y bwrdd. Yr oedd tri diwrnod er hynny. Gwibiodd y llong ymlaen yn hapus am ddeuddydd wedyn, ond yna, tuag wyth o'r gloch y bore'r diwrnod hwnnw, torrodd ystorm enbyd a thaflwyd y Snowdon Eagle o uchaf clogwyni i ddyfnder hafnau o ddŵr gorffwyll ac yn ôl drachefn. Clywsai Llew yr hen William Parry yn adrodd am gorwynt ofnadwy a dorrodd dros y chwarel un prynhawn—pan yswatiai'r dynion fel llygod yn eu gwaliau o gyrraedd troellau gwallgof y llwch yng ngheg pob gwal, pan chwythid crawiau cyfain ar hyd y bonc, pan ysgubwyd gwagenni fel ceir gwyllt dros ambell domen, pan lechai'r creigwyr yn y caban-ymochel drwy'r prynhawn ac ymhell wedi'r caniad, pan gipiwyd y to oddi ar yr efail ym Mhonc-y-Ffrwd. Rhyw hyrddwynt felly, meddyliodd Llew, a geisiodd falu'r llong yn yfflon y diwrnod hwnnw. Ysgubwyd Olsen, y llanc breuddwydiol o Norwy, tros y bwrdd yn ystod y bore; snapiodd yr hwylbren blaen fel hesgen yn fuan wedyn a chwyrlïwyd ef a'i raffau i'r môr; clymid wrth yr olwyn bwy bynnag a ofalai amdani; sugnwyd un o'r hatsus yn gyfan o'i le yn y prynhawn a chludodd y gwynt ef fel cerpyn drwy'r awyr; tynnai fflangellau'r ewyn waed o gefn llaw ac wyneb; ymwthiai rhywun yr oedd yn rhaid iddo fod ar y dec drwy fur solet o wynt, gan ddal ei anadl, a'i lygaid a'i safn ynghau; ac yn y ffo'c'sl a'r cabanau gorweddai popeth hyd y llawr yn bendramwnwgl, yn llanastr a dywalltai meddwdod y llong o fur i fur bob ennyd.

Ond yn awr, ychydig wedi un ar ddeg, lleddfasai rhu byddarol y gwynt a thaflai'r lleuad ifanc swyn ar ryfyg y tonnau.

"Wel, 'ngwas i?"

"O, hylô, Seimon Roberts." Ai'r hen forwr am dro a mygyn hyd y dec bob nos cyn troi i'w wely, gan chwilio am rywun i glebran ag ef.

"'Synnwn i ddim na fyddwn ni yng ngolwg y Shwgar Lôff cyn nos 'fory os deil y gwynt 'ma."

"Y Shwgar Loff?"

"Y mynydd wrth geg bae Rio." Yna canodd, ond â mwy o deimlad nag o fiwsig yn ei lais:

"O, fel y mae'n dda gen' i Rio!
Hen le bendigedig yw Rio.
Chwiliwch y byd drwyddo i gyd,
'Does unman yn debyg i Rio.'

He, 'wyddet ti ddim 'mod i'n dipyn o fardd, na wyddet?"

"Mi wn i 'rwan," sylwodd Llew braidd yn sych, a'r gân "Cartref" yn gynnwrf hiraethus yn ei feddwl.

Sylwodd yr hen forwr ar ei dôn. "'Rydw' i'n cofio un llongwr—ia, ar y Moses Davies yr oeddan ni—yn marw o hiraeth. Ydw', 'nen' Duwc. Rhyw wythnos cyn inni gyrraedd Rio. Hogyn o'r enw—be' oedd 'i enw fo, hefyd? Ben rhwbath. Ben Williams, dywad? Naci, Ben Jones, oherwydd mi es i i weld 'i fedd o pan on i hefo' Dwalad' yn Sir Fôn yn fuan wedyn. Ia, Ben Jones. Hogyn clên oedd o hefyd, ond 'roedd o'n hiraethu a hiraethu a hiraethu am 'i gartra'. Gan fy mod inna'n un o'r Borth 'cw, 'roedd o bron â chrio bob tro yr cedd o'n fy ngweld i ar y dec. Na, 'wnaiff peth felly mo'r tro o gwbwl. Os llongwr, llongwr, yntê?"

Yr oedd meddwl Llew, o dan ddylanwad ei hiraeth efallai, braidd yn feirniadol. "Ond os mai un o'r Borth oedd o, sut yr oedd carrag 'i fedd o yn Sir Fôn?" gofynnodd.

"O, rhai o Sir Fôn oedd 'i rieni fo. Newydd ddŵad i'r Borth 'cw yr oeddan' nhw. Ac wedi i'r hogyn farw, 'roeddan' nhw'n 'dyfaru'n gynddeir' iddyn nhw adael yr hen gartra' o gwbwl. Oeddan', 'nen' Duwc. Saer, os ydw' i'n cofio'n iawn, oedd 'i dad o, Huw Jones, ac mi fu bron iddo fo â thorri'i galon ar ôl Ben. Do, ac mi aethon' â fo bob cam i Sir Fôn i'w gladdu.'

"Y?" Yr oedd amryw o straeon Simon Roberts

yn rhai go anodd i'w coelio, ond fel rheol gwrandawai Llew yn ddwys, gan geisio ymddangos yn llwyr grediniol. Ond heno, a'i feddwl yn feirniadol, ni allai lyncu'r stori hon.

"Do, 'nen' Duwc. I ryw le bach yng nghanol y wlad, ddim ymhell o'r pentra' lle 'roedd 'Dwalad' yn byw. Ac 'rydw' i'n cofio un arall, dyn o Gaer Fenai, yn hiraethu cymaint am 'i gartra' nes i'w wallt o fynd yn wyn mewn wsnos. Na, 'dydi hiraeth o ddim iws i neb." A phoerodd y Bosun yn huawdl i'r môr.

"Ond yr hogyn 'na gafodd 'i gladdu yn Sir Fôn . . . ?"

"Ia?"

"'Ddaru chi ddim deud iddo fo farw ryw wythnos cyn i chi gyrraedd Rio?"

"Do, pum niwrnod, os ydw' i'n cofio'n iawn." "A chitha'n mynd ô fo'n ôl adra' i'w gladdu?" "Ia. Ia, fachgan. Ia, 'nen' Duwc.

"Petai 'i garrag fedd o yn Sir Fôn mi fedrwn i ddallt y peth. Mae 'na garrag felly yn Llechfaen 'cw, a'r dyn wedi'i gladdu yn y môr pan oedd o ar 'i ffordd i Awstralia, ond.

"O? 'Ddeudis i mo'r stori honno wrthat ti, dywad?"

"Naddo. Ond mae'n well ichi 'i chadw hi 'rwan, Seimon, gan fy mod i ar y watch a . . . "

"A'r llong yn byhafio fel merlen mewn sioe! . . . 'Roedd y Ciaptan a finna' wrth wely Ben druan pan fuo fo farw, ac 'Mae 'roeddan ni'n dau yn gwbod bod y diwadd yn agos. arna' i isio i chi addo un peth imi,' medda' fo. Rhwbath, Ben, rhwbath,' meddai'r Ciaptan. Mynd â fi'n ôl i gael fy nghladdu yn yr hen bentra' yn Sir Fôn,' medda' 'fynta'. Mi edrychodd y Ciaptan a finna' ar ein gilydd, heb wbod be' i'w ddeud. 'Wrs gwrth, Ben, wrs gwrth,' medda'r Ciaptan i drio tawelu'i feddwl o, ac mi ddeudis inna' yr un peth. Ond 'doedd yr un ohono' ni'n meddwl cadw'r addewid. 'Roedd y peth yn amhosib'. Mynd â chorff marw i Rio, ac yn ôl wedyn dros chwe mil o filltiroedd i Gymru! Dros y Lein! Drwy ffwrnas y Tropics! Ond 'doeddan ni ddim gwaeth ag addo, nag oeddan?"

"Ond mi ddaru chi gadw'r addewid?" ebe Llew, gan ddyfalu sut yr âi gweddill y stori.

"Do. 'Estyn fy Meibil imi, Seimon,' medda' Ben. Ac wedi imi 'i roi o iddo fo, ' 'Rŵan, Ciaptan,' medda' fo, ' mae arna' i isio i chi wneud llw. Rhowch eich llaw ar hwn. chditha', Seimon.' Ac yn y fan a'r lle, fachgan, fe fu raid i'r hen Giaptan Owen a finna' wneud llw y basan ni'n mynd â Ben yn ôl adra' i'w gladdu. A chyn gyntad ag yr on i wedi deud y gair ola' o'r llw, dyma Ben yn rhoi ochenaid fawr ac yn cau 'i lygaid am byth. Ia, 'nen' Duwc."

"'Roeddach chi mewn lle cas, Seimon."

"Cas gynddeir', fachgan. Yr hen Giaptan Owen yn enwedig, oherwydd yr oedd o'n ddyn crefyddol dros ben. 'Ddaru o ddim cysgu winc y noson honno, a'r bora wedyn dyma fo'n fy ngalw i ato fo. Rhaid inni drio meddwl am ryw ffordd i'w gadw fo, Seimon,' medda' fo. Be' am rym, Syr?' meddwn i. Rym?' medda' fo. Ia, rym, Ciaptan. 'I biclo fo mewn rym.' Wrs gwrth, 'roedd 'na ddigon o rym i'w gael ar long yr amsar hwnnw. Diar, yr ydw' i'n ein cofio ni'n teneuo'r paent hefo rym droeon wrth beintio'r llong. Ydw', 'nen' Duwc."

"A dyna ddaru chi hefo'r corff? Tywallt rym drosto fo?"

"Ia, fachgan. Ac wedi inni gyrradd Rio, dyma roi câs tena' o blwm tu fewn i'r arch i gadw'r rym rhag mynd i'r coedyn. Ac felly yr ethon ni â Ben yn 'i ôl bob cam i'r Borth, a'i gorff o, pan ddaru ni gyrradd yno, yn edrach fel 'tasa' fo newydd farw. Ac yr oedd cydwybod yr hen Giaptan Owen a f'un inna' yn reit dawal . . . Ond dyna on i am ddeud, cyn imi ddechra' sôn am Ben druan, nad ydi hiraethu am gartra' ddim yn talu o gwbwl ar y môr. Os llongwr, llongwr amdani. Ac 'roeddwn i wedi sylwi-rhaid iti fadda' i mi am sôn am y peth-dy fod di'n bell dy olwg am oria' hiddiw. Twt, dyma chdi, yn hogyn yn dy nerth, yn cael cyfle i weld y byd, a be' wyt ti'n wneud wrth ddŵad yn agos i Rio? I Río o bobman! Y ddinas hardda' yn y byd! i drio tawelu'i feddwl o, ac mi ddeudis inna' yr un peth. Ond 'doedd yr un ohono' ni'n meddwl cadw'r addewid. 'Roedd y peth yn amhosib'. Mynd â chorff marw i Rio, ac yn ôl wedyn dros chwe mil o filltiroedd i Gymru! Dros y Lein! Drwy ffwrnas y Tropics! Ond 'doeddan ni ddim gwaeth ag addo, nag oeddan?"

"Ond mi ddaru chi gadw'r addewid?" ebe Llew, gan ddyfalu sut yr âi gweddill y stori.

"Do. 'Estyn fy Meibil imi, Seimon,' medda' Ben. Ac wedi imi 'i roi o iddo fo, ' 'Rŵan, Ciaptan,' medda' fo, ' mae arna' i isio i chi wneud llw. Rhowch eich llaw ar hwn. chditha', Seimon.' Ac yn y fan a'r lle, fachgan, fe fu raid i'r hen Giaptan Owen a finna' wneud llw y basan ni'n mynd â Ben yn ôl adra' i'w gladdu. A chyn gyntad ag yr on i wedi deud y gair ola' o'r llw, dyma Ben yn rhoi ochenaid fawr ac yn cau 'i lygaid am byth. Ia, 'nen' Duwc."

"'Roeddach chi mewn lle cas, Seimon."

"Cas gynddeir', fachgan. Yr hen Giaptan Owen yn enwedig, oherwydd yr oedd o'n ddyn crefyddol dros ben. 'Ddaru o ddim cysgu winc y noson honno, a'r bora wedyn dyma fo'n fy ngalw i ato fo. Rhaid inni drio meddwl am ryw ffordd i'w gadw fo, Seimon,' medda' fo. Be' am rym, Syr?' meddwn i. Rym?' medda' fo. Ia, rym, Ciaptan. 'I biclo fo mewn rym.' Wrs gwrth, 'roedd 'na ddigon o rym i'w gael ar long yr amsar hwnnw. Diar, yr ydw' i'n ein cofio ni'n teneuo'r paent hefo rym droeon wrth beintio'r llong. Ydw', 'nen' Duwc."

"A dyna ddaru chi hefo'r corff? Tywallt rym drosto fo?"

"Ia, fachgan. Ac wedi inni gyrradd Rio, dyma roi câs tena' o blwm tu fewn i'r arch i gadw'r rym rhag mynd i'r coedyn. Ac felly yr ethon ni â Ben yn 'i ôl bob cam i'r Borth, a'i gorff o, pan ddaru ni gyrradd yno, yn edrach fel 'tasa' fo newydd farw. Ac yr oedd cydwybod yr hen Giaptan Owen a f'un inna' yn reit dawal . . . Ond dyna on i am ddeud, cyn imi ddechra' sôn am Ben druan, nad ydi hiraethu am gartra' ddim yn talu o gwbwl ar y môr. Os llongwr, llongwr amdani. Ac 'roeddwn i wedi sylwi-rhaid iti fadda' i mi am sôn am y peth-dy fod di'n bell dy olwg am oria' hiddiw. Twt, dyma chdi, yn hogyn yn dy nerth, yn cael cyfle i weld y byd, a be' wyt ti'n wneud wrth ddŵad yn agos i Rio? I Río o bobman! Y ddinas hardda' yn y byd! Edrychodd ef a Simon Roberts yn syn i gyfeiriad y llais. Cerddent drwy stryd fechan, dlodaidd, a rhes o dai-bwyta pur ddi-nod yr olwg hyd un ochr iddi. Wrth fwrdd tu allan i un ohonynt, eisteddai clamp o Lascar croenfelyn, yn wên i gyd, a chredodd Llew am ennyd mai hwnnw a alwasai arno. Ond wrth ei ochr ef yr oedd rhywun arall a chwifiai'n wyllt arnynt.

"Y nefoedd fawr! Huw Deg Ugian!"

Pwy?" gofynnodd Simon Roberts.

"Hogyn o Lechfaen 'cw."

Ymunodd y ddau â'r lleill wrth y bwrdd, ac uchel fu sŵn y Gymraeg am dipyn yn y stryd honno yn Rio.

"Be' goblyn wyt ti'n wneud yma, Huw?"

"Mi benderfynis inna' hwylio ar led wedi imi gyrraedd Hamburg, fachgan. A dyma fi."

Cyflwynodd y Lascar iddynt, ac er mwyn bod yn foesgar, ymbalfalodd Simon Roberts yng ngwaelod ei gof am eiriau y gallai'r dyn eu deall efallai.

"Tres chaud to-night," meddai, gan ddewis dau o'r dwsin o eiriau Ffrangeg a wyddai a chan wneud yr ystyr yn glir drwy sychu chwys dychmygol oddi ar ei dalcen.

Nodiodd a gwenodd y dyn, gan sychu lleithder tebyg oddi ar ei dalcen yntau. "Ia, poeth iawn," meddai.

"Yr argian Dafydd, 'ydi hwn yn dallt Cymraeg?" gofynnodd i Huw.

'Chydig eiria'," atebodd Huw. "Fi dysgodd o ar y feiej. Mae o'n gwbod lot o ieithoedd ac 'roedd o'n sâl isio siarad tipyn o Gymraeg er mwyn cael tynnu coes y Mêt. Un o Aberteifi ydi'r Mêt."

Llifai bywyd amryliw Rio heibio iddynt, a syllodd Simon Roberts arno mewn dirfawr fwynhad. Nid oedd Carnifal blynyddol y Borth yn ddim wrth y pasiant beunyddiol hwn, a theimlai y gallai eistedd yno wrth y bwrdd yn ei wylio ac yn sipian gwin am byth. Felly y teimlai bob amser yn Rio, a phetai'r hen goesau goblyn a oedd ganddo yn debyg o fyhafio, ni hidiai ffeuen am y môr na'r Borth na 'Dwalad' yn Sir Fôn na dim. Trocs ei ben ymhen tipyn i edrych ar y ddau Gymro arall. Yr argian fawr, ni thalent hwy yr un sylw i'r dieithrwch rhyfeddol o'u blaen er dim a welent o'r bywyd o'u cwmpas, ni fyddai waeth eu bod yn eistedd mewn twnnel yn y chwarel ddim. Gwrandawodd.

O, ydi, mae hi'n siŵr o fod drosodd bellach, Llew."

"Ydi, gobeithio, wir."

"Ydi, ac mi fydda' i'n falch o gael cŷn a mwthwl yn fy nwylo unwaith eto."

A finna' hefyd."

Jyst cyn iddi hi dorri allan, 'roedd 'Nhad a finna' wedi cyrraedd darn o graig reit ulw dda, fachgan. Hen garreg galad, siarp, oedd gynno' ni am wsnosa' cyn hynny, yn hollti ar ddim . . .

"Hollt gron?"

Ia, fachgan, hollt gron ynddi hi o hyd o hyd, ond o'r diwadd 'roeddan ni wedi dŵad i garrag las, rywiog, a'r graig yn agor fel 'menyn.

'Roedd eisiau berwi pennau'r ddau, meddai Simon Roberts wrtho'i hun, gan droi eto i syllu a gwrando ar y bywyd amrywiol, hudolus, a lithrai heibio drwy'r stryd o'i flaen.

Nodiadau[golygu]