Chwalfa/Yr Ail Flwyddyn Pennod III

← Yr Ail Flwyddyn Pennod II

Chwalfa gan T Rowland Hughes

Yr Ail Flwyddyn Pennod IV →

PENNOD III

YR oedd Harri Rags yn fud a byddar, ac oherwydd hynny edrychai'r ardal arno fel un nad oedd yn llawn llathen. Collasai ei glyw pan oedd yn hogyn bach, ond arhosai geiriau a brawddegau ar ei dafod o'i flynyddoedd cynnar, a chwanegai atynt drwy ddarllen gwefusau, yn arbennig rhai ei fam ac Em ei frawd. "Checha " oedd "Llechfaen " a "Heb" oedd "Em," a châi plant, mewn diniweidrwydd creulon, hwyl fawr yn siarad â'i gilydd yn null Harri.

Tua deugain oed oedd Harri, ac Em rai blynyddoedd yn ieuangach. Trigent gyda'u mam weddw yn y tŷ uchaf ond un yn Nhan-y-bryn, y drws nesaf i'r hen Ishmael Jones. Chwarelwr oedd Em, ond enillai Harri ei damaid drwy gasglu carpiau a hen haearn a'u gwerthu ar ddiwedd pob pythefnos i ddyn a ddeuai i fyny o'r dref i'w nôl. Yn ôl pob hanes, yr oedd y meistr yn gyfoethog, ond tlawd iawn oedd ei was. Tlawd yn wir oedd y teulu bach erbyn hyn, ag Em ar streic a'i fam, golchwraig fwyaf diwyd y pentref, yn gwrthod golchi i un Bradwr.

Effeithiodd y streic yn drwm ar fasnach Harri Rags. Rhôi pobl bris yn awr ar bethau a daflent ymaith gynt, a phan ddeuai diwedd pythefnos, bychan oedd y pentwr a gynigiai'r gwas i'r meistr. Yn nechrau'r flwyddyn, penderfynodd y gŵr o'r dref gasglu'r ysbail bob mis, ac yna, yn niwedd yr haf, bob deufis, gan chwifio'i ddwylo'n ysgornllyd i egluro i Harri nad oedd yn werth y drafferth iddo ddod i fyny i Lechfaen o gwbl bellach.

Nid âi Harri, mwy na'i fam, ar gyfyl tŷ unrhyw Fradwr. Casâi Marged Williams ac Em hwy â chas perffaith, a bu hi o flaen yr Ynadon unwaith am hwtio drwy gragen a dilyn Bradwr o'r enw Bertie Lloyd, a drigai tros y ffordd, bob cam i lawr Tan-y-bryn un bore. Ni chyfleai'r gair " Bradwr " ddim i feddwl di-eiriau Harri, ond llwyddodd Em i egluro "cynffonna" a "cynffonwyr " yn glir iawn i'w frawd. Ac wrth sôn am y Bradwyr, rhoi ei law tu ôl iddo a'i thynnu hyd gynffon ddychmygol a wnâi Harri, a buan yr aeth yr ystum yn un gyffredin ymhlith plant Llechfaen.

Yna, un diwrnod yn niwedd Hydref, wrth weld bechgyn a darnau hir o raff fel cynffonnau ganddynt, daeth golau cyfrwys i lygaid Harri Rags. Galwai wedyn bob dydd yn siop Now Bwtsiar, ac ni châi ei fam nac Em fynd yn agos i'r cwt lle cadwai ei goits fach a'i ysbwrial.

Rai dyddiau cyn i Fartha Ifans ddychwelyd o'r De, gwthiodd Harri ei goits yn araf i lawr Tan-y-bryn un gyda'r nos, gan wenu a nodio'n orfoleddus ar bawb. O'i hamgylch, pob un wrth ddarn o weiren, hongiai rhesi o gynffonnau—rhai moch, rhai defaid, rhai llygod, rhai gwneud, o bob lliw a maint-a chrynent a dawnsient oll mewn miri fel yr ysgydwai Harri'r goits. Croesodd i ddechrau at dŷ Bertie Lloyd, a gyrrodd fachgen i'r drws i ofyn a oedd gan y Bradwr hen ddillad neu hen haearn. Pan welodd Bertie Lloyd ddawns y cynffonnau, caeodd y drws yn glep, a rhoes y dorf o blant, a gynyddai bob ennyd, "Hwre!" fawr i'r mudan. Ymunodd Gwyn â'r dyrfa yn fuan wedyn, a phan ddaethant i waelod y stryd, ef a gurodd wrth ddrws Twm Parri. Daeth Wil, hogyn hynaf Twm, i'w agor, ac wedi rhythu'n filain ar y goits a gwrando ar ddeugain o leisiau'n gweiddi " Bradwr!", ceisiodd gydio yn Gwyn i'w "fwyta'n fyw," chwedl yntau. Ond medrodd Gwyn ei osgoi, ac aeth yr orymdaith gynffonnaidd heibio i lawer o dai eto cyn i ddau blisman cyhyrog droi Harri a'i goits a'i fyddin enfawr o ddilynwyr tuag adref.

Amser cinio drannoeth, pan ruthrai Gwyn drwy'r lôn gul a redai o gefn yr ysgol i Dan-y-bryn, pwy a ddisgwyliai amdano yng ngheg y lôn ond Wil, hogyn Twm Parri. Ni fynychai ef yr ysgol honno yn awr: gadawsai ei dad gapel yr Annibynwyr am yr Eglwys a thynasai ei ddau fachgen o Ysgol 'R Allt Fawr, fel y gelwid hi, i Ysgol yr Eglwys, er bod honno ym mhen arall y pentref.

Safodd Gwyn mewn braw: yr oedd Wil yn gawr hogyn cryf, cyhyrog, creulon, un a gâi fwyd da, gan fod ei dad yn gweithio. Penderfynodd droi'n ei ôl tua'r ysgol, ond daeth twr sydyn o blant i'w atal. Neidiodd Wil ymlaen a gafaelodd ynddo a'i lusgo i'r stryd.

""Rydw' i wedi dengid o'r ysgol yn gynnar i gal dy weld di, 'ngwas i," meddai, a'i law yn giaidd ar arddwrn Gwyn. Yna trawodd ef yn greulon droeon ar ei wyneb a'i ben â'i law arall.

Hei, Wil Cwcw, be' wt ti'n feddwl wt ti'n 'neud?" A chydiodd bachgen o'r enw Oswald Owen yn ysgwydd Wil. Os wt ti isio cwffas, dewisa di rywun at dy faint, 'nei di?"

"O, hylô, yr hen Os! Yr ydw' i wedi rhoi clustan iawn iddo fo 'rwan. Mi fydd hyn'na'n ddigon o wers iddo fo." A dechreuodd Wil gilio'n frysiog, gan feddwl croesi'r ffordd tua'i dŷ, er bod Os, oherwydd tlodi'i gartref yn awr, yn ddigon llwyd a thenau a gwantan yr olwg wrth ei ochr ef.

Y mae'n bur debyg y terfynasai'r helynt yn y fan honno oni bai am ymddangosiad Roli Llefrith. Yr oedd ef newydd adael yr ysgol ac yn lle mynd i'r chwarel, gan fod ei dad yn streiciwr cydwybodol-wedi cael gwaith i gario llefrith a chynorthwyo yn Nhyddyn Isaf, ffermdy wrth yr afon. Yn yr ysgol gwnaethai enw iddo'i hun fel ymladdwr, gan etifeddu dawn ei daid, yr hen Ifan Tomos, dyrnwr enwocaf yr ardal yn ei ddydd. Brysiodd yn awr at y dyrfa o blant.

"Be' sy, Os?" gofynnodd.

"Wil Cwcw ddaru daro Gwyn Ifans bach 'ma. Yn giaidd hefyd."

"'Roist ti un yn ôl iddo fo?

"Naddo. 'Dydi o ddim isio cwffio hefo fi."

"Nac ydi, mae'n debyg. Mae'n well gynno fo rywun llawar llai na fo'i hun. Hei, Wil Cwcw, tyd yma."

Ond yr oedd Wil erbyn hyn yr ochr arall i'r ffordd, wrth gât ei dŷ.

"Be' wt ti isio?" gofynnodd yn sur.

Ateb Roli oedd rhuthro ar draws y stryd. Ceisiodd Wil ddianc, ond gwrthodai'r gât agor mor rhwydd ag y dymunai, a chydiodd Roli ynddo cyn iddo lwyddo i fynd drwyddi. Arweiniwyd ef yn ôl at y dyrfa o blant.

"Isio cwffas wt ti?" meddai Roli. "Tyn dy gôt 'ta'. A chditha', Os."

"Ond 'd . . . . 'dydi Os ddim wedi g . . . gneud dim i mi," protestiodd Wil.

Ddim eto. Mi fydd mewn munud . . . Dal gôt Os iddo fo, Robin," gwaeddodd ar hogyn gerllaw. Ac ufuddhaodd Robin ar unwaith.

Erbyn hyn ffurfiai'r plant gylch cyffrous o'u hamgylch, a safai rhai o'r bechgyn hynaf ar y chwith, i gadw Wil rhag dianc. Nid ymrafael syml rhwng Wil ac Os oedd hwn: âi'r peth yn ddyfnach, gan fod un o'r ymladdwyr yn fab i Fradwr ac yn mynychu Ysgol yr Eglwys, a'r llall o frid y streicwyr ac yn Ysgol 'R Allt Fawr. Hynny a wnâi Roli Llefrith yn drefnydd mor frwdfrydig.

"Perffect ffêr ple now!" gwaeddodd Roli, gan droi i Saesneg i ennill mwy o awdurdod. Yna'n dawelach: "Gwna lobscows o'r diawl, Os."

"Ond 'does arna' i ddim isio cwffio hefo'r hen Os," meddai Wil, a'i gôt amdano o hyd.

Nac oes, dim ond hefo hogia' bach llawar llai na chdi," ebe Roli, gan ei hyrddio at ei wrthwynebwr.

Camodd Os ymlaen i'w gyfarfod. Caeodd Wil ei lygaid ac, mewn amddiffyniad diobaith yn hytrach nag i ymosod, chwifiodd ei freichiau a'i ddyrnau fel ffustiau gwylltion. Yn orffyddiog, gan feddwl llorio'i elyn ag un ergyd, bu Os yn ddigon diofal i roi ei ben yn llwybr un o'r ffustiau hyn. Landiodd dwrn Wil ar ochr ei dalcen, a dawnsiodd holl sêr y nefoedd a mwy o flaen llygaid Os. "O!" meddai pawb mewn siom syfrdan wrth weld eu harwr yn honcian yn feddw at fin y cylch ac yna'n syrthio fel sach â'i llond o wair. A'r mwyaf syfrdan o bawb oedd Wil.

Gorweddai Os yn llonydd, gan gau ac agor ei lygaid mewn dryswch anhraethadwy. A oedd y peth yn ffaith, neu ai breuddwydio yr oedd? Ai gwir iddo ef Os, cwffiwr gorau Ysgol 'R Allt Fawr, gael ei lorio gan Wil Cwcw? Y nefoedd, Wil Cwcw o bawb! Clywodd lais Roli uwch ei ben:

"Perffect ffêr ple 'rŵan, hogia' . . . WA-A-N! . . . 'Rasgwrn Dafydd, 'wt ti ddim am adal i hwn'na roi cweir iti, Os? . . . TW-W! . . . Tria godi, was . . .TH-R-I-I! . . . Y Bradwrs yn ennill, myn diain i! . . . FFO-O-R! . . . 'Ron i'n meddwl bod Os 'na'n dipyn o gwffiwr Robin! . . . FFA-A-IF! . . . Slaes iawn gafodd o hefyd, yntê, hogia'? . . . SI-I-CS! .. 'Roedd un slaes yn ddigon iddo fo, ond oedd? . . . SEFAN! Ysgol 'r Eglwys yn curo Allt Fawr, myn cythrwm! . . . Ê-ÊT! .. . Dyna chdi, tria godi, Os . . . NA-A-IN! . . .

Hwrê!"

Ymunodd y rhan fwyaf o'r plant ym mloedd y canolwr diduedd, ac yna bu tawelwch mawr, disgwylgar. Yr oedd Os ar ei draed. Ysgydwodd ei ben droeon, fel ymdrochwr newydd ddyfod i'r wyneb, ac yna gwthiodd ei ên a'i wefus isaf allan yn ffyrnig.

"Lle ma' fo?" gofynnodd.

"Lle ma'r Cwcw 'na?"

Prin yr agorai'i safn wrth lefaru'r geiriau.

"M . . . mir . . . ro' i'r un p . . . peth iti eto os na r . . . roi di lonydd imi," meddai Wil, gan gilio tua ffin y cylch. Hyrddiwyd ef yn bendramwnwgl yn ei ôl i gyfeiriad Os.

Y tro hwn yr oedd dyrnau Os yn barod, a saethent allan un ar ôl y llall â deheurwydd chwyrn. Ymhen ennyd, poerai Wil rai o'i ddannedd i'r ffordd, a ffrydiai gwaed o'i drwyn.

"Perffect ffêr ple! Perffect ffêr ple! . . . Ar 'i ôl o, Os!" Ond nid oedd gan Os wrthwynebydd bellach. Dolefai Wil fel plentyn, a phan geisiodd ddianc drwy fwlch yn y cylch, safodd rhai o'r edrychwyr yn foneddigaidd o'r neilltu gan ddangos y parch dyladwy tuag at un â'i drwyn yn 'styllio." Y mae'n debyg hefyd iddynt glywed llais ysgrechlyd Jane Parri o ben ei drws.

Yr hwyr hwnnw, eisteddai Gwyn a nifer o fechgyn eraill tua'r un oed ag ef ar lan yr afon yn pysgota â gwialen ac edau a phin wedi'i phlygu drwy ddarn o bryf genwair. Teimlodd benglin rhywun yng nghanol ei gefn, a chododd ei olwg i weld Wil Parri'n gwyro'n filain uwch ei ben.

"Mi gest ti lawar o sbri bora 'ma, ond do?" meddai'n sarrug.

Neidiodd hogyn bach o'r enw Meurig ar ei draed. "Gad di lonydd i Gwyn," meddai. Mae o wedi bod yn sâl, ac yn 'i wely.'

"Dim rhy sâl i fynd o gwmpas hefo Harri Rags ddoe," ebe Wil, gan wthio'r llall o'r neilltu a chydio yn ysgwydd Gwyn. "'Roeddat ti'n ddigon o lanc neithiwr, ond oeddat, Gwyn Ifans?

Ceisiodd Gwyn fynd ymlaen â'i bysgota ac anwybyddu'r bwli, ond llusgodd Wil ef yn ei ôl a'i osod ar ei draed.

"Dywad fod yn ddrwg gin' ti," meddai.

"Am be'?"

"Am be'! Am guro ar ddrws tŷ ni a gweiddi 'Bradwr'."

"'Wnes i ddim gweiddi 'Bradwr'!"

"Dywad fod yn ddrwg gin' ti."

"Mi ddeuda' i wrth Os pan wela' i o."

"'Wnei di, y ceg bach!" Tynhaodd gafael Wil ar ysgwydd Gwyn nes gwingai'r bachgen gan y boen. ddrwg gin' ti."

'Dydi ddim yn ddrwg gin' i."

"Y?"

Dydi ddim yn ddrwg gin' i."

"Na finna' chwaith," meddai Meurig, gan roi ei wialen i lawr ac ymsythu a chau ei ddyrnau bychain yn ddewr.

Gwelodd Wil ei berygl, ac yn lle wynebu'r ddau, er mor fychan oeddynt, dewisodd ffordd y bwli. Yr ennyd nesaf hyrddiodd Gwyn tros y lan, a syrthiodd ar ei hyd i'r afon. Yn ffodus, nid oedd y dŵr yn ddwfn, a llwyddodd i gael ei draed dano ac i stryffaglio'n ddychrynedig ohono a dringo'n ôl i'r lan. "Dyna ddysgu iti gega," meddai Wil, ond braidd yn ansicr, fel petai'n euog.

"A dyma ddysgu i titha', y Wil Cwcw iti!" meddai Meurig yn wyllt, gan hepgor ei ddyrnau a defnyddio'i draed yn eu lle. Nid oedd y boen a roesai dyrnau Os i enau a thrwyn Wil amser cinio yn ddim wrth ing y bedol haearn ar ei goes yn awr, ac eisteddodd ar y ddaear yn magu'r dolur mewn gwewyr dolefus, gan swnio fel mochyn yn cael ei begio.

Brysiodd Gwyn a Meurig i'r pentref ac i fyny Tan-y-bryn. Gan fod Edward Ifans ym mhwyllgor y Gronfa, nid oedd neb yn "Gwynfa," ac oedodd y ddau tu allan yn anhapus, heb wybod beth i'w wneud. Yr oedd y drws nesaf i fyny, tŷ Idris, yn wag, a'r drws nesaf i lawr, tŷ dyn o'r enw Owen Williams-Now'r Wern-a weithiai yn Lerpwl, yr un fath. A'i gyfnither Ceridwen mor wael, nid aeth Gwyn tros y ffordd rhag rhoi trafferth i'w Ewythr John.

Tyd i fyny i'n tŷ ni, Gwyn," meddai Meurig. Mi gei fenthyg fy nillad gora' i."

"Na, 'fydd Tada ddim yn hir, wsti."

Buont yno am ryw hanner awr, a chrynai Gwyn yn ei ddillad gwlybion. Pan gyrhaeddodd Edward Ifans, gyrrodd ef i'w wely ar unwaith.

"Rhed i fyny i Albert Terrace, 'ngwas i," meddai wrth y bachgen arall, "a gofyn i Megan—Mrs. Davies-ddŵad i lawr yma am dipyn.'

Yna aeth ati i oleuo'r lamp ac i ailgynnau'r tân er mwyn berwi gwydraid o lefrith i Gwyn. "Does dim fel llefrith poeth a phupur ynddo fo," meddai wrtho'i hun. "Gobeithio'r annwyl na fydd yr hogyn ddim gwaeth, a Martha'n dwad adra' ddiwadd yr wsnos.'

Pan gludodd y llefrith i fyny i'r llofft ffrynt—cysgai'r tad a'r mab gyda'i gilydd yn awr gwelai yng ngolau'r gannwyll a adawsai ynghyn yno fod Gwyn yn chwysu ac mewn poen. "Tyd, yfad hwn, 'ngwas i. Mi deimli di'n well wedyn."

"Hen boen ofnadwy yn f'ochor i, Tada."

"Ym mh'le, Gwyn bach? "

"Yn fan yma, lle'r oedd o o'r blaen pan on i yn fy ngwely am wsnos." A rhoes ei law wrth ei galon.

"'Ydi d'aeloda' di'n brifo?"

"Ydyn', yr un fath ag o'r blaen. Fy ffera' i a 'mhenna' glinia' i."

'Oes gin' ti gur yn dy ben? "

Oes, Tada."

"Tria'r llefrith poeth 'ma 'rwan. A dyma iti ddarn o'r deisan gyraints honno o siop Preis. 'Rwyt ti'n 'sgut am hon, ond wyt?

Ond er mor hoff oedd Gwyn o'r deisen gyraints o siop Preis, ni fedrai fwyta dim ohoni; yr oedd ei wddf yn rhy boenus iddo lyncu tamaid. Llwyddodd i sipian y llefrith yn araf, ac yna troes Megan, a oedd newydd gyrraedd, ef ar ei ochr i gysgu, gan lapio'r dillad yn dyner amdano. Brysiodd hi i lawr y grisiau wedyn, a dilynodd ei thad hi'n araf.

"Tada?"

"Ia, 'ngwas i?" Dychwelodd at y gwely. "'Ddeudis i ddim wrtho fo fod yn ddrwg gin' i."

"Wrth bwy?"

Rhyw hogyn mawr i lawr wrth yr afon."

Pwy oedd o?"

"'Dydi o ddim yn ysgol ni."

"Yn ddrwg gin' ti am be'?"

""Roedd o wedi 'ngweld i hefo Harri Rags ddoe, a fi ddaru guro ar 'i ddrws o. Mae 'i dad o'n Fradwr, ac 'roedd o isio imi ddeud bod yn ddrwg gin' i. Ond' 'Dydi ddim yn ddrwg gin' i,' ddeudis i."

"Tria gysgu 'rŵan, Gwyn bach."

"Pryd byddwch chi'n dwad i'ch gwely, Tada?"

'Fydda' i ddim yn hwyr, 'ngwas i. 'Ga' i adael y gannwyll iti? "

"Na, mae isio bod yn gynnil hefo cnwylla', medda' 'Mam."

"Tria gysgu 'rwan, 'machgan i."

I lawr yn y gegin edrychodd Megan a'i thad yn bryderus ar ei gilydd yr un oedd yr arwyddion dri mis ynghynt pan fu Gwyn yn ei wely am dros wythnos.

"Os na fydd o'n well yn y bora," meddai Edward Ifans, "mi ofynna' i i Doctor Roberts gael golwg arno fo."

"Mi liciwn i gael gafael yn hogyn y Twm Parri 'na," ebe Megan yn chwyrn.

Hogyn Twm Parri? Pam?"

"Fo ddaru wthio Gwyn i'r afon."

"Sut gwyddost ti?"

"Y bachgen bach ddaeth i'm nôl i ddeudodd wrtha' i." Bu distawrwydd am ennyd: syllai Edward Ifans yn ddwys ir tân.

"Mae'n biti, ond ydi?

"Be', Tada?"

"Fod yr ymryson 'ma'n mynd i blith y plant fel hyn. Gweithiwr yn erbyn gweithiwr, partnar yn erbyn partnar, gwraig yn erbyn gwraig, teulu yn erbyn teulu." Ysgydwodd ei ben yn drist wrth chwanegu, "A 'rwan, plant yn erbyn plant, ysgol yn erbyn ysgol. Be' fydd diwadd yr holl helynt, tybad? Mi fydd 'i ddylanwad o fel gwenwyn drwy'r lle 'ma am flynyddoedd meithion, mae arna' i ofn. 'Ddaru'r un ohono' ni feddwl ar y cychwyn y dôi petha' i hyn, y basan ni'n chwalu cartrefi, dryllio aelwydydd, rhwygo'r holl ardal, ac yn gweld drwg-deimlad ym mhobman-ar y stryd, yn y siop, yn yr ysgol ymhlith y plant, hyd yn oed yn y capal. Gresyn na fasa' 'na ryw ffordd i gadw'r plant yn lân rhagddo. A'r capeli. Y Sul dwytha' yn Siloh 'cw, dyma'r hen William Parri yn pasio sêt Meic Roberts wrth fynd â'r Cymundab o gwmpas."

"Mi glywis i. Am 'i fod o'n Fradwr, yntê?

"Ia. A phan ddaru Mr. Edwards siarad hefo fo wedyn, 'roedd o'n hollol ddiedifar, fel 'tai o wedi cyflawni rhyw orchest. Na wn i, wir, wn i ddim be' ddaw ohono' ni os aiff yr hen helynt 'ma ymlaen yn hir eto."

Ni chysgodd Gwyn drwy'r nos honno oherwydd y boen o gwmpas ei galon ac yn ei aelodau, a griddfannai wrth droi ar ei gefn neu ar ei ochr. Galwodd ei dad yn nhŷ Doctor Roberts ben bore, ac addawodd y meddyg y deuai i fyny i Dan-y-bryn yn union, cyn dechrau gwaith y dydd. . . . A chadwodd ei air.

Dyn bychan tew oedd y Doctor, a wnâi i rywun feddwl am aderyn y to ond bod ganddo shectol aur ar ei drwyn a barf gota ar ei ên. Troai'i ben yn gyflym gyflym wrth siarad, a symudai'i ddwylo mor sydyn nes amau ohonoch eu bod yn cael eu tynnu gan linynnau anweledig heb yn wybod bron i'w perchennog. Un o Lechfaen ydoedd yn wreiddiol, ond symudasai'i deulu i fyw i Lerpwl pan oedd ef tua deuddeg oed. Pan ddychwelodd i Lechfaen, yn ŵr ac yn feddyg, Cymraeg yr hogyn deuddeg oed a oedd ganddo, a siaradai mewn brawddegau sydyn, cwta, gan gyfieithu pob un bron i Saesneg, fel petai'r dyn o Lerpwl yn mynnu rhoi sêl ei brofiad swyddogol ar sylwadau'r bachgen o Lechfaen.

Wel, Doctor?" gofynnodd Edward Ifans iddo pan ddaethant yn ôl i'r gegin o'r llofft.

"'Run peth. Same thing. Ond 'i fod o'n waeth. Much worse. Sbredio. Spreading from joint to joint. Mae o yn y ddau benelin 'rwan. Two elbows. Ac yn y 'sgwydda'. Shoulders. Ac yn 'i law chwith o. Left hand."

Siaradai fel petai'r peth yn hollol ddibwys yn ei olwg. Prysur, croendew, difater-felly yr hoffai'r Doctor Roberts ymddangos i eraill, ond gwyddai pawb a'i hadwaenai'n dda am ei garedigrwydd a'i dynerwch, a winciai'r rheini ar ei gilydd pan swniai'r dyn bach yn ddideimlad.

"Lle mae'r musus?"

"Yn y Sowth, Doctor, yn edrach am Idris a'r teulu."

Pryd mae hi'n dwad adra'?"

"Drennydd, ddydd Sadwrn."

"Hm. 'Ch hun ydach chi?"

"Ia. Ond mae'r ferch yn dwad i lawr bob bora. Mi fedar hi aros yma os bydd angen.'

"Dim angan. No need. 'Rydw' i am 'i yrru fo i Lerpwl."

"Lerpwl? Pwy?"

"Yr hogyn bach. For Hospital Treatment. I roi pob chwara' teg iddo fo. Bwyd da. Good food. Massage. Baths. Painting. Rhaid inni 'i glirio fo. Must clear it. Unwaith ac am byth. Once and for all."

"Ond fel y gwyddoch chi, Doctor . . . "

"Ia?"

"Yr ydan ni ar streic ers yn agos i ddwy flynadd bellach, a . . . "

"Dim arian gynnoch chi?"

"Wel. . . ia. Mi hoffwn i i'r hogyn gael y gora' posibl, wrth gwrs, ond . . . "

"Mae'r Hospital yn rhad. Free Hospital. 'Chostiff o ddim i chi. Not a penny piece."

"Ond . . . "

"Y trên? Mae gin' i ugian punt—twenty pounds-yr ydw' i newydd gael oddi wrth ffrind yn Llundain. At achosion fel hyn. For needy cases." Tynnodd bedair sofren o'i boced a'u taro ar y bwrdd. "Mi fyddwch isio prynu rhai petha' iddo fo. I'll get through to Liverpool this morning."

"Ond gwrandwch", Doctor, dechreuodd Edward Ifans, gan godi'r pedair sofren oddi ar y bwrdd, "'dydw' i ddim . . . "

Ond yr oedd y dyn bychan ar ei ffordd allan. "I may want to get him off this morning," gwaeddodd o'r drws. "Trên deuddag."

Gyrrodd y meddyg neges yng nghanol y bore i ddweud iddo lwyddo yn ei gais am wely yn yr Ysbyty. A chyn hir daeth ef ei hun yn ei gerbyd i gludo Gwyn i'r orsaf. "Mi fydd o'n iawn yn y trên," meddai, "ond gofalu na chaiff o ddim drafft, yntê? Mae'r temp. i lawr bora 'ma. No fever. He'll be all right." A chyn i'r trên gychwyn gwthiodd sofren arall i law Edward Ifans." Rhag ofn. In case," meddai. Yna i ffwrdd ag ef yn fân ac yn fuan, heb air arall.

Ychydig sylw a gymerodd Gwyn o bentrefi a threfi a thraethau ar y daith: nid oedd hyd yn oed y twnelau yn ei gyffroi. Llogodd Edward Ifans gerbyd i'w gludo o orsaf Lime Street i'r Ysbyty, ac wedi cyrraedd yno, teimlai braidd yn fychan wrth ateb cwestiynau am ei waith a'i deulu a'i foddion i'r ferch drwynfain, sbectolaidd a'u gofynnai iddo. Ond yn y ward, a nyrs fach o Gymraes yn rhoi Gwyn yn ei wely, ffrydiai annibyniaeth yn ôl i'w feddwl, fel petai'n dychwelyd i'w dŷ ac at ei iaith ac i blith ei bobl ei hun wedi orig yswil mewn lle dieithr, ffroenuchel.

"O b'le ydach chi'n dwad, 'ngeneth i?" gofynnodd iddi. "O Aber Heli, Syr."

"Tewch, da chi! Sut ydach chi'n licio yma?"

"O, wrth fy modd, ond fy mod i'n cael pylia' o hiraeth go arw weithia'. Ond mae 'Nhad yn galw yn Lerpwl 'ma bron bob wsnos a 'Mam ne' 'mrawd yn dwad hefo fo weithia'. Yn y stemar. Fo ydi'r Ciaptan . . . Dyna chi, yr ydach chi'n gynnas a chyffyrddus 'rwan, ond ydach? meddai wrth Gwyn.

"Ydw', diolch, Nyrs."

"Wel, 'ngwas i," meddai Edward Ifans braidd yn floesg, wedi iddo daro dillad Gwyn yn ei fag.

Ni wnaeth Gwyn ddim ond gwenu'n ddewr, gan ymdrechu cadw'r dagrau o'i lygaid."

"Wn i ddim pryd y down ni i'th weld di, fachgan, a'r hen drên 'na mor ddrud. Ond y mae'n debyg y daw dy fam ganol yr wsnos."

Clywodd y nyrs fach y geiriau. "Pam na ddowch chi ddydd Iau, wsnos i hiddiw?" gofynnodd. "Hefo 'Nhad yn y stemar. Cario llechi i Lerpwl mae o, os ydach chi'n barod i deithio mewn llong felly."

"'Ydach chi . . . 'ydach chi'n meddwl y basa' fo'n caniatáu inni? . . . "

"'Rargian, basa', mewn munud. Mi fydda' i'n sgwennu adra' 'fory, a mi ddeuda' i wrtho fo am yrru gair atoch chi. I ddeud pryd bydd y teid yn gadael iddo fo gychwyn. Ond mi fydd raid i chi aros dwy noson os dowch chi felly. Mae'n cymryd dau ddiwrnod iddyn' nhw ddadlwytho. 'Oes gynnoch chi berthnasa' yn Lerpwl 'ma?"

"Neb, mae arna' i ofn. Ond mae 'na amryw o Lechfaen 'cw yn gweithio yma 'rŵan. Mi sgwenna' i at Now'r Wern heno pan a' i adra' . . . "

Ond ni fu raid iddo ysgrifennu at Now'r Wern. Prin yr oedd wedi gorffen ei swper yn "Gwynfa" y noson honno pan alwodd Catrin, gwraig Robert Williams."

"Wedi clywad am Gwyn bach," meddai wrth Megan, a aethai i ateb y drws. "Diar, hen dro, yntê? . . . O, hylô, Edward Ifans! Dwad i ddeud wrthach chi fod Meri Ann fy chwaer yn byw reit agos i'r Rospitol. 'Catrin,' medda' Robat 'cw pan glywson ni amsar cinio, dos i fyny at Edward ar unwaith i roi adrés Meri Ann iddo fo.' Ond yr oeddach chi wedi mynd ar y trên deuddag . . . Dyma fo'r adrés, ac os byddwch chi isio tamad o fwyd ne' aros y nos—wel, yr ydach chi'n gwbod am Meri Ann, ond ydach? Y ffeindia'n fyw. Mi fasa' wrth 'i bodd eich gweld chi, a 'fasa' dim yn ormod gynni hi'i wneud i chi. Mi sgwennodd Robat 'cw ati hi pnawn 'ma, ac mi fydd Meri Ann yn edrach amdano fo 'fory nesa', 'gewch chi weld. Ac mae hi'n cadw hannar dwsin o ieir yng nghefn y tŷ ac yn cael wya' reit dda, medda' hi. Ac mi sgwennodd hefyd at Christmas 'i gefndar i Firkenhead. Mae 'i hogan o, Nellie, yn gweithio mewn offis yn Lerpwl, ac 'rydw' i'n siŵr y medar hi alw yn y Rospitol i fynd â ffrwytha' ne' rwbath i'r hogyn bach. Pryd ydach chi'n meddwl y medrwch chi fynd yno eto, Edward Ifans? 'Roedd Robat 'cw yn gobeithio . . .

Ron i'n meddwl mynd ddydd Iau nesa',' meddai Edward Ifans, gan dorri ar y llifeiriant o eiriau.

Dydd Iau? Wel, rhaid i chi aros y nos hefo Meri Ann, chi a Martha os medrwch chi fforddio mynd eich dau. Mae gynni hi dŷ braf a digon o le ac mi fasa' wrth 'i bodd yn rhoi croeso i chi. Ond dyna fo, yr ydach chi'n gwbod am Meri Ann, ond ydach? Y ffeindia'n fyw, a 'd oes dim yn ormod ganddi 'i wneud i rywun yn y Rospitol, yn enwedig os bydd o o Lechfaen 'ma. Diar annwl, yr ydw i'n cofio pan aeth William Williams, Ty'n Cerrig, i gael 'i goes i ffwrdd. Gwyn bach druan, yn yr hen Rospital fawr 'na, yntê? Ond dyna fo, mae Doctor Robaits yn gwbod, ond ydi? Y Doctor bach gora' yn yr holl wlad, dyna ydw' i'n ddeud, a thasa' fo'n fy ngordro i ne' Robat 'cw i fynd ar ein penna' i'r afon 'na bob bora, am wn i na fasan ni'n mynd . . .

Derbyniodd Edward Ifans lythyr oddi wrth y Capten John Huws fore Llun yn ei wahodd ef a'i wraig i deithio yn ei long i Lerpwl fore Iau. A allai ef a Mrs. Ifans ddal y trên wyth o Lechfaen? Hynny yw, oni fyddai'r dydd yn ystormus iawn. Nid oedd y dydd yn ystormus, ac fel y nesâi'r trên i Aber Heli, yr oedd heulwen denau Tachwedd yn llewych ansicr ar lwydni'r môr.

'Rydw' i'n falch o gael eich cwmni chi," meddai'r Capten Huws wedi iddo'u harwain i'w gabin. "Gyda llaw, mi gawson ni lythyr eto ddoe oddi wrth Dilys, y ferch 'cw. Yr hogyn bach yn dwad ymlaen yn iawn, medda' hi. Mae o'n rêl ffefryn yn y ward ac wedi cael amryw o ymwelwyr yn barod."

"O, diolch am hynny. Fy ngwas bach i!" ebe Martha Ifans. Ond nid edrychai ar y siaradwr yr oedd ei llygaid wedi'u hoelio ar lun ar y wal.

"Llong fy mrawd William," eglurodd y Capten. Llong hwylia'. Y Snowdon Eagle. Ac mae hi'n ddadl fawr acw bob tro y daw o adra'—rhwng stêm a hwylia', wchi." Yr oedd dagrau yn llygaid Martha Ifans.

"Ond ydi'r hen fyd 'ma'n fychan?" meddai. "Mae'n hogyn ni ar hon'na." A chododd hi a'i gŵr i syllu'n fanwl ar y llun.

"Ar y Snowdon Eagle? Wel, wir! Ond mi ellwch fod yn dawal eich meddwl ar un peth. Mi geiff bob chwara' teg hefo William fy mrawd, er mai fi sy'n deud hynny . . . Yr ydw' i'n cofio 'rwan iddo fo gymryd hogyn newydd cyn iddo fo adael Aber Heli 'ma. Wel, wir, a'ch hogyn chi oedd o!"

Treuliodd y tad a'r fam awr hapus gyda'u bachgen y prynhawn hwnnw, a chludwyd ganddynt y tryblith rhyfeddaf o ddanteithion i'r cwpwrdd wrth ei wely. "Y jam mwyar duon 'ma oddi wrth Catrin Williams," meddai Martha Ifans wrth eu rhoi'n ofalus yn y cwpwrdd. "Y 'fala' o ardd yr hen Ishmael Jones. 'Fala' byta digon o ryfeddod . . . Y deisan gyraints 'ma o siop Preis. John Preis 'i hun sy'n 'i gyrru hi iti a deud wrthat ti am frysio mendio iti gael chwanag pan ddoi di adra' . . . D'ewyrth John a Cheridwen sy'n rhoi'r grêps 'ma. Ceridwen oedd wedi'u cael nhw gan rywun am 'i bod hi'n sâl, ac mi fynnodd imi fynd â mwy na'u hannar nhw i ti . . . O, ia, mae gin' i ddeuswllt iti oddi wrth Dan hefyd. 'Roedd o wedi meddwl dŵad i Aber Heli bora 'ma i'n gweld ni'n cychwyn, ond mae dydd Iau yn ddiwrnod prysur ofnadwy iddo fo. Mi fydd o yno heno, mae'n debyg, yn aros am y llong. Yr wya' 'ma-Diar, yr ydw' i wedi bod ofn i'r rhei'na gracio ar hyd y daith—oddi wrth Roli Llefrith, Tyddyn Isa' . . . Y ddau lyfr 'ma oddi wrth Mr. Edwards y Gwnidog. A'r pedwar oraens 'ma . . . Diar, ond ydi pobol yn ffeind wrthat ti, dywad? . . . Meurig sy'n gyrru'r da-da 'ma. Y rhai wyt ti'n licio, medda' fo, caramels â chnau yn 'u canol 'nhw, o siop Leusa Jones—Leusa Licsmôl, chwedl chitha' . . . A mae Megan wedi casglu pob math o betha' i'r bocs 'ma, 'wn i ddim be' i gyd . . . A neithiwr mi alwodd rhyw hogyn o'r enw Os acw hefo hwn—rhyw lyfr a lot o lunia' ynddo fo. Fo'i hun ddaru 'u tynnu nhw, medda' fo, ac 'roedd o isio imi ddeud wrthat ti na chanith y Gwcw ddim am hir eto. Dim ond imi ddeud fel'na a mi fasat ti'n dallt medda' fo."

Llyfr bychan a'i glawr yn goch ydoedd, hen lyfr siop i'w fam, efallai, ond hwnnw oedd yr anrheg werthfawrocaf i Gwyn. Yr oedd yn amlwg fod Os mor ddeheuig â'i law ag ydoedd â'i ddyrnau, a thynasai yn y llyfryn bob math o luniau o Roli Llefrith ac ef ei hun a Wil Cwcw ac eraill, pob un yn anheddychol i'r eithaf. Ac uwchben pob llun, er mai prin yr oedd eu hangen, eglurai penawdau mawrion beth a fwriadai'r tynnwr ei gyfleu. "Y BABI YN NGHOITSH H. RACS" a oedd uwchben y cyntaf, a gwelid yn y darlun wyneb babïaidd Wil, yn wylofain i gyd, yng nghoits fach Harri Rags, a Roli Llefrith, a'i dafod allan, yn gwthio'r goits. Nid syniad artistig yn unig oedd hwn, ond tyfodd yn ffaith un gyda'r nos yn Nhan-y-Bryn, a bu'n boblogaidd iawn am hanner awr nes i Jane Parri, na fedrai werthfawrogi celfyddyd, benderfynu na châi ei hogyn hi gymryd rhan yn y fath ffolineb.

Cafodd y tad a'r fam yr hawl i alw yn yr Ysbyty eto yn yr hwyr, a daeth Meri Ann gyda hwy. Dynes fawr, dawel, oedd hi, hollol wahanol i Gatrin Williams ei chwaer. Tu ôl i'r tawelwch a'r ochneidio aml yr oedd tristwch mawr. Collasai ei hunig fab, meddyg disglair, yn y rhyfel yn Neheudir Affrig, a phrin y gallai'i meddwl syfrdan gredu bod y peth yn wir. Yr oedd ei gŵr mewn swydd bwysig yn nociau'r ddinas, a'i merch yn athrawes, ond wedi colli Emrys, troesai cysur a chyfoeth ei chartref yn llwch yn ei dwylo. Gallai fforddio morwyn neu ddwy, ond yr oedd yn well ganddi fod hebddynt, er mwyn gwneud rhywbeth drwy'r dydd, a chadwai ieir yng nghefn ei gardd am yr un rheswm-er gwaethaf barn ei chymdogion. "Y ffeindia'n fyw " oedd disgrifiad ei chwaer ohoni, a buan y dysgodd Edward a Martha Ifans mor gywir oedd y geiriau. Mwynhâi Meri Ann roi fel y mwynhâi eraill dderbyn yr oedd yn rhywbeth llon a chyffrous iddi, yn brofiad i ymhyfrydu ynddo. Gwelsai Gwyn hi bob dydd ers wythnos, a daethent yn gyfeillion mawr. A thystiai'r cwpwrdd wrth ochr ei wely nad yn waglaw y galwasai Meri Ann.

Yr oedd Martha Ifans yn dawel iawn ar y ffordd o'r Ysbyty. "Wel, wir, mae o i'w weld yn reit siriol, ond ydi?" meddai'i gŵr.

"Ydi, y peth bach," ebe Meri Ann ag ochenaid. Ond ni ddywedodd ei wraig ddim.

'Llefydd da ydi'r hospitals 'ma, wchi," meddai Edward Ifans, gan sylwi'n bryderus ar ei mudandod. "Mae pobol yn edrach arnyn' nhw mewn dychryn ac yn meddwl bod popeth ar ben pan mae'r Doctor yn sôn am 'u gyrru nhw i hospital. Ond wir, mae'n bryd inni gael gwared o syniada' hen-ffasiwn fel yna."

"Ydi," ebe Meri Ann ag ochenaid arall.

"Dyna fydda' Emrys druan yn 'i bregethu wrth bobol pan fydda' fo'n gorfod danfon rhywun i hospital. Mi wn i am lawar fasa' yn 'u bedd ers tro oni bai am yr Hospital 'ma."

"Dyna chi William Williams Ty'n Cerrig."

"Ia. 'Tasan' nhw heb dorri'i goes o i ffwrdd pan ddaru nhw, mi fasa'r drwg wedi rhedag drwy'i gorff o yn fuan iawn."

Tawelwch eto, a Martha Ifans yn syllu'n ffwndrus o'i blaen. "Mae Gwyn yn lwcus i gael hogan fach y Capten Huws i ofalu amdano fo," meddai Edward Ifans ymhen ennyd.

"Ydi, wir," ebe Meri Ann. "Ac mae hi'n hogan fach ffeind. 'Rydw' i wedi'i gwadd hi acw ddydd Sul a deud wrthi am ddŵad â ffrind hefo hi. Diar, yr ydw' i'n cofio pan on i'n gweini yn Lerpwl 'ma mor falch on i o gael mynd allan i de ne' swpar weithia'."

Yr oeddynt yn y tŷ cyn i Fartha Ifans fynegi'r hyn a oedd ar ei meddwl.

"Edward?" meddai pan eisteddodd wrth y tân.

'Ia, Martha?

"Rhaid i chi fynd i gael gair hefo'r Doctor bora 'fory. 'Dydw' i ddim yn licio'i olwg o o gwbwl. Yr hen wrid afiach 'na ar 'i ruddia' fo a'r . . . a'r poena' mae o ynddyn' nhw."

"Ond . . . ond 'roedd o'n siarad lot hefo ni ac yn chwerthin wrth edrach ar y llunia' dynnodd yr hogyn hwnnw."

Ac yn gwneud 'i ora' i guddio'r poena'. Ond 'ddaru o ddim fy nhwyllo i. Rhaid i chi fynd i siarad hefo'r Doctor bora 'fory."

"O, o'r gora', Martha. Er mai Sais go sâl ydw' i, mae arna' i ofn."

"Efalla' y daw Meri Ann hefo chi. Mae hi'n 'nabod y Doctor, medda' hi. 'Roedd o ac Emrys yn y Coleg hefo'i gilydd."

"It's going to be a fight," meddai'r Doctor fore trannoeth. "He's a delicate boy, and he needs a lot of building up."

"It's this old strike, you see, Doctor," meddai Edward Ifans. "We've tried to give him the best we could, but with so little money coming in . . . "

"Yes, I know, Mr. Evans, I know. on for two years now, has'nt it? long, I don't know."

"Oh, we've had a lot of help. been very kind to us."

"The strike has dragged How you've stuck it so

People everywhere have

You're brave

"And you deserve every penny you get. folk, very brave. It's a pity the children have to suffer, though. Your Doctor Roberts was here the other day, and he was very worried about that. Grand fellow, isn't he?"

"Yes, indeed. A good man, Doctor Roberts is."

Well, we'll do our very best for your boy, Mr. Evans. I thought it better to warn you that it's not going to be easy. You see, the rheumatic trouble has affected his heart, I'm afraid. When he gets better he'll have to be careful for a long time. Have you got anywhere where he could go from here for a while, somewhere where he can have good food and the right atmosphere, away from the strike and all the bad feeling it brings with it?"

'Well, I don't know. My son down in South Wales . . . "

"What's wrong with my house?" gofynnodd Meri Ann. "Wel, Meri Ann, 'fasa' Martha na finna' ddim yn licio rhoi traffarth . . . "

"Would a few months with me do him any good, Frank?" gofynnodd Meri Ann i'r meddyg, a adwaenai'n dda.

"That would be ideal, I should think," meddai yntau. "And I could keep an eye on him."

"Ond fel y gwyddoch chi, Meri Ann, 'fedren ni ddim . . ."

"Mi faswn i wrth fy modd 'i gael o am dipyn . . .

'Well, I'll leave you to argue it out between you," meddai'r meddyg, gan ysgwyd llaw ag Edward Ifans. Good-bye, Mr. Evans. We'll do all we can for him."

Nid ymddangosai Gwyn gystal y prynhawn hwnnw, ac ni chyffyrddasai â'r danteithion a oedd yn y cwpwrdd. Penderfynodd y tad a'r fam nad aent i'r Ysbyty wedyn yn yr hwyr, rhag ei flino. Cydiodd Gwyn yn dynn â'i ddwy law yn llaw ei fam pan oedd hi ar fin troi ymaith.

"Pam na ddowch chi eto amsar swpar, 'Mam?"

"Y Doctor isio iti orffwys gymaint ag a fedri di, 'ngwas i. Peidio ag egseitio, medda' fo. Ond mi ddown ni yr wsnos nesa' eto."

"Yn y stemar?"

"Ia, hefo Ciaptan Huws. A rhaid i titha' frysio mendio iti gael pas ynddi hi."

"Rhaid . . . 'Mam?"

"Ia, 'ngwas i?"

"Deudwch wrth Meurig . . . am ddeud wrth Os. . . . na ddeudis i ddim fod yn ddrwg gin' i. Mi fydd Os yn dallt."

Troes Edward a Martha Ifans wrth ddrws y ward i chwifio llaw ar eu bachgen. Cododd Gwyn yntau ei law, gan wenu'n ddewr, ond yn sydyn yr oedd y boen yn ei benelin ac yn ei ysgwydd yn ysgriwio'i wyneb. Ond dychwelodd y wên ar unwaith, yn loyw gan ddagrau. Edrychai'n fychan ac yn unig iawn yno ym mhen draw'r ward, ac yr oedd calon Martha Ifans fel plwm o'i mewn fel y cerddai ymaith. Teimlai'n ddig wrth ryw ferch o ymwelydd gerllaw am chwerthin yn uchel ar ei ffordd allan.

Daeth llythyr oddi wrth Meri Ann ddydd Llun ac un arall ddydd Mercher. Ceisiai swnio'n hyderus, ond darllenai'r tad a'r fam rhwng y llinellau a gwyddent nad oedd Gwyn yn gwella fel y gobeithiai'r meddyg y gwnâi. Dydd Iau, pan gyrhaeddodd y llong Lerpwl, yr oedd Meri Ann yn aros amdanynt ar y cei. Gwyddent heb iddi ddweud gair pam y daethai yno.

"Bora 'ma, tua deg," meddai. "Dowch, mae gin' i gerbyd yn aros wrth y giât acw. . . Dowch, Martha bach, dowch, 'nghariad i . . . Mae fy ngŵr i wedi gwneud y trefniada' i gyd y pen yma, Edward Ifans, ac 'rydw' i wedi gyrru telegram i Robat a Chatrin fy chwaer i drefnu petha' yn Llechfaen. Ar gyfar dydd Llun yr on i'n meddwl . . . Ewch chi'ch dau at y cerbyd 'rwan tra bydda' i'n cael gair hefo'r Capten Huws."

Oedd, yr oedd y trefniadau oll wedi'u gwneud, a mynnai gŵr Meri Ann gael talu'r treuliau i gyd. A phan ddaeth y Sadwrn, teithiodd Meri Ann gyda'r fam yn y trên i Lechfaen, a gofalodd ei gŵr fod yr arch yn cyrraedd llong y Capten Huws heb i'r tad orfod gwneud dim.

"Gwell i chi deithio yng nghabin y Mêt hiddiw," meddai'r Capten pan aeth Edward Ifans i mewn i'r llong.

"Na, os ca' i, Capten Huws, mi liciwn i fod yn eich cabin chi."

Ac yno yr eisteddodd, a'i ddwylo wedi'u plethu ar ei liniau a'i lygaid pell-freuddwydiol yn llawn poen. Gorweddai'r arch fechan ar ddwy gadair wrth y mur, a hongiai'r llun o'r Snowdon Eagle uwchben iddi.