Cofiant Cadwaladr Jones, Dolgellau/Ei Neillduolion fel Gweinidog a Bugail
| ← Y Duwinydd | Cofiant Cadwaladr Jones, Dolgellau gan Robert Thomas (Ap Vychan) |
Ei nawdd dros bregethwyr ieuaingc, myfyrwyr,&c., |
PENNOD X.
EI NEILLDUOLION FEL GWEINIDOG A BUGAIL.
Ei Lyfrgell-Ei bregethau, a'i ddull yn eu traddodi-Yn gweinyddu wrth fwrdd Cymundeb-Yn cadw cyfeillachau eglwysig, ac yn trin dysgyblaeth-Ei ofalon am bobl ieuaingc-Ei gymmeriad fel ymresymydd-Ei ddull serchog o ymgyfarch-Ei ffyddlondeb i'w gyhoeddiadau.
Wrth ddechreu ar y gorchwyl o gyfansoddi y rhan a benodwyd i mi o Gofiant fy anwyl dad yn yr efengyl, y diweddar Barchedig Cadwaladr Jones o Ddolgellau, nis gallaf lai na mynegu fy adgof cyntaf am dano, a hyny mewn amgylchiad tra hynod a ddygwyddodd yn Llanegryn tua phymtheng mlynedd a deugain yn ol. Nid oedd gan yr Annibynwyr un capel yn y pentref y pryd hwnw, ond cedwid moddion gras yn y naill dŷ a'r llall. Ar un prydnhawn Sabboth yn yr haf, dygwyddodd fod y gwr parchus yn pregethu yno mewn llofft, i'r hon yr esgynid ar hyd grisiau oddiallan. Yr oedd yr ystafell yn orlawn, a'r hin yn hynod o frwd. Cyn i'r pregethwr fyned yn mhell yn ei wasanaeth, torodd y llofft yn ddisymwth gan fyned fel hopran melin! Disgynai y pregethwr a'i bulpud gyda'u gilydd i'r pentwr. Crochlefai amryw o'r bobl am eu bywyd, yn enwedig y rhai isaf o honynt. Yno y clywid gwyr a gwragedd, a rhieni a phlant, yn dolefain am eu gilydd; a da yr wyf yn cofio fy mod inau yn ymlithro i lawr ar fainc tua'r canol, i'r lle yr oedd pawb yn myned. Gwelid un dyn tàl, ïe, y tàlaf yn y wlad, wedi cael gafael ag un llaw mewn rhywbeth, ac yn hongian felly uwchben y gynnulleidfa. Ond trwy drugaredd yr Arglwydd, ni chollodd neb ei fywyd yno, ac ni anafwyd neb yn dost iawn. Yr hyn sydd fwyaf cofus genyf bob tro y meddyliwyf am yr amgylchiad yw disgyniad y pregethwr i'r pentwr megys un a ddisgynai oddiar geulan i lyn i nofio ynddo; a mwy na'r cwbl, ei dawelwch wedi iddo allu ymryddhau o ganol y tryblith meinciau a dynion; ïe, meddaf ei dawelwch! Ar ol iddo gael ei draed dano, efe a ddywedai yn hollol ddigyffro—"Yn enw dyn, sut y bu hyn!" Braidd na fernid ef gan rai a fuasent yn gwaeddi am eu bywyd, yn bregethwr go anystyriol, am na buasai yntau hefyd yn cyffroi drwyddo ac yn crochlefain fel hwythau. Rhyfedd at ei dawelwch! Pwy ond Cadwaladr Jones o Ddolgellau a allasai feddianu ei hun felly yn y fath amgylchiad cyffrous? Daeth un o'r hynodion penaf yn ei gymmeriad i'r amlwg y pryd hwnw, sef ei bwyll a'i hunanfeddiant. Nid rhyw ddygwyddiad am un tro hynod oedd iddo amlygu ei hun felly, ond gellid dwyn ar gof amgylchiadau ereill hefyd yn ystod ei fywyd, yn y rhai y gwelid ef yn ymddwyn yr un modd a hyn,——yn gymwys fel ef ei hun. Gadawn i'r brodyr ereill gael y cyfleusdra i fynegu hyny, gan na byddai yn weddus i ni sangu eu tiriogaeth.
Rhyw saith neu wyth mlynedd yn y rhan gyntaf o weinidogaeth Mr. Jones yn Nolgellau, ydyw y cyfnod y cyfeirir ato yn benaf yn yr erthygl hon; a'r rheswm a roddir dros hyny ydyw,—ddarfod i'r ysgrifenydd dreulio y tymmor hwnw dan ei weinidogaeth ef; ac felly, bydd yr hyn a ddywedir ganddo yn cael ei fynegu oddiar wybyddiaeth bersonol o Mr. Jones.
Yn awr, ni a ddechreuwn yn uniongyrchol i grybwyll gair o'n hadgofion am—
EI LYFRGELL.
Nid oedd nifer ei lyfrau gymaint y pryd hwnw mewn cydmariaeth â'r hyn a welid gan ambell un o'i frodyr yn y weinidogaeth, ond yr oeddynt oll yn wir dda, a chan mwyaf ar dduwinyddiaeth. Un o'i brif esbonwyr ar y Beibl yn gyfan oedd Matthew Pool. Mynych y cawsom gyfleusdra i edrych iddo am eglurhad ar yr ysgrythyr. Ei hoff awdwyr duwinyddol oeddynt Jonathan Edwards o America; Bellamy; Dwight; Andrew Fuller; ac yn benaf oll Dr. Edward Williams o Rotherham. Darllenai lawer iawn ar y rhai hyn, yn enwedig gweithiau yr olaf ar "Uniondeb y llywodraeth Ddwyfol, a Phenarglwyddiaeth Dwyfol ras:" gwelid hwn yn gyffredin ar ei fwrdd. Cyfrol drwchus ydoedd yn cynnwys rhanau ereill hefyd o waith yr un awdwr, wedi ei rwymo yn gryf gan Hughes o'r Dinas. Yr oedd gweithiau yr awdwyr uchod yn cynnwys syniadau lled newyddion ar amryw byngciau duwinyddol, y rhai a dybid gan Uchel—Galfiniaid y pryd hwnw eu bod yn gyfeiliornus, afiach, a dinystriol i'r rhai a'u coleddent. Cynyrchion yr enwogion hyn fu yn achlysur o ddadleuaeth frwd yn Nghymru am ryw dymmor, a gelwid eu cyfundrefn yn "System Newydd."
Nid wrth lyfrgell pregethwr y gellir bob amser farnu pa un ai gwych ai gwael yw efe fel y cyfryw. Dichon y gwelir detholiad campus o weithiau prif awdwyr ar dduwinyddiaeth, ac ar amryw ganghenau eraill o wybodaeth fuddiol, yn meddiant ambell un, ac eto na bydd eu perchenog ond rhyw bregethwr canolig. Gwir fod llyfrgell dda yn fantais werthfawr ragorol i'r sawl a wnelo ddefnydd priodol a honi; ond gwyddys mai nid darllen dibaid ddydd a nos a wna bregethwr enwog, ond tuedd cryf ynddo hefyd at fyfyrdod ar yr hyn a ddarlleno. Digon tebygol fod ambell un yn darllen mwy nag a wnelai Mr. Jones, er cymaint a ddarllenai yntau; ond yr ydys yn dra sicr nad oedd ond ychydig a ragorent arno mewn myfyrgarwch; yr hyn yn benaf a'i gwnaeth mor ragorol fel duwinydd. Astudiai ei bwnge yn drwyadl, er mae'n wir, mai yn araf a dyogel y gwnelai efe hyny, fel pob peth arall. Yr oedd melin ei fyfyrdod ar waith yn dra mynych.
Mawrhaed y brodyr ieuainge sydd yn awr yn y weinidogaeth efengylaidd eu breintiau mawrion i gasglu gwybodaeth, yn enwedig pob gwybodaeth a'u cymhwyso i lenwi eu swydd bwysig; ond ymdrechant gyda hyny hefyd i fod yn fyfyrwyr gwych. Mae myfyrdod i'r meddwl yr un peth mewn cymariaeth ag ydyw cnöad cîl i'r anifail, yr hyn sydd yn troi ei ymborth yn faeth iddo.
Ar ol ymdroi enyd fechan yn llyfrgell ein "cyfaill, ni a ddaliwn ar y cyfleusdra yn awr i sylwi ychydig ar—
EI BREGETHAU, A'I DDULL YN EU TRADDODI.
Yr oedd ei bregethau bob amser yn eglur, trefnus, ysgrythyrol, a buddiol, ac yn bur hawdd i'w cofio yn gyffredin. Ni cheid ynddynt, mae'n wir, ryw lawer o borthiant i gywreingarwch cnawdol, na blodau lawer i ddifyru y llygaid; ond byddai pob "newynog a sychedig am gyfiawnder" a eisteddai dan ei weinidogaeth, yn sicr o gael ei borthi â bara y bywyd, a'i ddisychedu â dyfroedd yr iachawdwriaeth. Y fath oedd cryfder ei synwyr cyffredin dan ddylanwad gras Duw, fel na ofnid un amser gan neb a'i hadwaenai, y clywid o'i enau ef ddim a fyddai iselwael ac annheilwng o'r areithfa Gristionogol. Yr oedd ei barabl yn rhwydd, ei lais yn beraidd, ei iaith yn goeth, a'i ymddangosiad bob amser yn hawddgar yn ei areithfa. Addefir na chlywid trwst gwlaw mawr, ac na welid llewyrch mellt fflamllyd yn ei bregethau, nac yn ei ddull o'u traddodi; ond defnynai ei athrawiaeth fel gwlithwlaw ar irwellt.
Gyda golwg ar ddull Mr. Jones yn cyfansoddi ei bregethau, ymddengys mai anfynych yr ysgrifenai hwynt yn gyflawn; o'r hyn lleiaf, nid oedd pob un a welsom ni ganddo ond nodiad yn unig o "benau y bregeth," yn nghyd â chyfeiriad at yr ysgrythyrau priodol iddynt. Cynnwysid y cyfryw yn gyffredin mewn un tudalen, yr hwn ni byddai nemawr mwy na chledr ei law. Dodai y cyfryw weithiau rhwng dalenau y Beibl yn y pulpud, ond byddai raid iddo wneyd hyny yn no ddirgelaidd rhag i neb o'r hen bobl dduwiol eu gweled. Bernir oddiwrth ffurf ei bregeth ysgrifenedig, na wybu Mr. Jones nemawr erioed yn brofiadol beth oedd darllen ei bregeth yn gyflawn yn ei bulpud, ïe, hyd yn nod ei bregeth Saesoneg ychwaith.
Prif faterion ei weinidogaeth oeddynt, Cyflwr truenus dyn fel pechadur—Aberth Crist—prynedigaeth trwy ei waed ef —ei Berson a'i swyddau cyfryngol—helaethrwydd darpariadau gras—parodrwydd Duw i achub yr edifeiriol—rhwymedigaeth holl ddeiliaid yr efengyl i gredu yn Nghrist—sylfeini cyfrifoldeb dyn—ffynnonellau cólledigaeth a chadwedigaeth dynion—gwaith yr Ysbryd Glân—breintiau y gwaredigion —y sefyllfa ddyfodol. Gan fod Aberth Crist yn destyn dadleuaeth gyhoeddus yn y cyfnod y cyfeiriwn ato, efe a bregethai gryn lawer ar y pwnge pwysig hwn, yn ei amrywiol ganghenau yn nghyda dyledswydd pawb yn ngwlad yr efengyl i gredu yn y Ceidwad.
Nid oedd ein hen gyfaill parchus yn gystal adroddwr o'r ysgrythyrau wrth bregethu ag ydoedd ambell un o'i frodyr, megys Hughes o'r Dinas ac ereill, y rhai oeddynt gofiaduron rhagorol, ac adroddwyr cyhoeddus cywir o'r ysgrythyrau. Tebycach oedd Mr. Jones yn y rhan hon o'i swydd i Mr. Williams o'r Wern. Gwyddai yn dda am yr adnodau priodol i'w faterion, ac yn mha le yr oeddynt, a pha beth oedd eu sylwedd a'u cysylltiadau; ond eu hadrodd yn gywir air yn ngair, nid bob amser y gwnelai efe hyny. Wrth drafod ei fater, adroddai yn gyffredin y rhan flaenaf o'r adnod berthynol iddo, ac yna mynegai sylwedd y rhan olaf o honi, gan ddweyd"Neu eiriau tebyg i hyn'a." Os dewisai efe droi at yr ysgrythyr benodol a fyddai yn ei olwg, yr oedd ganddo ddigon o amynedd i wneyd hyny heb daflu ei hun i brofedigaeth; ond feallai y temtid ambell un o'i hen gyfeillion i ddweyd yn ddystaw rhyngddo ag ef ei hun-"Brysiwch, Cadwaladr Jones, brysiwch." Pwy erioed a'i gwelodd ef wedi colli meddiant arno ei hun yn y pulpud o ddiffyg amynedd a phwyll wrth geisio dyfod hyd i'w adnod, fel y gwelwyd ambell un, ïe, go enwog hefyd yn gwneuthur felly? Côf genym i ni weled ryw dro un o'n duwinyddion penaf mewn profedigaeth felly wrth bregethu. Pan oedd y cyfryw yn nghanol tanbeidrwydd ei yspryd, efe a gyfeiriai i lyfr y proffwyd Esaiah am ysgrythyr i egluro neu i brofi ei bwngc, gan fod yn gwbl sicr yn ei feddwl o'r man lle yr oedd yr adnod i'w chael, am ei fod wedi plygu congl y ddalen; a mynegai wrth y gynnulleidfa ei bod yn adnod "neillduol-neillduol iawn." Ond! er ei ofid, methai a chael gafael ynddi am fod y ddalen rywfodd wedi ei dadblygu! Ni roddai i fynu ei cheisio, ond parhai i floeddio yn ei danbeidrwydd arferol, gan ddywedyd, "Mae gan Esaiah, yn ddigon sicr, adnod neillduol-neillduol ar hyn;" a thröai ddalenau y Beibl cyn gynted a'r gwynt, nes o'r diwedd yr aeth hyn yn brofedigaeth iddo ef ei hun ac i'r gynulleidfa. Yn hytrach na hyny, pe buasai Cadwaladr Jones mewn amgylchiad felly, efe a ddywedasai wrth y bobl gyda phwyll,—"Mi wn fod yr adnod yn rhywle yn llyfr y proffwyd Esaiah; chwilied y naill a'r llall o honoch am dani, pan gaffoch gyfleusdra."
Cymered brodyr ieuaingc yn y weinidogaeth addysg oddiwrth hyn, i drysori yr ysgrythyrau yn eu côf, yn enwedig y rhanau y cyfeiriant atynt yn eu pregethau. Pa un bynag a wnelont ai ysgrifenu eu pregethau yn gyflawn ai peidio, byddai yn werth iddynt, fodd bynag, i gymeryd y drafferth a'r hyfrydwch i gopïo eu hadnodau gyda manylwch a chywirdeb, fel y cofient hwy yn well, ac y dysgont eu hadrodd fel y maent. Dygwydd yn no gyffredin fod pregethwyr ieuaingc yn trysori llawer mwy o'r Beibl yn eu côf cyn myned i Athrofäau, nag a wnant ar ol dyfod oddiyno. Frodyr caredig yn yr Arglwydd, ni ddylai y pethau hyn fod felly.
Weithian ni a drown ein golwg am enyd yn ein hadgofion at Mr. Jones.
YN GWEINYDDU WRTH FWRDD CYMUNDEB.
Crist croeshoeliedig fyddai prif destyn ei ymadroddion yno yn wastad; a byddai ei ddull pwysig, serchog, ac efengylaidd yn llefaru am hyn yn effeithiol ar deimladau Ꭹ frawdoliaeth. Byddai yn lled dueddol yn gyffredin wrth son am Grist fel Prïodfab Seion, o goffau tystiolaeth y Briodferch am ei Berson yn Nghaniad Solomon-" Beth yw dy anwylyd rhagor anwylyd arall, y decaf o'r gwragedd? Beth yw dy anwylyd rhagor anwylyd arall pan orchymyni i ni felly? Fy anwylyd sydd wỳn a gwridog, yn rhagori ar ddeng mil;" [ac yna, ebe efe, y mae hi yn ei ddarlunio gyda manylwch.] "Melus odiaeth yw ei enau; ïe, y mae efe oll yn hawddgar. Dyma fy anwylyd, dyma fy nghyfaill, O ferched Jerusalem."
Pan y dygwyddai fod rhai o'r newydd yn cael eu derbyn yn aelodau eglwysig, gwnelid hyny yn gyhoeddus wrth y "Bwrdd Cymundeb." Yr oedd efe yn hynod yn ei anerchion i'r cyfryw ar yr achlysur hwnw. Mae un Sabboth neillduol nas annghofir genym yn dragywydd, sef y Sabboth y safai tri bachgen ieuaingc yn ymyl y bwrdd i'w hanerch gan Mr. Jones; ac yr oedd gweled tri, ïe, dim ond tri, y pryd hwnw yn gymaint syndod a phe gwelid tri ugain y blynyddoedd hyn mewn ambell gynnulleidfa. Eu henwau oeddynt, Dafydd Morris, (mab Meurig Ebrill), Owen Davies, ac Evan Evans. O mor dadol a serchog oedd ymadroddion eu Gweinidog wrthynt. Bron na theimla yr ysgrifenydd y munyd hwn wasgiad caredig ei ddeheulaw fel arwydd cyhoeddus o'u derbyniad i blith y saint i fod yn gydgyfranog o'u breintiau. Byddai ei gyfarchiad i'r ychydig a arosent ar ol fel " edrychwyr " yn bur effeithiol yn gyffredin. Nid oeddynt y pryd hwnw ond rhyw chwech neu wyth mewn rhifedi, y rhai a eisteddant yn y Gallery. Côf genym mai y fath fyddai ei appeliadau atynt fel y gorfyddai ar rai o honynt ostwng eu penau, a chuddio eu hwynebau gan euogrwydd a chywilydd am na buasent hwythau hefyd yn dderbynwyr o'r Gwaredwr, ac yn cydgofio am dano gyda'i bobl. Yr oedd dull Mr. Jones wrth eu cyfarch felly mor fwynaidd a phwysig, fel nad oedd yn bosibl i neb o honynt dramgwyddo wrtho, oddieithr fod yn eu plith rywun caled iawn.
Ar ol i ni gael ychydig seibiant, ein gorchwyl nesaf fydd mynegu ein hadgofion am Mr. Jones
YN CADW CYFEILLACHAU EGLWYSIG, AC YN TRIN DYSGYBLAETH.
Dichon fod ambell un yn tra rhagori mewn doniau a phoblogrwydd fel pregethwr, ac etto ddim yn nodedig yn y rhan hon o'i swydd. Tybir fod dau gymhwysder neillduol yn anghenrheidiol i'w chyflawni, sef doethineb a phwyll. Ni wyddom am neb rhagorach yn hyn na Mr. Jones. Heb daflu un anfri yn y mesur lleiaf ar neb o weision Crist adnabyddus i ni, mae yn eithaf gwir nad oedd ond ychydig o honynt i'w cystadlu ag ef yn y gorchwyl hwn.
Ei ddull yn gyffredin wrth gadw cyfeillachau eglwysig fyddai cyfeirio at rai o'r frawdoliaeth wrth eu henwau am fynegiad o'r hyn oedd ar eu meddwl. Os dygwyddai i rywun fynegu ei amheuon am ei gyflwr, efe a'i holai yn arafaidd a chyda manylwch am yr achosion o hyny, a gwasgai ato yn drwm ac yn garedig, am effeithiau ei amheuon arno ei hun. "I b'le, Dafydd bach, y mae dy amheuon a'th ddigalondid yn dy yru di? Wyt ti yn meddwl eu bod yn dy wasgu yn fwy difrifol at yr Arglwydd mewn gweddi? Neu ynte, dy adael di y maent yn yr un man? Beth a feddyli di am hyny?" Yna cyn troi oddiwrtho at rywun arall, cynghorai ef gyda'r serchawgrwydd a'r difrifoldeb mwyaf. Dygwyddai weithiau i rywun ofyn am esponiad ar ran o'r Ysgrythyr. "Beth sydd yn ymddangos yn ddyrus i ti, Sion, yn yr adnod yna ?" Wedi i John roddi atebiad iddo, "Wel," ebe fe, "feallai y cei di esponiad gan rai o'r cyfeillion yma. Morris Dafydd, beth yw dy farn di arni?" Dywedai Meurig Ebrill ei olygiadau dan gau ei lygaid, fel y byddai yr arferiad yn Nolgellau y pryd hwnw gan amryw o'r brodyr, yn ol esampl ein hen gyfaill Thomas Davies, coffa da am dano. "Evan James, dywed dithau dy feddwl ar hyn." Dywedai y brawd hwnw ei syniad yn lled frysiog, a chyda gradd o wreiddioldeb. Elid heibio i eraill hefyd yr un modd; ac yna wedi iddynt gael cyfleusdra i fynegu eu barn ar yr adnod dan sylw, rhoddai Mr. Jones ei olygiad yntau arni; a rhyngddynt oll byddai Sion yn no debyg o fod wedi cael hollol foddlonrwydd ar ei adnod. Gallasai y Gweinidog, mae'n wir, roddi esponiad iddo ar y cyntaf, heb holi neb arall; ond yr oedd efe bob amser am ranu pob ryw orchwyl o'r fath hyny rhwng y frawdoliaeth, ac nid ei gyfyngu iddo ei hun yn unig. Bryd arall, rhoddid rhyw fater neillduol yn mlaen llaw i'w chwilio ac i'w drafod yn y cyfarfod eglwysig dilynol.
Os dygwyddai fod angenrheidrwydd am roddi rhybudd neu ocheliad i rywun o'r frawdoliaeth a dybid ei fod mewn perygl o syrthio i ryw brofedigaeth neu gilydd, nesai Mr. Jones at y cyfryw i ymddyddan ag ef, nid yn ddisymwth, ond yn raddol, gan ymdroi ychydig yn gyntaf gydag un neu ddau a ddygwyddai fod yn eistedd yn ei ymyl, ac yna ato yntau; ac felly dygai ei amcan i ben yn effeithiol. Os dygid cyhuddiad yn mlaen yn erbyn brawd neu chwaer, ymdrinid â hyny gyda'r pwyll mwyaf. Cai y cyhuddedig eithaf chwareu teg i ateb trosto ei hun, ac ni wneid dim mewn byrbwylldra yn ei achos. Os gwadu cywirdeb y cyhuddiad a wneid, chwilid i'r mater hyd yr eithaf. Os cwympo ar ei fai yn edifeiriol a wnelai Ꭹ troseddwr, yna tywelltid olew i'w friwiau, ac adgyweirid ef mewn yspryd addfwynder. Ni welsom neb erioed mor fanwl ac amyneddgar a Mr. Jones mewn ymdriniad ag achos y sawl a fernid yn haeddu diarddeliad. Gwnelai bob ymdrech a fyddai'n bosibl i ddwyn y troseddwr i edifeirwch, fel y gwaredid ef oddiwrth ei fai, ac fel y diangai yn ngwyneb Gair Duw rhag cael ei dori ymaith o gynnulleidfa y saint. Er hyny, nid oedd tynerwch a phwyll ein hen gyfaill yn ei atal i fod yn llym pan fyddai gwir angenrheidrwydd am hyny, yn ei swydd fel Gweinidog yn yr eglwys, nac fel tad yn ei deulu. Dygwyddodd i'r ysgrifenydd fod yn ei dŷ unwaith ar achlysur o gerydd teuluaidd. Ar ei fynediad i mewn, efe a welai Mr. Jones yn sefyll ar lawr y gegin, a gwialen yn ei law, ac un o'i fechgyn yn ei ymyl, yr hwn oedd o ddeg i ddeuddeg oed feddyliem. Ni welem neb arall yno ar y pryd ond hwy ill dau. "Wel, Evans," ebe fe, gyda'i serchawgrwydd arferol, "sut yr ydych? Sut y mae'r teulu? Eisteddwch yn y gadair yna, mi ddof atoch yn union." Gyda hyny dywedai wrth ei fab, "Tyr'd di gyda mi." A dacw y ddau yn myned bob yn gam i'r ystafell bellaf yn y tŷ. Cauid y drws. Yn mhen ryw funyd neu ddau, dyma swn gwialen-nodiau ar gefn y troseddwr, a chyda hyny ambell wawch allan nes y cyd-deimlai y gwr dyeithr yn y gegin a'r bachgen, bron gymaint a phe buasai ef ei hun dan y cerydd. Aeth yr oruchwyliaeth hono trosodd yn ebrwydd. Yna daeth y ceryddwr tadol allan oddiyno gam bwyll i'r gegin; ac wrth roddi y wialen o'i law, dywedai yn lled ddigyffro, "Wel, Evans bach, dyma'r helynt a geir wrth fagu plant; ond y mae'n rhaid eu ceryddu, a hyny yn no lym hefyd ambell waith, pan byddo'r trosedd yn galw am hyny. Ydyw Mrs. Evans yn iach?"
Pan y mae y tad caredig a thyner galon erbyn hyn yn gorphwys yn ei fedd, diau genym nad yw'r amgylchiad a grybwyllasom ddim wedi myned yn annghof gan ei anwyl fab; ond ei fod yn adgofio am dano gyda chalon ddiolchgar. "Ni a gawsom dadau ein cnawd i'n ceryddu, ac a'u parchasom hwy; onid mwy o lawer y byddwn ddarostyngedig i Dad yr ysbrydoedd, a byw?"
Ond ni addychwelwn am ychydigetto iddweyd gair yn mhellach am ddull Mr. Jones yn gweinyddu dysgyblaeth eglwysig.
Os dygwyddai fod rhyw gymaint o annghydfod rhwng rhai o'r frawdoliaeth â'u gilydd (yr hyn ni chymerai le ond anfynych iawn) ni cheid ei ragorach i'w dwyn i ymheddychu. Côf genym ei glywed unwaith yn ymdrin â mater dwy chwaer ag y cymerasai rhyw ffrwgwd le rhyngddynt â'u gilydd. Dacw Mr. Jones yn cyfodi oddiwrth y bwrdd, ac yn myned bob yn gam tuag atynt ill dwy. Yna dechreuai holi ychydig arnynt yn hynod o bwyllus, a hyny gyda'r fath ddifaterwch ymddangosiadol ag a barai i bawb ystyriol ddiflasu byth ar feddwl ffraeo â neb. Fel yr elai yn mlaen, dechreuai un o honynt ymgynhyrfu yn ei thymherau, a myned yn o siaradus. "Aros di," ebe fe wrthi, "y mae'n ddigon i un o honoch siarad ar y tro; treia di fod yn ddistaw am dipyn." Yna hi a ymlonyddai ronyn bach. Ond fel Ond fel yr elid yn mlaen, gormod gorchwyl i'r ddwy fyddai ymatal rhag ymdaeru yn boethlyd. Byddai ei wên a'i dawelwch yntau yn ddigon i gyfodi gwrid yn eu hwynebau. "Wel, yn wir," ebe fe, "yr ydych ill dwy yn debycach i blant nag i ferched mewn oed. Wyt ti ddim yn meddwl hyny?" Gostyngai hono ei phen. Yn mhen enyd, ceid clywed barn Mr. Jones ar y mater, a hyny drachefn gyda'r tawelwch mwyaf! "Y mae y naill a'r llall o honoch wedi colli eich lle; ond hi wedi colli ryw ychydig yn fwy na thi. Yr wyf yn meddwl mai gwell fyddai i chwi faddeu i'ch gilydd, a bod yn ffrindiau megys cynt. Wyt ti yn foddlawn i hyny?" "Ydw i." "Wyt tithau?" "Ydw i, Mr. Jones, soniai byth am dano." "Wel, da iawn, o'r goreu, ferched bach." Ar ol cael barn y cyfeillion ar y mater, dywedai wrth y ddwy. "Ysgydwch ddwylaw â'ch gilydd, a chymerwch ofal rhag ffraëo byth ond hyny.” Yna estynai y naill ei llaw i'r llall; a dyna y ffrwgwd hwnw drosodd am byth. Yn hytrach na rhoddi defnyddiau hylosg i'r gwreichion fyned yn danllwyth, trwy drin y mater mewn tymher ffyrnig, efe a'u diffoddai trwy ei amynedd a'i ddoethineb. "Gwyn eu byd y tangnefeddwyr;" nid yn unig y rhai sydd yn dangnefeddus o ysbryd eu hunain, ond y rhai sydd hefyd yn ymdrechgar i ddwyn eraill i fod mewn tangnefedd â'u gilydd. "Blessed are they that are peacemakers.”
Ar dderbyniad aelodau newyddion, byddai yn hynod o fanwl. Ni osodai ryw nifer penodol o erthyglau cred yn ammod eu derbyniad; ond ymofynai yn bwyllus a manwl hyd y byddai bosibl am arwyddion fod y cyfryw ymgeiswyr am aelodaeth eglwysig wedi eu dwyn i weled ac i deimlo eu cyflwr fel pechaduriaid colledig, a'u bod yn ymddiried yn yr Arglwydd Iesu Grist fel yr unig a'r digonol Waredwr. Etto, ni byddai ei fanylwch y fath ag a barai i'r gweiniaid ddigaloni; ond efe a'u cynghorai yn garedig, ac a'u cyfarwyddai felly yn yr iawn ffordd. Yr unig gwestiwn y rhan fynychaf a roddai efe i'r cyfryw fyddai hwn,—“A ydych yn penderfynu yn nghymorth gras i gymeryd y Beibl yn rheol anffaeledig eich ffydd a'ch ymarweddiad?"
Anfynych iawn y byddai yn absenol o'r cyfeillachau eglwysig yn y gwahanol fanau oeddynt dan ei ofal; ac nid pethau bychain eu pwys a'i hataliai i fyned iddynt; o herwydd ei farn ef ydoedd,—mai dyma rai o'r cyfleusderau goreu i fagu̟ a meithrin pobl ei ofal mewn gwybodaeth a phrofiad crefyddol. Ar ol rhoddi rhyw fras ddarlun o Mr. Jones yn y cyfarfodydd crybwylledig, nis gallwn lai na chwanegu gair ymhellach am
EI OFAL AM BOBL IEUAINGC.
ag oeddynt yn aelodau eglwysig dan ei weinidogaeth, a'i serchawgrwydd tuag atynt. Pe byddai i bob un o honynt hwy ag sydd yn awr yn fyw i gael y cyfleusdra presenol i fynegu eu tystiolaeth ar y mater hwn i ryw ysgrifenydd buan, diameu y byddai cyfanswm eu tystiolaethau yn rhy helaeth i fod yn rhan o'r Cofiant hwn. Nid yn unig yr oedd Mr. Jones ei hun yn ofalus am danynt, ond dysgai eraill hefyd i fod o'r un yspryd ag yntau. Cyfeiria'r ysgrifenydd at y cyfnod a grybwyllwyd eisoes am engraifft neu ddwy o dynerwch yr Athraw mwyn tuag ato fel bachgen ieuangc. Nis gall byth annghofio y noson gyntaf y ceisiodd efe ddweyd ychydig, yn ol cais yr eglwys a'r Gweinidog, ar ryw ran neillduol o'r ysgrythyr fel testyn pregeth. Pan oedd efe bron yn methu myned rhagddo gan wyleidd-dra ac ofn, gwnelai Mr. Jones bob agwedd arno ei hun a fyddai fwyaf er calondid i'r llencyn gwan ofnus. Fel prawf neillduol o'i ofal ef a'i gyfeillion rhag ei ddigaloni, dywedai wrtho yn mhen ryw wyth mlynedd ar hugain wedi hyny, ar y ffordd wrth fyned adref o'r capel, "Evans, y mae arnaf chwant dweyd wrthych ryw air bach na fynegais ef erioed o'r blaen i chwi." "Beth yw hyny, Mr. Jones?" " Wel, yn wir, ni waeth i chwi gael ei wybod bellach na pheidio, gan na bydd hyny ddim yn un digalondid na phrofedigaeth i chwi, ond yn hytrach yn achos diolch i'r Arglwydd. Yr ydych yn cofio yn dda, mi wn, am yr amser y buoch ar gais y cyfeillion a minau, yn dweyd ychydig y tro cyntaf erioed yn y Society ar adnod fel testyn pregeth." "Ydwyf," ebe'r ysgrifenydd, "yn cofio yn dda, a mi a gofiaf hyny byth hefyd. Beth yw'r secret sy' genych i'w fynegu i mi Mr. Jones? Dywedwch wrthyf, os gwelwch yn dda." "Wel, a dweyd y gwir i chwi yn onest, bu gryn amheuaeth ar ein meddwl y pryd hwnw a oeddym wedi gwneyd yn iawn â chwi trwy eich cymell i feddwl am fod yn bregethwr; ond rywfodd neu gilydd, darfu i ni gyduno i beidio amlygu dim o'r amheuaeth hwnw i chwi ar y pryd, rhag tori eich calon. Yr oeddwn yn meddwl am hyny yn y capel heno." Methodd yr ysgrifenydd ag ymatal rhag colli ei ddagrau yn wyneb y fath diriondeb tuag ato, a'r fath ofal am ei deimladau. Cafodd yr un caredigrwydd hefyd oddiar law yr hen bererin Richard Jones o Lwyngwril.
Yn awr, wedi i ni ymdroi gryn amser yn y cyfeillachau eglwysig gyda Mr. Jones, a sylwi hefyd ar ei ofal am bobl ieuaingc, ni a ddaliwn ar y cyfleusdra i ddweyd gair am dano yn
EI GYMERIAD FEL YMRESYMYDD.
Ni chyfeiriwn ato fel y cyfryw ond yn unig yn ei ymddyddanion yn mhlith ei gyfeillion dan ei weinidogaeth. Yr oedd ynddo gymhwysderau nodedig i hyn, sef-ei ddirnadaeth glir-ei iaith eglur a dealladwy i osod allan ei syniadau—ei bwyll a'i hunan-feddiant hyd yn nod yn nghanol poethder dadl -ei foneddigeiddrwydd at ei wrthddadleuydd, gan roddi iddo bob chwareu teg i ateb trosto ei hun-a'i amcan bob amser fyddai cael allan y gwirionedd.
Arferai ag ymgomio â nifer o'r brodyr yn nhŷ y capel ar ol yr oedfaon y rhan fynychaf, yn enwedig yr amser y dechreuyrodd yr hyn a elwid "System Newydd" ddyfod i sylw. Ofnai yr hen gyfeillion fod rhyw ychydig o'i sawyr ar ei weinidogaeth yntau hefyd, a mawr oedd eu pryder rhag iddo wyro oddiwrth y wir athrawiaeth. Côf genym am yr adegau dedwydd hyny pan yr eisteddem yn eu plith i wrandaw ar eu hymresymiadau. Nid oedd yno neb, mae'n wir, a allai ymgystadlu â Mr. Jones fel ymresymydd; ond ni chymerai ef arno amlygu ei nerth fel y cyfryw hyd oni byddai pob un wedi cael cyflawn ryddid i fynegu ei feddwl; oblegid yr oedd yn dra gofalus bob amser rhag gormesu ar hawlfraint Ꭹ frawdoliaeth yn hyn. Eisteddai Athraw mwyn yn y gadair yn nghongl yr aelwyd, a'i lygaid yn llawn sirioldeb. "Wel, frodyr," ebe fe, "beth sy' genych ar eich meddwl erbyn hyn?" Ar ol ychydig ddystawrwydd, dywedai un o honynt yn fwynaidd, "Yr oeddwn i yn meddwl eich bod yn ormod o Armin heddyw, Cadwaladr Jones." "Felly yn wir, Huw bach. Beth oedd yn peri i ti feddwl hyny?" "Yr oeddwn inau yn meddwl yr un fath a Huw, a dweyd y gwir." "Aros di, Tomos, gad di chwareu tegi Huw ddweyd ei feddwl." "Wel, dyna p'am yr oeddwn iyn tybied felly, am eich bod yn dal cymaint ar 'allu dyn;' ni chlywais i neb erioed yn pwyso cymaint ar allu dyn nag oeddych chwi heddyw." "Ni chlywais inau ddim ychwaith o ran hyny," ebe un arall. "Felly yn wir," ebe'r Athraw, dan wenu arnynt. "Eisteddwch i lawr i gyd fel y caffom ymgomio tipyn ar y pwngc, a pheidiwch a siarad ar draws eich gilydd, ond llefared pob un yn ei dro." "Ië, ïe," ebe Meurig Ebrill. "Wel, tyr'd Huw, dywed dy feddwl y'mhellach." "Does geni fawr i'w ddweyd ar y mater; ond yr oeddwn i yn meddwl fod yr ysgrythyr yn dweyd gryn lawer am anallu dyn." "Purion, da iawn. A oes genyt ti ryw adnodau neillduol ar hyn, Huw?" "Oes, ryw ychydig." "Digon hawdd cael pymtheg o ran hyny," ebe rhywun prysur ei ateb. "Aros di, Sion, mae Huw heb orphen etto, chwareu teg iddo. Yr adnod, Huw." "Dyma hi—"Oblegid syniad y cnawd sydd elyniaeth yn erbyn Duw; canys nid yw ddarostyngedig i ddeddf Duw; oblegid nis gall ychwaith.' Dyma un etto,—Ni ddichon neb ddyfod ataf fi oddieithr i'r Tad yr hwn am hanfonodd ei dynu ef."" "Da iawn; efallai fod gan rai o honoch ychwaneg o adnodau ar hyn?" "Mae llawer i'w cael, o ran hyny," ebe rhywun; "ond cefais fy moddloni yn fawr, Mr. Jones, yn eich esboniad ar natur yr anallu yma, sef mai anallu moesol ydyw, ac nid anallu naturiol. Os wyf yn cofio yn iawn, dywedasoch mai gelyniaeth calon dyn fel pechadur at Dduw yw ei anallu i garu Duw, ac nad yw hyny yn esgusodi dyn am ei fai, ond yn ei hollol gondemnio ef." "Ie, dyna fo, Davies, dyna fo."
"Efallai fod rhai o honoch yn cofio beth a ddywedwyd am yr hyn sydd yn peri fod dyn yn greadur cyfrifol i Dduw ?" "Dyna rai pethau," ebe rhywun,—"Bod dyn wedi ei greu yn greadur rhesymol, ac nid fel yr anifail;—ei fod wedi ei gynysgaeddu â moddion gwybodaeth, sef y Datguddiad Dwyfol;—a thrachefn, ei fod yn rhyddweithredydd yn ei ddewisiad a'i wrthodiad o'r hyn a osodir o'i flaen, heb fod gan neb drais yn y mesur lleiaf ar ei feddwl." "Wel, waeth i chwi heb son am 'allu dyn,'" ebe Huw, "ni ddaw o byth i wneyd ei ddyledswydd, os na ddygir ef gan Yspryd yr Arglwydd." "Ie, Huw bach, yr wyt ti yn dweyd y gwir; ond yn wyneb hyn’a y gwelir mawredd gras Duw yn dwyn y pechadur, a hyny o’i fodd, i'w garu a'i wasanaethu." Erbyn hyn yr oedd yn llawn bryd i bawb gychwyn tuag adref.
Yn gyffelyb i hyn hefyd yr ymdrinid âg aberth Crist, yn enwedig yn mherthynas i'w natur a'i helaethrwydd. Gyda'r fath bwyll, deheurwydd, a thiriondeb y dygai Mr. Jones yn mlaen ei ymresymiadau yn y cyfryw gyfleusderau, fel yr ennillodd efe ei brif ddynion yn gwbl i'r un syniadau ag ef ei hun, heb wneyd un terfysg, ac heb ormesu dim yn y gradd lleiaf ar eu rhyddid personol i farmu trostynt eu hunain, felly y byddai efe yn y manau eraill hefyd ag oedd dan ei ofal gweinidogaethol. Mynych y treuliai oriau, yn enwedig yn Rhydymain, i ymbyncio â'i gyfeillion ar ryw faterion neu gilydd; a diau genym yr adgofiant hyny gydag hyfrydwch tra byddont byw. Bu yr arferiad hwn yn fendithiol i'w magu a'u mheithrin mewn gwybodaeth dduwinyddol.
Y peth nesaf y sylwn arno yn mherthynas i Mr. Jones ydyw
EI DDULL SERCHOG O YMGYFARCH.
Edrychir ar hyn gan lawer, ïe, bron gan bawb yn rhan bwysig iawn o swydd gweinidog yr efengyl. Mae edrychiad siriol, gydag ysgydwad llaw mewn modd serchog, yn cyrhaedd ymhell gyda llawer i wneyd y pregethwr yn boblogaidd ganddynt, yn fwy felly gyda rhyw ddosbarth na hyd yn nod ei bregethau goreu. Nid adwaenem neb ag oedd ragorach yn hyn na Mr. Jones. Nid rhyw serchawgrwydd arwynebol oedd ynddo ef er mwyn gwneuthur ei hun yn boblogaidd fel pregethwr, ond yr oedd efe yn wir serchog. Natur ydoedd wedi ei santeiddio gan grefydd. Ni adawai i neb o'i gydnabod i'w basio ar y ffordd heb droi ato i ysgwyd llaw ag ef, ac i'w holi am y teulu. Os dygwyddai ei fod wedi annghofio enwau aelodau y teulu hwnw, byddai yn ddigon sicr o ymddyogelu rhag dangos ei anngof o hyny trwy ofyn i'r cyfryw fel hyn, "Sut y mae nhw acw?" Gwyddai yn dda fod gan bawb ei "acw," pa un bynag ai gwr ai gwraig, ai gwas ai morwyn fyddai. Llawer gwaith yr achubodd efe ei ben wrth wneuthur felly; a pha niwed fyddai i ereill ddilyn ei esiampl yn hyn, pan fyddo gwir angenrheidrwydd am dano yn hytrach na thramgwyddo cymydogion a chyfeillion gweiniaid? Cof genym i ni ddygwydd unwaith fyned gydag ef o Gefnmaelan i'r dref ar ddiwrnod ffair. Ar ein mynediad i'r heol gyntaf ynddi, dyna Mr. Jones yn estyn ei law i rywun, gan holi pa fodd yr oeddynt, a pha sut yr oedd y teulu gartref;-ac wedi myned ychydig latheni yn mlaen, dyna rywrai etto yn ei gyfarch, ac felly y cyfarfyddai yn ddibaid a'i gyfeillion, ac a'i gydnabod, nes o'r diwedd y pallodd ein hamynedd yn lân, ac y gadawsom ef yn eu canol hwynt. Yr un modd y gwnelai wrth fyned i'r gwahanol leoedd ereill hefyd oedd dan ei ofal. Effeithiodd yrarferiad hwn gymaint hyd yn nod ar yr anifail a arferai ei gario, fel y safai hwnw o hono ei hun yn gyffredin wrth gyfarfod a dynion ar y ffordd. Dwg hyn ar gofi ni hanesyn a welsom am farch y dyn dyngarol nodedig hwnw y diweddar Barchedig Richard Knill, pan oedd efe yn aros yn St. Petersburg; yr hwn yn ei dosturi a ymwelai yn fynych â holl elusendai y ddinas fawr hono. Cafodd cyfaill iddo fenthyg ei geffyl ryw foreu i roddi tro drwy y ddinas er mwyn ei ddifyrwch. Tröai y ceffyl er gwaethaf ei farchog dyeithr at bob elusendy a fyddai ar ei ffordd, ïe, ni chymerai ei rwystro, o herwydd ei gynefino i hyny gan ei feistr. Yn gyffelyb i hyn yr oedd anifail Mr. Jones, o Ddolgellau, wedi cynefino cymaint a sefyll wrth gyfarfod a dynion, fel y buasai bron yn anmhosibl i wr dyeithr ei yru rhag ei flaen yn ddiymdroi; a mwy na hyny hefyd, cawsai gryn waith ymgadw rhag myned i dymer ddrwg yn gyffelyb i Balaam at ei asen. Ac os felly y dygwyddai fod, buasai gan yr anifail eithaf dadl drosto ei hun,—"Oni arferais i wneuthur fel hyn?"
Nis gallwn deimlo yn ddedwydd i roddi heibio ein hysgrifell cyn mynegu hefyd ein hadgofion am Mr. Jones yn
EI FFYDDLONDEB I'W GYHOEDDIADAU.
Rhinwedd nid bychan mewn pregethwr ydyw hyn. Y fath oedd iechyd a chryfdwr corphorol Mr. Jones fel na atelid ef gan un math o dywydd, na haf na gauaf, i fyned at ei gyhoeddiad. Ni ddaliai ef ar y gwynt, ac nid edrychai ar y cymylau i chwilio am esgusion rhag myned allan i waith y cynhauaf mawr. Edrychwn arno yn awr, pan y mae ar gychwyn o'i gartref ar foreu Sabboth gwlybyrog. Dacw fe yn dechreu ymbarotoi yn bwyllus, gan wisgo ei socasau hirion i ymddyogelu rhag cael niwed oddiwrth y ddrycin. Pan ar ganol eu bottymu, dywedir wrtho, "Meistr, y mae hi yn dywydd mawr annghyffredin; mae hi yn tywallt y gwlaw yn genlli." "Mi feddyliwn," ebe yntau yn dawel, "ei bod hi yn bwrw braidd (!). Hwyrach y daw hi yn well bob yn dipyn." Cyn hir, ymwisga yn ei gôt fawr lwydwen, yr hon a gyrhaeddai bron hyd at ei draed, a gosodai fantell drwchus ar hono drachefn. Dyma fo yn awr, ys dywed y Sais, yn Waterproof drosto. Esgyna ar ei anifail, ac ymaith ag ef tuag Islaw'rdre, wrth odre Cader Idris. Cyrhaedda yno yn lled sych a dyogel, ond ei fod ryw ychydig funudau ar ol yr amser. Nid oedd yn hyn mor fanwl â Richard Jones, o Lwyngwril, yr hwn pan ddeallai ei bod yn bryd cychwyn tua'r capel, a gyfodai yn y fan, gan ddywedyd, "Dyma fi yn cychwyn, dewch chwi pryd y mynoch." Ond yr oedd Mr. Jones cyn sicred ag yntau o ben ei siwrnai. "Araf a sicr," oedd un o hynodion ei gymeriad trwy ei oes. Un o'r pethau mwyaf rhwystrus iddo yn gyffredin i gychwyn yn brydlawn o'rnaill fan i'r llall, fyddai ei ymgomiad â'i gyfeillion ar ryw bwngc neu gilydd; ac wedi cychwyn, yr atalfëydd mwyaf i fyned rhag ei flaen yn hwylus fyddai ei gyfarchiadau ar y ffordd. Bu yr ysgrifenydd, er's llawer o flynyddoedd yn ol, yn cyd—deithio ag ef trwy ran o sir Feirionydd yn achos dyledion capeli y sir. Yr oedd Mr. Jones yn gydymaith hoffus a gwerthfawr iawn; ond, a dweyd y gwiri gyd ar hyn, byddai ei hwyrfrydigrwydd i gychwyn ac i ddyfod rhag ei flaen wedi cychwyn, yn brofedigaeth i'r sawl ni feddai haner ei amynedd ef, i led ymwylltio wrtho; ond er hyny nid gwiw fyddai ceisio ei symbylu, canys ni wnelai hyny ond yn unig peri iddo wenu. Modd bynag, yr oedd efe yn dra theilwng i'w efelychu, fel un na fynasai er dim dori ei gyhoeddiadau.
Pe tybiem mai yn mhlith y rhai olaf yn y dyrfa fawr ar eu mynediad adref gyda'r Barnwr, y gwelir ein hen gyfaill Mr. Jones o Ddolgellau, bydd ef mor sicr a'r rhai cyntaf o honynt o fyned i mewn i lawenydd ei Arglwydd. Bydded y sicrwydd hwn yn eiddo i ninau hefyd.
OL—NODIAD.
Er nad yw Mr. Evans, yn yr erthygl flaenorol, yn proffesu ei fod yn darlunio Neillduolion Gwrthddrych y Cofiant hwn, fel Gweinidog a Bugail, ond yn y blynyddau y bu ef ei hun, pan yn wr ieuange, dan ei ofal gweinidogaethol; etto, y mae y darluniad yn berffaith gywir o ddull ac arferion ein hen gyfaill, ar hyd ei oes. Gweithiwr araf, pwyllog, gonest, cryf, a difefl oedd efe, yn nhy Dduw. Ceid ef yn Arolygwr deallus, doeth, a thyner, yn wastadol. Darostyngai falchder yr uchelfrydig; dyddanai y gwan ei feddwl; cryfhai y llesg; a byddai yn ymarhous wrth bawb: ond, er hyny, nid oedd ei fwyneidddra a'i dynerwch yn peri iddo wyro trwch blewyn oddiar dir gwirionedd, ac uniondeb. Yn hyny yr oedd yn ddiysgog, fel y graig.
Cadwai dri pheth o flaen ei lygaid bob amser wrth weinyddu ceryddon eglwysig:—1. Gogoniant enw yr Arglwydd Iesu. 2. Anrhydedd y frawdoliaeth, yn y lle. 3. Lles y cyhuddedig ei hunan. Cof genym ein bod, yn y flwyddyn 1842, mewn cyfarfod eglwysig gydag ef, ar noson waith, yn Nolgellau, o flaen Sabboth y cymundeb. Cyhuddid un o'r chwiorydd oedd yn y cyfarfod hwnw, o arfer geiriau anaddas, yn fynych. Dechreuodd yr hen weinidog ymofyn, "pwy oedd wedi ei chlywed yn arfer y fath eiriau?" Wedi cael gwybod fod amryw o dystion yn ei herbyn yn bresenol, mynai gael gwybod yn mhellach, "Pa fath eiriau oedd y rhai a arferai?" Nid oedd neb yn barod i adrodd y geiriau. Dywedai yntau “fod o bwys cael gwybod hyny; oblegid fod rhai geiriau afreidiol yn cael eu harferyd gan amryw, y rhai nad oeddynt, fe allai, yn llwon a rhegfeydd, er eu bod yn ymylu ar hyny:" ond nid oedd neb yn barod iawn i adrodd y geiriau. Yna enwodd Mr. Jones amryw o ymadroddion a ystyrir gan bawb yn llwon, ac yn iaith halogedig; a gofynai "A oedd hi yn arfer ymadroddion felly?" Atebwyd ei bod, ac yn cymeryd enw yr Arglwydd yn ofer, hefyd. Yr oedd y tystion wedi ei chlywed eu hunain, ac yr oedd y case yn gryf yn ei herbyn.
Yna, ymofynai y cadeirydd, "A oedd yno neb yn gwybod am unrhyw rinweddau a berthynent iddi? Nodwyd amryw bethau oeddynt yn ganmoladwy ynddi; ond nid oedd y pethau a ddywedwyd yn gwanhau dim ar y dystiolaeth oedd yn ei herbyn am ei geiriau anaddas. Troai y gweinidog bellach at y chwaer gyhuddedig, a dywedai: "Wel M——— ti a glywaist y cyhuddiadau sydd yn dy erbyn. Beth sydd genyt ti dy hun i'w ddywedyd mewn hunan—amddiffyniad yn eu hwynebau?" Atebodd hithau, "Fod y cyhuddiadau yn wirionedd, a bod yn ddrwg iawn ganddi o herwydd ei geiriau; ond ei bod yn fyrbwyll ei thymher, ac yn cael ei chythruddo yn aml, ac mai yn ei gwylltineb y byddai yn dywedyd y geiriau beius; ond eu bod yn peri poen iddi yn fynych, ar ol iddi eu dywedyd." Atebai yr Hen Weinidog: "Nad oedd ei gwylltineb yn esgusawd digonol dros ei hymddygiad; y dylasai hi lywodraethu ei thymherau a'i geiriau, fel y dysgir ni i wneyd yn yr ysgrythyrau; ac nid ymollwng i ddrwg—nwydau, ac wed'yn i ddywedyd geiriau rhyfygus yn y byrbwylldra hwnw." Yna gofynai i'r frawdoliaeth, "Pa gerydd a farnent hwy oedd yn angenrheidiol i'r eglwys weinyddu arni er amddiffyn enw yr Arglwydd, anrhydedd achos crefydd, ac er gwneuthur gwir leshad i'r chwaer oedd yn euog? A olygent hwy fod y cerydd oedd hi yn gael ganddynt yn y cyfarfod hwnw, yr hwn a ddeuai oddiwrth laweroedd, yn ddigonol i ateb y dybenion a nodasid?" Barnai y gynnulleidfa nad oedd y cerydd a g'ai y pryd hwnw yn ddigonol, oblegid ei bod mewn adeg flaenorol a cherbron yr eglwys, wedi cael ei cheryddu am ei geiriau drwg, ac na ddiwygiodd ar ol y cwbl, er iddi addaw yn deg y gwnai hyny. Bu yr Hen Weinidog yn ceisio cofio am y peth, a phan na allai, dangoswyd iddo pa bryd y buasai achos y chwaer dan sylw o'r blaen; cofiodd y cyfan, a dywedodd, "fod hyny yn newid agwedd y mater yn fawr;" ac wedi ymgynghori, penderfynwyd, fod yn rhaid atal M———— o gymunMdeb; a chyda gair serchus oddiwrth Mr. Jones, yn sicrhau iddi mai ei lles hi oedd gan yr eglwys mewn golwg, ac y byddai yn hyfrydwch mawr gan bawb ganiatau iddi eistedd wrth y bwrdd drachefn, os ceid arwyddion ei bod yn diwygio, terfynwyd y cyfarfod, ac aeth pawb adref dan argraffiadau dyfnion o werth Dysgyblaeth Eglwysig dda.
Rhoddasom yr hanes uchod ar lawr yn fanwl, am ei bod yn dangos, yn eglur, y modd yr ymddygai efe "yn nhy Dduw," mewn llawer o amgylchiadau ereill cyffelyb i'r un uchod. Bugail da, gofalus, tirion, amyneddgar, a chydwybodol iawn oedd ef. Medrai ddysgu heb gynhyrfu gwrthwynebiad. Medrai lywodraethu yn dda, heb ddangos i neb ei fod yn caru bod wrth y llyw. Medrai gydymdeimlo yn berffaith, a phobl ei ofal, yn eu holl amgylchiadau, pa mor amrywiol bynag y byddent. Dygasid ef i fynu mewn ysgol dda, er ei wneyd yn weinidog da; sef, wrth draed y Doctor Lewis. Dysgodd yntau, nid yn unig wybod ei ddyledswydd, ond ei chyflawni yn ei holl ranau, yn rhagorol. Odid y gwelir ei gyffelyb yn fuan mewn cyflawniad ffyddlon o holl ddyledswyddau bugeiliaeth eglwysig.