Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern/O'i Ymadawiad O'r Talwrn Hyd Ei Symudiad i Liverpool

← O'r Oedfa Yn Nghapel Y Wesleyaid Yn Y Rhos Hyd Ei Ymadawiad O'r Talwrn

Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern gan David Samuel Jones

O'i Symudiad i Liverpool Hyd Yr Wyl Ddirwestol Yn Nhreffynon

PENNOD X.

O'I YMADAWIAD O'R TALWRN HYD EI SYMUDIAD I LIVERPOOL. 1834—1836.

Y CYNWYSIAD—Mr. Williams yn parhau i deithio llawer—Ei oes ef yn un drafferthus i weinidogion gydag adeiladu addoldai newyddion—Annibynwyr y Gogledd yn edrych ato ef am gymhorth—Blinder y Parch. D. Griffith, Bethel, gydag achos Manchester—Cydymdeimlad a ffyddlondeb Mr. Williams iddo —Talu dyled capel Manchester—Parotoi at y Cydymegniad" Cyffredinol—Y Cyfarfodydd yn Ninbych a Rhaiadr-gwy—Llafur a haelioni Mr. Williams gyda'r symudiad—Ei ddylanwad daionus mewn aneddau pan ar ei deithiau pregethwrol—Ei gefnogaeth yn sicrhau llwyddiant y symudiadau yr ymgymerai efe â hwynt—Adroddiad y "Cydymegniad"—Talu £24,000 o ddyled yr enwad— Deffroad ysbrydol yn dilyn hyny yn yr eglwysi— Anfon galwad o eglwys Rhaiadr—gwy i MR. Williams—Yn cerdded "rhwng dau leidr "—Cystudd a marwolaeth Mrs. Williams—Ei Chofiant gan y Parch. T. Jones, Ministerley—Trallod dwys Mr. Williams ar ol ei briod—Teimlo awydd i symud o'r Wern—Cael ei alw i wasanaethu am Sabbath i'r Tabernacl, Liverpool—Yr eglwys hono heb weinidog ar y pryd—Holi Mr. Williams am weinidog—Yntau yn cynyg ei hun iddynt—Rhoddi galwad iddo—Merch ieuanc o'r Wern yn wylo pan roddwyd y mater gerbron yr eglwys—Yr holl Dywysogaeth yn anfoddlon iddo symud—Arwyddo yr ardystiad dirwestol cyn symud i Liverpool—Yr ocsiwn goffi—Ei bregeth ymadawol

GAN nad oedd Mr. Williams yn ymwneud dim â'r sefydliad addysgol y soniwyd eisoes am dano, ni ddarfu i hwnw lesteirio dim yn y mesur lleiaf arno ef, yn nghyflawniad ei waith mawr a goruchel. Yr ydym yn ei gael yn y cyfnod hwn mewn teithiau mynych a phell, yn nglŷn â symudiadau mawrion a phwysig ei enwad, ac â chrefydd yn gyffredinol yn y Dywysogaeth. Oes drafferthus ac aml ei helbulon i weinidogion gydag adeiladu addoldai newyddion ydoedd oes ein gwron, a chymerodd ef gyfran helaeth iawn o'r cyfrifoldeb, y drafferth, a'r pryder oedd yn nglŷn â hyny. Edrychid ato am gymhorth gan bron holl Annibynwyr y Gogledd, yn arbenig felly yn siroedd Dinbych a Fflint; ac anfynych iawn y ceisient ei ffafr yn ofer. Gwyddis i'r Parch. D. Griffith, Bethel, fod mewn blinder mawr yn nglŷn â dyled capel Manchester. Bygythiodd y dyn oedd wedi rhoddi yr arian ar yr addoldy, y buasai yn gwerthu eiddo Mr. Griffith, os nad anfonid yr arian iddo ar unwaith. Cyfryngodd Mr. Williams, ac anfonodd lythyr at y gwr hwnw, yr hwn a welir yn nghofiant y Parch. D. Griffith, Bethel, tudal. 39 —rhan o'r hwn sydd fel y canlyn, I cannot see that you are under the necessity of selling Mr. D. Griffith up, except you wish to do so, as the money is not now wanted. And one would hope, in a little while, things will come better, if not, the chapel must be sold. I can say nothing else now. I am already under about £3,000 on accounts of chapels, and it is not my duty to launch any further now.

Yn ngoleuni yr uchod, gwelir mor ffyddlon a phur ydoedd Mr. Williams i frawd mewn trallod, ac mor eang ydoedd ei gydymdeimlad, ac mor fawr ydoedd ei gyfrifoldeb arianol yn achos ei enwad. Trwy gydweithrediad unol yn nglŷn â dyled capel Manchester, rhyddhawyd yr eglwys o law ei gelyn, a gallodd hithau o hyny allan wasanaethu Duw, heb ofn y ddyled a fu iddi yn boenedigaeth mor fawr, ac am amser mor faith; a chafodd Griffiths, Bethel,' yntau, wedi iddo roddi gwasgfa effeithiol i'r gwr o Gaernarfon, ei hunan yn rhydd, ac ni bu athrist mwy yn nghylch Manchester. Bu llwyddiant y cydweithrediad egniol, a'r haelioni a ddangoswyd gan weinidogion ac eglwysi yn nglŷn â'r achos a fu dan sylw, yn agoriad llygaid i'r hyn oedd yn bosibl i'r enwad ar raddfa eangach drwy gydymegniad,' er symud ymaith y ddyled drom oedd arno ar y pryd. Dylid nodi mai mewn ymddyddan a gymerodd le yn mharlwr bach' y Parch, D. Williams, Troedrhiwdalar, rhyngddo ef a'r Parch. T. Jones, Llangollen, y soniwyd gyntaf am y symudiad pwysig hwnw, ac mai yno y dechreuwyd gweithio peiriant mawr y cydymegniad' ac y trefnwyd at osod i lawr y llinellau ar hyd pa rai yr ydoedd i redeg. Buwyd am gryn amser cyn perffeithio y peirianwaith i weithredu yn rheolaidd drwy yr holl enwad Ysgrifenwyd ysgrifau galluog o blaid y mudiad i'r Dysgedydd gan wŷr medrus. Cafwyd yn Nghymanfa Dinbych, yr hon a gynaliwyd yn 1832, ymddyddan ar y pwnc, a chymerwyd yno y mater i fyny yn galonog. Trefnwyd hefyd i gynal cyfarfod mewn man manteisiol i weinidogion De a Gogledd i ddyfod i ymgynghori yn nghyd, am y ffordd effeithiolafi gyrhaedd yr amcan mewn golwg. Cynaliwyd y cyfarfod hwnw yn Rhaiadr Gwy, Hydref 31ain, 1832, adroddiad o'r hwn a roddir yma fel y ceir ef yn y Dysgedydd am y flwyddyn uchod, tudalen 375.—"Cyfarfu amryw weinidogion o'r De a'r Gogledd yn Rhaiadr, i ystyried pa lwybr yw y goreu i symud y dyledion sydd ar addoldai yr Annibynwyr yn y Dywysogaeth; a chytunwyd ar amrywiol reolau, y rhai a ymddangosant eto mewn amser dyladwy. Ni welwyd mwy o arwydd undeb erioed rhwng gweinidogion gwahanol y De a'r Gogledd, a hyderir y bydd iddynt gydweithredu yn fywiog â'u gwahanol gynulleidfaoedd, ac a'u gilydd, er mwyn symud y baich gorthrwm sy'n gorbwyso ar ysgwyddau llawer o weinidogion ac aelodau ffyddlon, nes y maent bron a llethu dano. Y mae y gweinidogion oedd yno yn bresenol wedi tanysgrifio eisoes dros saith gant o bunau, a chynwys yr addewidion a wnaed yn Ninbych; rhai yn addaw

eraill 10p., rhai 50p., ac eraill 5p.; a hyderir y bydd i eraill nad oeddynt yno, i ddilyn eu hesiampl, fel y gellir drwy hyny gymhell y cynulleidfaoedd i ddeffro at y ddyledswydd arbenig hon. Am ddau o'r gloch ddydd Mercher, pregethodd y brodyr W. Williams Caer—Am chwech narfon; a W. Griffiths, Castellnedd. o'r gloch, pregethodd y brodyr J. Griffiths, Hawen, a J. Breese, Llynlleifiad. Am ddeg o'r gloch dranoeth, pregethodd y brodyr D. Davies, Aberteifi, a W. Williams, Wern. Am ddau o'r gloch, pregethodd y brodyr S. Roberts, Llanbrynmair; C. Jones, Dolgellau; a J. Breese. Pregethodd y brodyr D. Griffith, Bethel; D. Davies, Abertawe, &c., y nos o'r blaen yn addoldai y Trefnyddion Calfinaidd, a Wesleyaidd; a'r brodyr W. Williams, Caernarfon; W. Lewis, Tredwstan; D. Davies, Aberteifi; W. Williams, Wern; S. Roberts, Llanbrynmair; J. Davies, Llanfair; D. Morgan, Machynlleth; E. Evans, Abermaw; C. Jones, Dolgellau; B. Rees, Llanbadarn; a J. Evans, Beaumaris, yn yr addoldai o amgylch Rhaiadr." Ymgymerodd yr holl enwad yn galonog â'r gwaith mawr a daionus uchod, fel erbyn y blynyddoedd 1834, 1835, yr oedd y cydymegniad cyffredinol ar lawn waith, ac yn ymdeithio yn llwyddianus. Ymdaflodd Mr. Williams yn llwyr ac yn hollol i'r ymdrechfa fawr hono. Cyfranodd haner can' punt ei hun at yr amcan, a bu oddi cartref am fisoedd rhwng Llundain a lleoedd eraill, yn casglu ato. Pwy a ŵyr faint y daioni a wnaethpwyd ganddo ar y teithiau hyny, oblegid yn ychwanegol at gasglu llawer er chwyddo cyllid y drysorfa, amcanai at fod o ddylanwad dyrchafol dros Dduw yn mhob lle yr elai efe iddo. Adroddai Mrs. Jones, Shop y Gornel, Machynlleth, ddarfod iddi weled Mr. Williams a Mr. Roberts, Dinbych, yno mewn cyfarfod oedd yn dal cysylltiad â'r ymdrech dan sylw, ac arhosent yn ei chartref hi. Pan oeddynt wrth y bwrdd ar fyned i giniawa, gofynodd Mr. Williams i Mrs. Jones, yr hon nad oedd ond ieuanc iawn yr adeg hono, "Welwch chwi merch fach i, a ddeuwch chwi a dwfr ar y bwrdd i fy ymyl i, nid wyf fi am roddi tramgwydd i neb." Dro arall disgynai yn Machynlleth, a rhoddai i fyny y tro hwnw yn nhŷ Mrs. Miles. Yr oedd yn ddiwrnod gwlawog ryfeddol, ac yr oedd ei ddillad yntau wedi eu gwlychu drwyddynt. Arferai Mrs. Miles gymeryd pob gofal er ymgeleddu y pregethwyr a fyddent wedi eu maeddu gan y tywydd, ac felly yr ymddygai y tro hwnw at Mr. Williams. Wedi iddi orphen ei lanhau dywedai wrthi, gan gyfeirio at yr oedfa y noson hono, "Os byddaf wedi ymdrwsio cystal oddi mewn ag wyf oddi allan fe geir bendith." Y mae yr Hybarch Robert Hughes (M.C.), Gaerwen, mewn llythyr gwerthfawr o'i eiddo atom, yn cyfeirio hefyd, at awyddfryd ein gwrthddrych i wneuthur daioni yn mhob lle yr arhosai ynddo. Wele ddyfyniad o'i lythyr:—" Yr wyf yn cofio yn dda am y diweddar Barchedig W. Williams o'r Wern; un o'r dynion teilyngaf a fu mewn pulpud erioed yn Nghymru. Y tro cyntaf i mi ei glywed oedd, pan oeddwn yn fachgen ieuanc yn Nghapel yr Annibynwyr yn Mhorth Amlwch. Pregethai oddiar eiriau gwahanol ar ddyledswydd a gras, sef 'Ceisiwch yr Arglwydd tra y galler ei gael ef, gelwch arno tra fyddo yn agos.' 'Ceisiwyd fi gan y rhai ni ymofynasant am danaf; cafwyd fi gan y rhai ni'm ceisiasant, dywedais, wele fi, wrth genedlaeth ni alwyd ar fy enw i.' Amcan y bregeth ragorol hono ydoedd cysoni dyledswydd a gras. A gwnaed hyny yn ardderchog hefyd. Yr ydych yn cyfeirio at ei ymweliad â'r Cefndu. Yr oedd yn pregethu yn Cana, a daeth i letya i'r Cefndu. Boreu dranoeth, yn ol yr arfer, yr oedd yno addoliad teuluaidd, a Mr. Williams wrth reswm oedd yn gwasanaethu. Yr oedd yno rhwng y gwr, y wraig, y plant, a'r gweinidogion lonaid yr ystafell. Ar ol myned drwy yr addoliad teuluaidd, gofynodd Mr. Williams i Mr. Roberts, a gai efe ymddyddan gair o'r neilldu â'r oll o'i weinidogion. Byddaf ddiolchgar i chwi am wneud, ebai Mr. Roberts. Wedi hyny efe a ymneillduodd i'r parlwr, ac a ymddyddanodd â phob un o honynt yn bersonol, gan roddi iddynt gynghorion priodol, yr hyn, mae'n debyg a fu yn lles iddynt am eu hoes. Yr oedd Mr. Williams yn ddyn Duw, ac yn amcanus i wneuthur daioni i'w gydbechaduriaid yn mhob man, bob amser. Nid yn yr areithle yn unig. Gwnaed yr Arglwydd ein holl bregethwyr yn gyffelyb iddo yn hyny."

Yr oedd cael cefnogaeth a nawdd y fath bregethwr, ac un oedd mor awyddus i berarogli Crist yn mhob lle, ag ydoedd ein gwrthddrych, yn sicrwydd bron am lwyddiant unrhyw symudiad yr ymgymerai efe âg ef. Ysgrifenyddion y "cydymegniad cyffredinol" oeddynt y Parchn. D. Morgan, Machynlleth; a S. Roberts, M.A., Llanbrynmair; a chyda'r fath wŷr medrus, buasid yn dysgwyl llwyddiant ar y gwaith, ac felly y bu. Cyhoeddasent adroddiad llawn a manwl o'r casgliadau ar derfyn yr ymdrech, yr hwn sydd yn awr ger ein bron, a chan y tybiwn mai i ychydig yn yr oes hon y rhoddwyd y fraint o'i weled, rhoddwn yma yr 'Anerchiad' sydd ar ei ddechreu, "Wele yr adroddiad o'r 'cydymegniad cyffredinol' weithian gerbron y Cymry. Gwnaeth ysgrifenwyr yr Undeb Cyffredinol, yn gystal ag eiddo yr Undebau Sirol, eu goreu er ei gael allan yn gynt. Gorwedd y bai o'r gohiriad yn llwyr wrth ddrysau y gweinidogion a'r eglwysi fuont o lawer yn fwy parod i gyfranu nag i wneud eu cyfrifon i fyny, a'u hanfon i'r ysgrifenyddion; a lled debygol yw, fod rhai, trwy ddiflasdod fel hyn, wedi llwyr gau eu hunain allan, ac er i bob moddion gael eu harferyd i'w cael i mewn, hwyrach na fyddai neb yn fwy parod i feio am eu bod allan na hwynt eu hunain. Byddai yn ormod, feallai, i ddysgwyl perffeithrwydd mewn adroddiad a ysgrifenwyd gan wahanol bersonau, ar wahanol amserau, ac mewn gwahanol fanau; ond odid nad yw enwau rhai personau a lleoedd wedi eu camlythyrenu, am fod anhawsdra i'r cysodydd weithiau i ddeall yr ysgrifenlaw, ond pa wallau bynag addichon fod wedi dygwydd, gobeithio y teflir mantell cariad drostynt, gan i bawb wneud eu goreu i ymestyn at berffeithrwydd. Hyderwn na chynygir mor adroddiad i sylw y cyffredin oddiar deimladau gwag—ymffrostgar a chwyddedig, ond mai yr unig amcan mewn golwg ydyw dangos yr hyn a wnaeth Duw, ac nid yr hyn a wnaeth dynion; ac ein bod yn foddlon tanysgrifio o galon i eiriau per—ganiedydd Israel, (1 Cron. xxix. 14), "Eithr pwy ydym ni, a phwy yw ein pobl ni, fel y caem ni rym i offrymu yn ewyllysgar fel hyn; canys oddiwrthyt ti y mae pobpeth, ac o'th law dy hun y rhoisom i ti." Coflyfrir yr ymdrechion hyn. i'r un dybenion ag y gwnaeth pobl Dduw yn mhob oes o'r byd lyfru eu gorchestion gyda'r achos—sef dangos yr egwyddor fwyaf gymeradwy gyda Duw, a mwyaf diddig gyda dynion, er myned a'r achos yn mlaen, Exod. xxv. 2, "Gan bob gwr ewyllysgar ei galon y cymerant fy offrwm." Mae holl hanes y tabernacl a'r deml yn eglur ddangos i ni fod gorfodaeth yn ffiaidd gan Dduw, ac yn gas gan ddyn. Cynygir yr adroddiad, gan hyny, fel colofn o effeithioldeb y gyfundraeth wirfoddol, a hyderir y myn pob eglwys Gynulleidfaol un o honynt er ei gadw gyda chof—lyfrau eraill, er trosglwyddo gwybodaeth am y cydymegniad yn 1834 a 1835 i oesoedd diweddaraf y byd. Wrth ddarllen hanes egnion pobl Dduw yn mhob oes, ymddengys fod undeb a chydweithrediad yn hanfodol angenrheidiol er gwneud gorchestion at adeiladu y tabernacl (Exod. xxxv. 20—30); byddai rhai yn dwyn eu harian a'u haur, a'u trysorau gwerthfawr; eraill a ddygent grwyn hyrddod a daearfoch; a'r gwragedd a nyddent, ac a ddygent o ffrwyth eu llafur; felly, oni buasai i wŷr yr aur a'r arian gyd—gyfarfod mewn cyd—ymdrech â gwŷr y symiau mân yn yr egniad diweddar, ni fuasai 24,000p. o ddyled Cymru wedi eu treiglo i ffwrdd, ond drwy undeb a chydweithrediad, wele hwynt wedi eu dileu. Ac er na ellir cyhoeddi trwy wersyll Israel Cymry, fod y gwaith ar ben (Ex. xxxvi. 6, 7), fel y gwnai Moses gynt, eto dymunem gyd—lawenhau o herwydd yr hyn a wnawd, ac ymosod yn gydunol ar y deng mil sydd eto yn aros, gan wybod na fydd ein llafur yn ofer. Gobeithir y gwna pawb a bwrcaso yr Adroddiad ei gadw yn barchus, fel y gallo yr oloesolion ymddifyru wrth weled ymdrechion eu teidiau, fel yr ymddifyrwn ni yn awr wrth egniadau ein teidiau gyda'r Cymdeithasau Cenadol a Beiblaidd er's deugain mlynedd yn ol, ac hwyrach y byddai yn fendithiol iawn i'r oes sydd yn codi i weled prawf na fu eu teidiau yn ddiofal am drosglwyddo efengyl iddynt hwy, ac y dylent hwythau ymroddi i helaethu yr achos a'i drosglwyddo i eraill. Mae y 10,000p sydd eto yn ol yn galw ar bob sir i barhau yn ffyddlon nes toddi y cwbl; a thaer ddymunir ar bob sir i ofalu na byddo un lle o'i mewn yn myned i draul na gofid afreidiol. Hyd ffurfiad yr Undeb byddai aml i un yn adeiladu y lle, ac fel y gwelai ef yn dda, heb eistedd munyd i fwrw y draul; yna gwelid ef fel gwibiad a chrwydriad, gan adael ei gynulleidfa i soddi dan logau, ac ymgrintachu â'u gilydd; ond o hyn allan na foed i neb adeiladu heb i'r sir ymrwymo i gynorthwyo os bydd rhaid. Cofier hefyd cyhyd ag y byddo deng mil yn aros fod pum cant o bunau o logau ar Iesu Grist i dalu bob blwyddyn. Hwyrach fod rhai wedi meddwl wrth glywed y gweinidogion yn anog i fod yn haelionus, na fyddai galw arnynt am ddim rhagllaw; ond y mae hyn yn anmhosibl, cyhyd ag y byddo congl o'r ddaear heb addoldy ynddi—ac ni byddai yn dda gan un dyn duwiol iddi fod fel hyny; maent hwy i gyd yn mesur eu cariad at Grist wrth eu cariad at ei achos (Act. ii. 44, 45; a 2 Cor. viii. 1—3). Cyn y terfynom, dymunwn ddiolch i'r eglwysi ag oeddynt wedi gwneud ymdrechion mawr yn uniongyrchol cyn ffurfiad yr undeb i dalu dyledion eu hunain, ond a ymroisant wedi hyn i gynorthwyo eraill. Terfynwn yn awr gan obeithio fod amser y diwygiad wedi dechreu ar Gymru, a bod mammon y ddelw fawr ar gael ei gwneud yn gyd—wastad â'r llawr, a bod ysbryd cyhoedd ar esgyn i'r orsedd yn ei le." Dengys ymgyrch y cydymegniad y gwaith mawr ellir wneud drwy ymuno â'n gilydd, yn gystal a'i fod yn brawf arosol o nerth a rhagoriaeth yr egwyddor wirfoddol i gynal achos Duw. Bu talu 24,000p o ddyled yr enwad y pryd hwnw yn foddion i'w alluogi i gerdded yn hwylusach byth wedi hyny. Ond uwchlaw pob peth, hyfryd yw cofio, ddarfod i hyny ddeffroi yr eglwysi yn ysbrydol, ac yr oedd cael gwared o'r cysgadrwydd moesol oedd wedi eu meddianu, yn ychwanegu at lawenydd y rhai oeddynt yn ofni am Arch Duw yn yr oes hono, ac felly yn ddiau yr ydoedd i Mr. Williams. Ond yn ymyl pob llawenydd, y mae galar yn dilyn yma; canys yn Rhagfyr, 1835, bu farw y Parch. D. Roberts, Dinbych, yr hwn oedd yn gyfaill anwyl, mynwesol, a ffyddlon i wrthddrych ein Cofiant. Pregethodd Mr. Williams bregeth angladdol iddo oddiar Actau xiii. 36, 'Canys Dafydd, wedi iddo wasanaethu ei genedlaeth ei hun trwy ewyllys Duw, a hunodd; ac a ddodwyd at ei dadau, ac a welodd lygredigaeth.' Cyhoeddwyd crynodeb gwerthfawr o'r bregeth hon yn y Dysgedydd, am Mawrth, 1837. Yn y flwyddyn 1835 hefyd, yr oedd yn amlwg fod iechyd Mrs. Williams, anwyl briod ein gwrthddrych, yn gwanychu, a chymylau yn ymgasglu yn ei ffurfafen deuluaidd, yr hon oedd wedi bod yn hynod ddysglaer a digymylau yn ystod y deunaw mlynedd blaenorol. Wedi marwolaeth y Parch. Daniel Evans, Rhaiadr Gwy, rhoddodd yr eglwys yno alwad unleisiol i Mr. Williams i ddyfod yn weinidog iddi. Bernid y buasai symud yno yn profi yn llesol er adgyfnerthiad i iechyd Mrs. Williams. Heblaw hyny, ystyrid y Rhaiadr yn fath o borth rhwng De a Gogledd, ac y buasai ymsefydlu yno yn fanteisiol iawn i Mr. Williams ei hunan, ac i'r holl enwad. Teimlai yntau raddau o ogwyddiad yn ei feddwl i gydsynio â'r alwad o'r Rhaiadr Gwy. Bu dau negesydd dros yr eglwys hono yn ymweled âg ef, y rhai a ddaethent i'r Wern ar ddiwrnod cyfarfod blynyddol eglwys y Rhos, ac aethent eu dau i'r oedfa ddau o'r gloch. Pan yn myned o'r capel, cerddai Mr. Williams rhwng y ddau ymwelydd, a dilynid hwynt gan y Parch. Hugh Pugh o Fostyn, yr hwn a waeddodd, gan ddywedyd, "Mr. Williams, ni welais chwi erioed mor debyg i'ch Meistr mawr ag ydych heddyw." "Sut felly Pugh?" gofynai yntau, "Wel, rhwng dau leidr," atebai y gwr ffraeth o Fostyn. Fodd bynag, ni chaniataodd dwyfol Ragluniaeth iddo ef fyned i Rhaiadr Gwy, a bu yn rhaid i'r ddau swyddog ddychwelyd yn dra siomedig. Ond bu yr eglwys yn y Rhaiadr yn llwyddianus i sicrhau y Parch. John Griffiths o Fanchester, yn weinidog iddi cyn diwedd y flwyddyn 1835. Erbyn dechreu y flwyddyn 1836, gwelid fod haul bywyd Mrs. Williams yn cyflym gilio tua gorwel ei fachludiad yr ochr hyn, ac er pob medr meddygol, gofal a thynerwch eithriadol o eiddo ei phriod a'i phlant, ni thyciai dim er rhoddi atalfa ar y darfodedigaeth oedd yn prysur fwyta ymaith ei nerth; ac ar ddydd Iau, Mawrth 3ydd, 1836, ehedodd ei henaid o Fryntirion i dragwyddol orphwysfa y saint. Dydd Mercher, y 9fed, claddwyd hi yn mynwent y Wern. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan y Parch. John Saunders, Buckley. Pregethwyd y Sabbath canlynol ar yr amgylchiad gofidus i dyrfa fawr, gan y Parch. Isaac Harris y Wyddgrug, oddiwrth Diar. x. 7: "Coffadwriaeth y cyfiawn sydd fendigedig, ond enw y drygionus a bydra." Ysgrifenodd y Parch. T. Jones, Ministerley, fyr—gofiant am y wraig rinweddol uchod, yr hwn a welir yn y Dysgedydd, Gorphenaf 1836, ac er mantais i'r darllenydd nad yw y rhifyn hwnw ganddo, rhoddwn yma yr hyn a ganlyn allan o'r cofiant, fel y gwelir drwyddo nodweddau cymeriad Mrs. Williams yn ei bywyd, ac ansawdd ei theimladau yn ei chystudd a'i mynudau olaf:—"Yr oedd yn feddianol ar synwyr cryf, a thymher hawddgar. Meddianai ar lawenydd heb ynfydrwydd, a sobrwydd heb bruddder. Meddianai hefyd ar egwyddorion didwyll; parchai y ffyddloniaid, cydymdeimlai â'r gwan, argyhoeddai y troseddwr yn llym, a ffieiddiai ei chalon y rhodresgar a'r diegwyddor. Wrth eu cymeriad y byddai yn adnabod dynion, ac nid wrth eu meddianau; y rhinweddol a'r dirodres oeddynt ei chyfeillion mynwesol, beth bynag fyddai eu hamgylchiadau bydol. Y rhinweddau uchod, wedi eu gwrteithio â dysgeidiaeth a'u prydferthu à gras, a'i gwnaeth am ei thymhor yn ymgeledd gymhwys i weinidog y cysegr. Yr oedd ei chamrau teuluaidd wedi eu nodi â diwydrwydd ac iawn drefn, nid i'r dyben i ymgyfoethogi, ond i fod yn wasanaethgar i haelfrydedd ac elusengarwch. Yn ei pherthynas â'i phlant, fel mam, daliai y llywodraeth deuluaidd i fyny yn ddoeth a diysgog; rhoddai ar ddeall iddynt yn arafaidd a rhesymol, mai ei lle hi oedd llywodraethu, a'u lle hwythau oedd ufuddhau. Ac wrth eu haddysgu felly, yr oedd ufuddhau yn dyfod yn rhwydd a naturiol iddynt, yr hyn ydyw careg sylfaen tymher hawddgar a chymeriad caruaidd. Ni wnai byth godi eu dysgwyliadau âg addewidion chwyddedig a diles, ond yr hyn a addawai a gyflawnai yn ofalus, yr hyn a dueddai i chwanegu eu cariad ati, a chryfhau eu hyder ynddi. Ni chymerai chwaith ddim oddi—arnynt a ystyrid yn eiddo personol i un o honynt, heb ei ganiatad, ac yn gyffredin talai ei werth am dano, a dysgai hwy i gyfranu hyny at ryw achos da, Fel hyn dangosai iddynt mewn ymarferiad, y pwys a'r angenrheidrwydd o gyfiawnder a gonestrwydd rhwng gwr a gwr. Yr oedd Mrs. Williams yn byw dan neillduol ystyriaeth o'i dyledswydd yn mhob peth, beth bynag a ymddangosai idd yn ddyledswydd ni phetrusai ei gyflawni, faint bynag fyddai y draul a'r drafferth gysylltiedig âg ef. Pan ar unrhyw amgylchiad, yn absenoldeb Mr. Williams, y gelwid arni i basio barn anaddfed, a gweithredu yn ddioed, teimlai yn ddwys rhag na byddai wedi gwneuthur yn iawn. Arferai ddywedyd yn ddifrifol, "If I have done wrong I am very sorry". Dichon nad oedd neb yn fwy manylaidd yn y cyflawniad o'i dyledswyddau; na neb o'r tu arall, a bwysai lai arnynt yn y cyflawniad o honynt. Ystyriai ei holl gyflawniadau yn wasanaeth dyledus arni, ac nid yn sylfaen cymeradwyaeth iddi, oblegid ar Grist yn ei gymeriad a'i ras yr oedd holl bwys ei henaid, ac efe yn unig oedd ei holl obaith. Trwy ei chystudd oll yr oedd ei meddwl yn dawel a chysurus, nes oedd yn hyfrydwch bod yn ei chyfeillach. Yr oedd cysuron y grefydd a'i cynysgaeddodd â'r fath gymhelliadau i ddyledswydd yn awr yn llifo i'w henaid fel afon, ac yn talu yn dda am bob traul a thrafferth a gymerodd. Yr oedd ei meddwl yn gwbl ar Grist, ac yn rhyfeddu ei bod wedi caru cyn lleied arno, ac yn galaru na buasai wedi gwneuthur mwy drosto. Gyda'r myfyrdodau yma, ymddifyrai ei meddwl mewn amryw benillion, megys y canlynol:

'Fy Nuw, fy nghariad wyt, a'm rhan,
A'm cyfan yn dragwyddol;
Ni feddaf ond tydi'n y Ne',
Nac mewn un lle daearol.'

Yn ei horiau diweddaf, yn neillduol, yr oedd ei ffydd yn hynod o gref, eglur, a rhesymol, eto yr oedd yn ystyriol o dwyll y galon lygredig, ac yn ofni cymeryd rhyfyg yn lle ffydd ddiffuant. Pan fyddai ei chysuron yn gryfion iawn, gofynai yn fynych, Can this be presumption? A ddichon hyn fod yn rhyfyg? Ac adroddai rai o'i hoff benillion, megys:—

'Tydi yw'r môr o gariad rhydd,
Lle daw'm llawenydd dibaid;
Trogylch fy holl serchiadau wyt,
A chanolbwynt fy enaid.

'Fy enaid atat ti a ffy
Mewn gwresog gry' ddymuniad,
Ond O, mor bell yr wyf er hyn;
O Iesu! tyn fi atad.

Gweddiai yn barhaus am fwy o santeiddrwydd, ac am gael sefydlu ei meddwl yn fwy ar Grist, fel po nesaf i'r nefoedd yr oedd yn tynu, mwyaf i gyd oedd yn ei weled o'i gwaeledd, yn debyg i Paul wedi bod yn y drydedd nef, yn gwaeddi allan, 'Nid wyf fi ddim.' Dywedai yn aml am werthfawredd. crefydd y galon, ac nad oedd crefydd allanol yn werth dim heb grefydd y galon. Ychydig oriau cyn ei hymadawiad, yn ymwybodol fod yr amser yn nesâu, ffarweliodd yn dawel â'i phriod hawddgar, ac â'i phlant anwyl, gan eu cynghori yn y modd dwysaf, a'u rhybuddio yn y modd difrifolaf i fod yn sicr o'i chyfarfod hi yn y nefoedd; yna torodd allan mewn llef eglur, Ac y'm ceir ynddo ef,' ac mai Crist oedd ei phob peth hi am byth. Yr oedd wedi hollol ymroddi i ewyllys yr Arglwydd, i wneuthur â hi fel y gwelai yn dda—yr oedd mor ddiolchgar i'r teulu am bob ymgeledd a wnaent iddi, a phe buasent yn hollol ddirwymau tuag ati. Yn ei munydau olaf, dywedodd ei mherch henaf wrthi fod yn anhawdd iawn ymadael. Atebai hithau, Nac ydyw, nac ydyw.' Dywedai yn fynych na byddai y nefoedd ddim yn lle dyeithr iddi; fod ganddi lawer o gyfeillion yno yn barod. Dysgwyliai y byddai y Parchn. D. Jones o Dreffynon, a J. Roberts o Lanbrynmair, ac eraill gyda hwy, yn ei chroesawu hi i mewn; ond meddyliai nas gallai ysgwyd llaw â hwy i gyd, cyn myned i fwrw ei choron wrth draed yr hwn a fu farw dros y penaf o bechaduriaid. Fel ffrwyth addfed wedi hollol ymddiosg oddiwrth bob peth gweledig, ymadawodd â'i phriod naturiol, ac aeth i fyw at Briod ei henaid; ffarweliodd â'i chyfeillion daearol, i fyned at luoedd o gyfeillion nefol, 'At fyrddiwn o angylion, ac at Iesu, Cyfryngwr y Testament Newydd.'

Bu marwolaeth Mrs. Williams yn ddyrnod mor drom i'w phriod, fel y teimlodd ei fod wedi ei fwrw i'r dyfnder isod, a bod y dyfroedd yn ei amgylchynu hyd yr enaid, a'r hesg yn ymglymu am ei ben, fel yr oedd ar lewygu ac ymollwng i ddigalondid gorlethol. Teimlodd oddiwrth ei brofedigaeth i'r fath raddau, nes yr oedd ei gnawd arno yn curio, a'i enaid ynddo yn galaru, ac ni fynai ei gysuro, oblegid yr oedd Dinas ei gyfarfod wedi ei gwneuthur yn bentwr, ac yntau wedi ei adael heb yr hon yr edrychai i fyny tuag ati, ac y gosodai arni ei obaith mewn awr o gyfyngder. Trowyd Bryntirion yn Fryn gofid a galar iddo.

Er fod ganddo ymlyniad wrth, a serch cryf at eglwysi ei ofal, y rhai y bu yn eu gwasanaethu mor gymeradwy am naw mlynedd ar hugain, eto, wedi marwolaeth Mrs. Williams, teimlodd awydd i symud i ryw gwr arall o winllan ei Arglwydd i lafurio, am y tybiai yn un peth, y buasai newid golygfeydd, a gweled wynebau dyeithr yn ei gynorthwyo i anghofio ychydig ar ei ofid, am yr hwn y meddyliai nad oedd gofid neb fel ei ofid ef. Yn y cyfamser, galwyd arno i wasanaethu am Sabbath i eglwys y Tabernacl, Great Crosshall Street, Liverpool; a chydsyniodd yntau â'r cais. Yr oedd yr eglwys barchus hono heb weinidog ar y pryd, canys yr oedd y Parch. John Breese wedi symud i hen eglwys enwog Heol Awst, Caerfyrddin; ac wedi dechreu ar ei weinidogaeth yno er y Sabbath cyntaf yn 1835. Lletyai Mr. Williams yn Liverpool dros y Sabbath a nodwyd yn nhy Mr. William Evans, Old Post Office Place. Tra yn ymddyddan â'u gilydd am yr achos yn y Tabernacl, dywedodd Mr. Evans wrtho, fod arnynt hwy yn y Tabernacl angen mawr am weinidog, a gofynodd iddo, 'Ai ni wyddai efe am neb cymhwys a allasent hwy gael i ddyfod atynt?' Atebodd Mr. Williams, drwy ofyn, A gymerwch chwi fi?' Yr oedd yr atebiad hwnw o'i eiddo wedi synu Mr. Evans, a bu gan lawenydd yn rhyfeddu, ac heb allu credu am beth amser ei fod i'w ddeall fel un o ddifrif yn y mater, ac o'r diwedd dywedodd, Nid yw yn bosibl i ni eich cael chwi yma Mr. Williams!' 'Ys gwn i yn wir,' meddai yntau, byddaf yn meddwl fy mod wedi bod ddigon yn y Wern, ac mai gwell i'r achos, i'm plant, ac i minau hefyd, fyddai i mi symud i rywle arall. Mynegodd Mr. Evans yr ymddyddan a fuasai rhyngddo ef a Mr. Williams, i swyddogion eraill yr eglwys, y rhai pan glywsent hyny, oeddynt fel rhai yn breuddwydio, a llanwyd eu genau à chwerthin, a'u tafod a chanu, oblegid teimlent fod yr Arglwydd ar wneuthur iddynt hwy bethau mawrion, ac am hyny yr oeddynt yn llawen. Anfonwyd dirprwyaeth at Mr. Williams, ac wedi iddynt gael pob sicrwydd y deuai efe atynt, rhoddasent y mater gerbron yr eglwys, a phan y gwnaethpwyd hyny, yr oedd llawer o'r aelodau yn eu sel a'u llawenydd, yn codi eu dwy ddwylaw i fyny dros roddi galwad iddo i ddyfod atynt. Ond yr oedd yno un ferch ieuanc, yr hon a roddodd ei phen i lawr, ac a wylodd yn chwerw dost, ac ni chododd ei llaw dros y penderfyniad. Gofynwyd iddi wrth fyned allan o'r capel, a oedd hi yn erbyn i Mr. Williams ddyfod yn weinidog i'r Tabernacl? pryd yr atebodd hithau gan ddywedyd, 'O nac ydwyf, ond methu a gwybod yr wyf fi beth a wna hen bobl dduwiol y Wern ar ol colli Mr. Williams.' Un enedigol o ardal y Wern ydoedd y ferch ieuanc ragorol hono, ond ni chawsom wybod ei henw, pe amgen, rhoddasem ef yma. Parodd yr hysbysiad o fwriad Mr. Williams i ymadael o'r Wern anfoddlonrwydd drwy yr holl Dywysogaeth. Teimlodd eglwysi y Wern a'r Rhos yn y fath fodd o herwydd ei benderfyniad o'u gadael, fel na ddarfu iddynt geisio ganddo ail ystyried y mater, a theimlodd yntau hyd at golli dagrau o herwydd yr ymddygiad hwnw o'r eiddynt tuag ato. Dichon i'r eglwysi ymddwyn felly, am y tybient nad oedd o un dyben iddynt geisio ganddo aros gyda hwy. Fodd bynag, felly y bu.

Pan wnaethom yn hysbys i'r Parchedig John Thomas, D.D., Liverpool, ein bwriad o ysgrifenu y gwaith hwn, dywedodd wrthym, fod "atebiad" Mr. Williams i alwad eglwys y Tabernacl iddo, yn ei feddiant ef; ac yr anfonai ef i ni mor fuan ag y caniateid iddo amser i edrych dros ei bapyrau, ond er ein gofid, bu y gwr enwog farw cyn cael hamdden i hyny. Ond anfonodd ei fab, y Parch. Owen Thomas, M.A., Llundain, yr atebiadi ni, ac yr ydym yn dra diolchgar iddo am ei ffyddlondeb. Wele yr atebiad yn yr iaith yr ysgrifenwyd ef, ac hefyd, enghraifft berffaith o lawysgrif Mr. Williams:

Rhoddwn yr atebiad i'r llythyr uchod hefyd yn y Gymraeg:—

WERN,

Mehefin 26ain, 1836.

At Eglwys Crist, cynulledig yn Great Crosshall St.

Ar ol, yr wyf yn gobeithio, ystyriaeth anmhleidiol a gweddi, yr wyf wedi gwneud fy meddwl i fyny i dderbyn eich gwahoddiad i ddyfod i lafurio yn eich plith fel eich gweinidog. Yr wyf yn gobeithio y byddwn o lawer o gysur a bendith i'n gilydd. Yr wyf yn teimlo yn wir ddiolchgar am fod undeb a heddwch yn ffynu yn eich plith, a'm gweddi yw, ar iddo barhau yn hir.

Ydwyf, yn rhwymau yr efengyl,
W. WILLIAMS.

O. Y.—Ymddengys yn awr y gallaf drefnu pethau, fel ag i ddechreu ar fy ngorchwyl yn eich plith ddechreu Hydref."

Gwelir fod "atebiad" y pregethwr enwog yn hynod o'r syml a dirodres, ac yn nodweddiadol hollol o'r dyn yn ei holl gyflawniadau. Fel yr oedd yr amser iddo i ymadael yn nesâu, teimlai fod datod y cysylltiad oedd rhyngddo â'r Wern, yn galetach gorchwyl nag y meddyliodd, oblegid nis gallai ymgynal i ymddyddan am ei ymadawiad gyda'i gyfeillion hoff Mri. Joseph Chaloner, Richard Pritchard, Robert Cadwaladr, Thomas Taylor (tad Mrs. Jacob, gynt o Abertawe), Ellis ac Elizabeth Daniell, Frondeg; (rhieni yr Hybarch W. Daniell, Knaresborough), John a Charlotte Griffiths, Caeglas, a llu eraill, fuont yn gydgynorthwywyr ffyddlon iddo yn ei waith mawr a phwysig. Dywedodd wrth ei gyfaill anwylaf, Dr. W. Rees, mai y ddau amgylchiad caletaf a'i cyfarfu ef oedd, colli Mrs. Williams, ac ymadael o'r Wern.

Yr oedd y diwygiad dirwestol newydd ddechreu cynhyrfu y wlad yn ddaionus y pryd hwnw, er ceisio rhoddi atalfa effeithiol ar lifeiriant dinystriol meddwdod yn y tir; ac mewn cyfarfod dirwestol a gynaliwyd yn y Wern, ychydig wythnosau cyn symudiad ein gwrthddrych i Liverpool, y darfu iddo ef arwyddo â'i law yr ardystiad dirwestol; ac ar derfyn y cyfarfod hwnw, wrth gyfeirio at ei ymadawiad, dywedai ei fod yn dymuno eu hysbysu, mai "Ocsiwn Goffi, ac nid ocsiwn Gwrw oedd i fod yn ei dy ef." Cyhoeddasai hyny rhag i neb o honynt gael eu siomi drwy ddysgwyl yn ofer am gwrw, oblegid mai cwrw a arferid roddi i bawb i'w yfed mewn arwerthiadau felly yn y dyddiau hyny. Rhoddodd Mr. Williams, cyn ymadael â'i hen faes, drwy y weithred uchod yn gyhoeddus, ei sel o blaid y diwygiad oedd yn sobreiddio y wlad. Terfynwn y benod hon drwy roddi sylwedd ei bregeth ymadawol yn y Rhos a'r Wern, yr hyn a gymerodd le y Sabbath olaf yn Medi 1836.

"Megys y cydnabuoch ni o ran, mai nyni yw eich gorfoledd chwi, fel chwithau yr eiddom ninau hefyd yn nydd yr Arglwydd Iesu." 2 Cor. i. 14. ^[1]

I. Paham y mae dydd y farn yn cael ei alw dydd Crist?

1. Gwaith Crist yn unig fydd yn cael ei ddwyn yn mlaen y diwrnod hwnw. Bydd gwaith pawb arall wedi ei osod o'r neilldu a'i atal. Bydd y byd mor brysur ar waith y boreu hwn ag erioed, megys yr oedd yn nyddiau Noah-priodi, planu, prynu, gwerthu, adeiladu, &c., hyd y dydd yr aeth Noah i mewn i'r arch, felly bydd yn y dydd y datguddir Mab y dyn.' Rhydd ymddangosiad Crist y dydd hwnw atalfa fythol ar bob gwaith daearol, gwaith yr amaethwr, y masnachwr, y morwr, y celfyddydwr, y teithiwr, gwaith llywodraethwyr, cyfreithwyr, a phob crefftwr o ba grefft bynag y bo,' ac ni chlywir trwst maen melin ar y ddaear mwyach; gwaith pregethwyr yn darfod; ni chlywir swn durtur fwyn yr efengyl mwyach; gwaith Crist fel Barnwr fydd yn unig yn cael ei ddwyn yn mlaen. Ni ddarfu iddo atal gwaith neb pan ymddangosodd ar y ddaear, ond etyl waith pawb pan ymddengys ar y cymylau.

2. Pethau Crist yn unig fyddant yn llenwi meddyliau, ac yn destynau ymddyddanion pawb y diwrnod hwnw; holl achosion trafferthus y byd hwn wedi eu llwyr anghofio gan bawb; holl ofalon galwedigaethau ac amgylchiadau y ddaear wedi eu carthu allan o bob meddwl, y miliynau meddyliau anfarwol wedi eu cydgrynhoi at yr un gwrthddrychau, pob ymddyddanion am bethau eraill wedi tewi, Crist a'i bethau wedi llyncu y cwbl iddynt eu hunain.

3. Y dydd y bydd Crist yn gorphen ei waith mawr yn ngoruchwyliaethau rhagluniaeth a phrynedigaeth, ac y bydd ei fuddugoliaeth ar ei holl elynion yn cael ei pherffeithio.

4. Y dydd y bydd Crist yn ymddangos yn ei lawn ogonianty bydd yn dyfod i'w oed—dydd ei goroniad.

II. Y bydd dynion yn cyfarfod yn y dydd mawr hwnw, yn ol y gwahanol berthynasau a fuasai rhyngddynt â'u gilydd, er eu mawr orfoledd, neu eu mawr drueni.

1. Yn eu cysylltiad cymydogaethol y rhai a fuasent yn cydfyw yn yr un gymydogaeth â'u gilydd, ac felly yn effeithio dylanwad da neu ddrwg y naill ar y llall; byddant yn cyfarfod gerbron brawdle Crist i ateb am y dylanwad hwnw.

2. Cysylltiad masnach a galwedigaethau—Y prynwr, a'r gwerthwr, cydweithwyr.

3. Cysylltiad teuluaidd gwŷr a gwragedd, rhieni a phlant, meistriaid a gweinidogion.

4. Cysylltiad crefyddol, gweinidogion, ac eglwysi, a gwrandawyr. Bydd yr holl gysylltiadau hyn ag y buom ynddynt yn y byd hwn, yn effeithio ar ein dedwyddwch neu ein trueni yn nydd Crist. Byddwn yn adnabod ein gilydd, yn cofio am bob peth a fu rhyngom â'n gilydd.

Buom yn y gwahanol gysylltiadau hyn yn fendith neu yn felldith i'n gilydd. Y mae y cysylltiad a fu rhyngof fi a chwithau, bellach er's naw mlynedd ar hugain, yn awr yn darfod, ond nid yw ei effeithiau a'i ganlyniadau yn darfod, nac i ddarfod byth. Yr wyf fi wedi bod yn fy swydd bwysig yn athraw a dysgawdwr i chwi. Cyflwynais y rhan fwyaf o honoch i'r Arglwydd drwy fedydd; cefais yr hyfrydwch a'r fraint o dderbyn llawer o honoch yn aelodau i eglwys Crist; ond yr wyf yn gadael llawer o honoch yn annychweledig. Cyfarfyddwn oll yn nydd Crist, a pha fath gyfarfod a fydd hwnw? Pa fodd y bydd ein cysylltiad hwn yn effeithio ar y naill a'r llall o honom? A gawn ni gyfarfod yno i fendithio a chydlawenhau yn ein gilydd, ddarfod i ni erioed ddyfod i'r cysylltiad hwn? Er gorfoledd, ynte er galar a gofid, y cyfarfyddwn?

III. Bydd y cyfarfod hwnw yn dra gwahanol i bob cyfarfod arall a gawsom erioed.

1. Bydd y cyfarfod mwyaf o bob un—yr holl genhedloedd, yr holl oesau. Ni welwyd un oes nac un genedl oll mewn un cyfarfod o'r blaen, ond bydd holl genedloedd yr holl oesau yn hwn.

2. Byddwn yn cyfarfod yn wastad yma mewn ystad o brawf, ond yno i dderbyn ein gwobr neu ein cosb.

3. Byddwn yn cyfarfod yma i ymadael drachefn, ond yno i beidio ymadael byth, ar un llaw; ac ar y llaw arall, byddwn yn ymadael yma oddiwrth ein gilydd mewn gobaith o gael cyfarfod drachefn, ond ymadael am byth y bydd y rhai a fyddant yn ymadael â'u gilydd yno.

4. Y mae ein cyfarfodydd yma yn gymysgedig o drallod a llawenydd, ond yno bydd yn ddigymysg—llawenydd pur, neu drallod digymysg."

Teimlai y cynulleidfaoedd a'r pregethwr hefyd yn ddwys iawn, pan y pregethai efe yr uchod iddynt. Beiid ef am fyned ymaith, ond teimlai ef fod ganddo gydwybod dawel yn y mater, ac fod ei farn gyda'r Arglwydd, a'i waith gyda'i Dduw; ac felly, efe a ymadawodd o'r Wern am Liverpool yr wythnos ganlynol

Nodiadau

1. Cofiant Mr. Williams, gan Dr W. Rees, tudal 32, 33.