Cymru Fu/Y Naw Helwriaeth

Cymru Fu
Y Naw Helwriaeth
gan Isaac Foulkes
Y Naw Helwriaeth

Y NAW HELWRIAETH.

O'r naw helwriaeth, taer helfa gyffredin sydd: — 1, Carw; 2, Haid Wenyn; 3, Gleisiaid. A thair helfa gyfarthfa: — 1, Arth; 2, Dringhedydd; 3, Ceiliog coed. A thair helfa ddolef: — 1,Llwynog; 2, Ysgyfarnog; 3, Iwrch. Y Carw a ddywedir ei fod yn un o'r tair helfa cyffredin, yn gyntaf, am ei fod yn wychaf ac yn wrolaf anifail, y mae helwriaeth arno â bytheiaid ac â milgwn; yn ail, am ei fod yn rhanog rhwng pawb a ddel ato wedi ei ladd, cyn tynu'r croen oddiamdano; oblegyd, os bydd gŵr ar ei daith yn dyfod heibio yr amser hwnw, efe a gaiff ran ohono wrth gyfraith cystal a neb a'i lladdo. Haid wenyn sydd helfa gyffredin, oblegyd pwy bynag a'i caffo ar ei dir ei hun, neu ar dir arall, y mae yn rhanog pawb o honi ar a ddel ati cyn rhoi ohono wystl, sef yw hyny, rhoi nod wrthi i ddangos mai efe a'i cafas gyntaf; ac onis gwna, pawb a ddelo yno a gaiff ran ohoni, ond bod y bedwerydd yn myned i berchenog y tir. Gleisiad a elwir yn helfa gyffredin; oblegyd pan fydder yn eu hely â rhwyd, neu â thryfer, neu modd arall, pwy bynag a ddel ato cyn ei ranu, y mae iddo ran ohono cystal a'r neb a'i dalio, os bydd mewn dŵr cyffredin.

Yr Arth sydd helfa gyfarthfa, am ei bod yn gig hely o'r penaf, ac am na bydd fawr ymlid arni, am nas gall gerdded ond yn araf, ac ni bydd ond ei baeddu, a'i chyfarth, a'i lladd.

Dringhedydd yw pob peth a ddringo i frig pren i'w amddiffyn ei hun. Ac ni ddyly heliwr ddywedyd Bele, neu Gath goed, neu "Wiwair, neu Ffwlbert, ond eu galw Dringhedydd llwyd, Dringliedydd du, neu Dringhedydd coch; ac am nas gall dringhedydd ddianc yn mhell, ond dringo i'r pren, ac yno ei faeddu a'i gyfarth a wneir.

Ceiliog coed a elwir yn helfa gyfarthfa, oblegyd pan ddelo bytheiaid ar ei hynt ef, ei ymlid a wnant oni gymero bren, ac yno ei gyfarth a'i faeddu a wneir.

Y Cadnaw sydd helfa ddolef, oblegyd er maint fu'r gwaeddi a'r canu cyrn ar ei ol, ef a gynal ei helynt oni flino.

Ysgyfarnog sydd helfa ddolef, am ei bod yn cadw ei helynt, er maint fo'r hela arni.

Yr Iwrch a elwir yn helfa ddolef oblegyd yr un achos.

Penaf cig hely yw Carw, ac Ysgyfarnog, a Baedd Gwyllt, ac Arth.

O's gollyngir milgwn i garw neu unrhyw anifail arall. a'i ymlid o'r milgwn tros fryn, allan o olwg, a'i ladd, y milgi blaenaf yn y golwg diweddaf biau y croen. Ond ni chaiff miliast groen, er ei enill, oni bydd hi yn dorog o filgi a enillodd groen, ac yna hi a'i caiff.

Am Ysgyfarnog, pa beth bynag a'i lladdo, y ci neu'r peth arall a'i cotto o'i gwâl a'i piau, os ei cheisio y byddir i'w hymlid.

Y Naw Helwriaeth a ddyly pawb eu gwybod ar a ddyco gorn; ac oni fedr roddi ateb am danynt, ef a gyll ei gorn. Ac os daw neb i hely, a'i gynllyfan am dano, oni fedr roddi ateb am y Naw Helwriaeth, ef a gyll ei gynllyfan. Ond ef a all fod a'i gynllyfan am ei fraich yn ddiddial.

Nid all neb ollwng na milgi na miliast i un anifail pan fo'r bytheuad yn ei ymlid, oni bydd iddo yntan fytheuad yn ei ymlid; ac o ni bydd, fe all y neb a fo yn canlyn y bytheuad dori llinyn gâr ei filgi, os efe a'i gollwug.

Nid rhydd i neb saethu anifail y bo helwriaeth arno pan fo yn ei esmwythdra, tan boen colli ei fwa a'i saeth i arglwydd y tir. Ond efe a gaiff ei saethu, a'i ladd os gall, pan fo'r huaid ar ei ol; ond ni chaiff saethu yn mysg y cŵn.

Os â neb i hely, a gollwng ar anifail, a chyfarfod o gŵn segur - âg ef, a'i ladd, y cŵn cyntaf biaufydd; onid cŵn y brenin fydd y rhai segur. Yr aifail a helier fydd arddelw yr heliwr cyntaf, hyd oni ymchwelo ei wyneb parth ei gartref, a'i gefn ar yr hely; ond o bydd ei gŵn ef yn hely, ac yntau wedi ymadael â'i gŵn, ni ddyly ef ddim cyd-lladdo y cŵn segur ef, ond perchenog y cŵn segur piau fydd.

Felly yr oedd y gyfraith hely gynt.