David Williams y Piwritan/Yn y pulpud
| ← I'r Bryniau'n ôl, 1894—1920 | David Williams y Piwritan gan Richard Thomas, Bontnewydd |
Yn y Seiat |
RHAN II.
I.
YN Y PULPUD.
ESGYN David Williams i'r pulpud mewn dull gweddus a phriodol, ac fe welir rhyw arwydd o orchwyledd dwfn ymhob symudiad o'i eiddo. Y mae'i gorff yn un cymesur a chydnerth. Cyfyd yr ysgwyddau yn llydan a sgwar, a bron nad yw ei wddf cyn fyrred ag y gallai fod. Medd ben crwn a llawn, a'r gwallt yn ddiogel arno, wyneb llawn a glân, a chafodd ef, ffodus ŵr, hebgor eillio ond y nesaf peth i ddim. Teifl ei wefus uchaf allan ychydig, ac awgryma'r genau rwyddineb ymadrodd. Gwelwn fod ei lygaid llawn yn fyw, gloyw, a mynegiadol. Medr ef roddi trem i bob cwr o'r gynulleidfa heb braidd symud ei ben, a chawn yn ei edrychiad ryw gyfuniad rhyfedd o ddiniweidrwydd, prudd-der a difrifwch, ac, ambell dro, befriad hiwmor.
Cred mewn gwisgo'n drwsiadus, ond nid oes rodres ar ei gyfyl. Y mae natur a gras wedi bwriadu iddo fod yn bregethwr, ac nid yw ef am fradychu eu gwaith.
Y mae'i lais yn un eithriadol, llais dwfn a pheraidd, heb iddo gylch mawr. Dyma fel y disgrifiwyd ef gan law fedrus Anthropos: "Anaml y clywir neb yn siarad ar nodau mor isel-mor ddwfn. Petai'n arfer canu, gellid tybied ei fod yn faswr digyffelyb. Sieryd yn bwyllog a dymunol, pob gair yn dod o ryw ddyfnder cudd, ac eto'n gwbl naturiol."
Arwain yn y gwasanaeth mewn dull syml a defosiynol. Ledia'r emyn yn dawel ac ystyriol, ac y mae'r darllen yn llawn o feddwl dwys. Gwyr ei lwybr mewn gweddi, a gall gyfrodeddu geiriau'r ysgrythur, yn enwedig y salmau, fel y myn. Anodd ydyw gwybod pa un ai'r plentyn ai'r pechadur sydd fwyaf yn y golwg, ond hawdd ydyw deall bod dyn ysbrydol iawn yn y pulpud. Onid ydyw Duw mor fawr, a ninnau mor fach; Ef mor dda, a ninnau mor ddrwg; Ef mor llawn, a ninnau mor llwm. Haws ydyw gwrando wedi clywed ohonom hwn yn gweddio-fe grewyd yr awyrgylch.
Pan gyfyd i roddi ei destun y mae pawb a'u llygaid arno; ac, oblegid nad ydyw'n glywadwy iawn, fe welir rhai yn pwyso ymlaen yn eu seddau. Ymddiddanol yw ei ddawn, ac nid oes yma yr un ymdrech braidd i estyn y llais allan. Chwi dybiech ei fod yn cyfansoddi wrth fyned ymlaen, ond nid felly y mae. Gŵyr beth yw paratoi'n ofalus, a bydd ganddo ef ryw hanner dwsin o bregethau gorffenedig yn barod i ddyfod i'r maes. Ei naturioldeb cartrefol sydd, wedi'r cwbl, y tu cefn i'r dull ymddiddanol.
Gwelwn fod ei iaith yn gyfoethog a llawn, ac ni chlywir un amser neb yn medru trin ansoddeiriau i well pwrpas. Hawdd iawn ydyw colli golwg ar y rhagoriaeth yma ynddo, gan mae'i arfer ydyw bwrw i mewn ambell frawddeg gartrefol a gair gwerinol da. Ond, o fwriad hollol y gwna hynny, a'i amcan ydyw dyfod yn nes at y bobl, a gwneud ei ddisgrifiadau yn fwy byw. Sonia am ffydd yn llygadu' i fyny;" "y dyn claf yn mynd yn ryw gripil gwan;" "y wraig yn dal i glebar o hyd;" "y carchar yn Philipi yn ysgwyd fel basged ludw," "Pedr yn bwnglera gyda'i gleddyf ac yn methui strôc"; Y wraig o Samaria yn lygio mewn rhyw gwestiynau anorffen; Gras y Nefoedd yn rhoi sgwd i bechod oddiar orsedd calon dyn; dagrau yn powlio o lygaid. yr apostol; "y diafol yn un di—sens. ac ambell ddyn yn hanner pan." Traffertha gryn dipyn i egluro cysylltiadau'r testun. "Wyddoch chi be, mhobol i," meddai rywbryd," pe tasech chi'n gwybod ych Beibl mi faswn i yn cael pregethu yn fyrrach o'r hanner." Pan ddelo at ei fater nid yw'n amcanu at na chywreinrwydd cynllun na phennau celfydd. Ni welir byth mohono'n ymrwyfo'n afreolus yn y pulpud, prin y gwelir ef yn wir yn symud o'i unfan. Y mae'r ychydig arwydd o gyffro yn nhafliad ei law, a rhyw dafliad sydyn, go ddiniwed, ydyw hwnnwrhyw ysgydwad disymwth o'r penelin i'r llaw.dyna'r cwbl. Y mae yma ryw angerdd—rhyw ysgwyd yn ei unfan—er hynny, oblegid gwelwch fel y mae'n chwysu. Ni phregethodd odid neb fwy trwy chwys ei wyneb nag a ddarfu i David Williams. Pan fo cynulleidfa lawn, fe'i gwelir yn ffrydio i lawr ac yn peri i'r goler am ei wddf golli ei lliw a'i ffurf gynhenid. Yn amlach na pheidio, fe gwyna ei bod hi'n boeth iawn, a galw am agor tipyn ar y ffenestri gan ychwanegu "Pe taswn i'n pregethu mewn potel, fe fuasai'n rhaid i rai o honoch chi gael rhoi corcyn arni."
Eir ymlaen bellach a'r llais yn clirio, gan ddyfod allan yn rhwyddach. "Nid nodwedd y gornant wyllt sydd i'w areithyddiaeth, ond ymlifiad ymlaen fel afon ddofn. Heb nac ymrwyfo nac ymfflamychu, y mae'n ymgryfhau. Onid oes rhyw ieuad cymharus rhwng natur cyfansoddiad y bregeth a'i ddull ef o'i thraddodi?[1] Teimlwn fod y gynulleidfa yn mynd yn fwyfwy i'w law. Peidiodd pob pesychu, a darfu pob siffrwd ers meityn.
Y Piwritaniaid a'r Ysgrythur ydyw ei garn ar bopeth. Ni cherddwyd meysydd eang llenyddiaeth Baxter, Gurnal, a Bunyan yn llwyrach gan fawr neb. Am Galfin, y mae ef ar ben y rhestr; ac fe ddywed beunydd y rhydd ef John Owen yn erbyn yr ysgolheigion "a'r hen Germans yna" i gyd.[2] Ond pa ddeunydd bynnag a gafodd o ddyfal ddarllen yn y meysydd toreithiog hynny, rhydd iddo anadl bywyd a gwisg newydd spon.
O'r Beibl y caiff ei gymariaethau bron yn llwyr. Beth bynnag a fo'r pwnc, bydd yn fuan yn "lygio " rhyw hen frenin neu gymeriad arall yn yr Hen Destament, gan ei ddefnyddio i'w bwrpas i'r dim.t Anodd ydyw i wrandawyr David Williams beidio a theimlo bod y Beibl yn llyfr mawr a diddorol i'r sawl a'i darlleno.
Y mae'i ddisgrifiadau byw yn cydio'n dyn ym meddwl cynulleidfa. Cymerer y pictiwr yma o Fartimeus:
Oedd, yr oedd hwn yn ddall, yn ddall-yn byw, symud, a bod, mewn rhyw fyd o dywyllwch parhaus. 'Doedd dim dydd na nos i hwn, ac ni allai ef ddywedyd "melys yn ddiau yw y goleuni, a hyfryd yw i'r llygad weled yr haul." Yr oedd hefyd yn dlawd, heb fodd i ennill ei fywoliaeth, ac heb berthynas na chyfeillion i'w helpu, a 'doedd dim overseer tlodion yn y wlad honno, na guardian, na phlwy, na relieving officer, welwch chi, i ofalu am drueiniaid fel hyn. Oedd, wir, yr oedd o'n fychan ei fyd ac yn fychan ei gysur. Yr oedd wedi mynd yn adnabyddus fel cardotyn,—pawb yn i nabod o. Ni fedrai ymlwybrodim ond rhyw gropian i ymyl y ffordd, ac nid oedd ganddo ddillad gweddus am dano. Ond yr oedd yn dlawd, yn dlawd, ac felly nid oedd ganddo ond canlyn ymlaen efo'i orchwyl dwl a diflas a digalon. "A llawer," glywch chi, "a llawer a'i ceryddasant ef i geisio ganddo dewi "—wedi llwyr flino ar ei swn yn llefain, nes oeddynt wedi byddaru arno, a rhai ohonynt yn dechrau colli eu tymer, a theimlo bod ei lefau torcalonnus yn rhyw ddiscord poenus iawn yn gymysg à sain llawenydd a gorfoledd y dyrfa ar y ffordd i'r ŵyl. Ac y maent yn ceisio ganddo dewi a'i ddrwg swn yn y fan honno, a phan yn methu a llwyddo, yn ei ddwrdio yn iawn—"a'i ceryddasant ef i dewi." 'Does dim son iddyn' nhw roi elusen iddo i beri iddo dewi, ond ei ddwrdio, rhoddi enwau cas arno, hwyrach, a bygwth ei gymryd o'r fan honno, a'i roddi dan warchodaeth am ei fod yn niwsans hollol trwy glebar fel hyn ar ol pobl. Creadur tlawd, hawdd mynd yn hyf arno oedd hwn, ac yr oedd llawer wedi taro ati i wneud hynny—" a llawer a'i ceryddasant ef," ond 'doedd dim iws treio muslo hwn y ffordd yna.
Yna disgrifia'r wawr yn torri ar gyflwr y dyn:
"Cymer galon, cyfod, y mae efe yn dy alw di." Dyma'r rhai oedd yn ei ddwrdio yn newid eu tiwn, a dyma nhw'n rhedeg i maflyd yn ei law i'w dywys, ond 'doedd dim eisiau. Yr oedd ei glust sharp o wedi fiixo yn ei feddwl y spot o'r lle y clywsai dyner lais yr Iesu. Mewn munud y mae'n neidio ar ei draed, ac yn dechrau ymbalfalu. "Ond," meddir yma, "ond efe wedi taflu ymaith ei gochl "-rhyw hen fantell sal oedd o wedi gael ar ol rhywun, reit siwr i chi, i'w gysgodi rhag y gwynt a'r glaw-fe'i taflodd hi i ffwrdd mewn rhyw gynhyrfiad o lawenydd a gobaith,-fe'i taflodd hi i ffwrdd heb ofyn i neb ei chadw na dim. Mi roes rhyw ffling iddi, ac, am a wn i, na welodd o byth mohoni mwy.
Dyma'r dyn eto wedi'i adfer:
Wedi'i adfer, y mae nid yn unig yn edrych ar yr Iesu, ond yn canlyn ar ei ol—yr oedd mor sionc a chraff a neb yn y dyrfa. Efe a'i dilynodd gan ogoneddu Duw. Yr oedd ei lais i'w glywed drwy'r dyrfa i gyd, a thraw ymhell, ac yr oedd gan hwn lais iawn, welwch chi, yr oedd newydd fod yn byddaru'r bobol i ryw ddrwg-dymer yn ymbil am drugaredd yn y cywair lleddf. Ac yn awr, wedi troi i'r cywair llon, y mae'n llefain yn uwch o lawer wrth ogoneddu Duw am ei drugaredd, a chwarae teg i'r bobol 'does neb yn ei geryddu'n awr a cheisio ganddo dewi. Fe welir bod ganddo ddychymyg byw a dawn rhyfedd i wneuthur golygfa yn fyw a rial. Teifl ffrwyth ei grebwyll i mewn rhwng cymalau'r adnodau. Ceir darlun gorffenedig, a gellir bod yn bur sicr y bydd y cyffyrddiadau yn rhai naturiol, gwreiddiol, a chymesur.
Ni chred mewn sych-byncio, chwedl yntau, mewn pregeth, neu geisio athronyddu allan o gyrraedd y gynulleidfa. Ond pan fo'n trin pwnc profiad fe ddaw'r darluniau byw i mewn yn rhes—ffrwyth disectio cymeriadau a digwyddiadau hanes y Beibl. Geilw broffwydi o'u beddau, a digwyddiadau o dir angof. Fe'u geilw hwy o un i un i wasanaeth y gwirionedd, a'r cwbl yn ein hargyhoeddi bod dynion ymhob oes ac amgylchiadau yn debyg i'w gilydd yn eu peryglon, eu hofnau, a'u brwydrau, a bod profiadau dyfnaf bywyd a moesoldeb yn aros yr un.
Fel y cyfeiriwyd, dawn ymddiddanol sydd ganddo-a rhaid i ŵr nad yw'n dibynnu ar yr hyn a elwir yn "hwyl," neu ruthr areithyddol, wrth ryw gyfaredd o ddeunydd arall, mewn gwreiddioldeb, dychymyg, a phertrwydd, ac y mae'r rheini yma. Ceidw bawb ar ddihun, ac nid oes neb yn blino. Gall bregethu am awr a hanner heb fod yn faith.[3]
Deil y gynulleidfa yn hollol yn ei law. Daw'r trawiad doniol yn ei dro; weithiau, mewn defnydd o air neu frawddeg a fo'n newydd a chartrefol; dro arall, mewn disgrifiad byw neu syniad pert. Yn y pethau hyn fe gafodd David Williams lawer o wenau pobl.
Er hynny i gyd, yr oedd yn bregethwr difrif, a chanddo'i ergydion i'w bwrw'n annisgwyliadwy nes sobri pawb. Ni ddyry lonydd i gydwybod gysglyd. Gwasga ar y gynulleidfa fel un am roddi sgwd" i ddynion yn nes i dir y bywyd. Pan ddeffry'r dyfnder yn ei enaid dan gynhyrfiad disymwth, dyna floedd-bloedd megis o orfod. Fel y dywed Anthropos, "fe elwir y llais o'r ogof dan-ddaearol. Y mae'n cael ei godi by force i'r uchelderau, ac nid yw'n ymddangos fel yn hoffi'r driniaeth. Y mae'r swn am eiliad fel ffrwydriad pylor, ac yna disgyn yn ôl i fysg y tan-ddaearolion bethau." Nid ydyw, meddai'r Parch. W. M. Jones, yn ben crefftwr ar roddi bloedd megis llawer o'i gydoeswyr. Y mae'r hanner cyntaf yn dda odiaeth, ond tuedd y rhan olaf yw myned allan o diwn. Ond bydd pawb yn ei mwynhau, ac, yn wir, oblegid mai rhyw gynhyrfiad ydyw y mae'n ysgwyd cynulleidfa. Clywch ef ar fore Sul tawel a hafaidd mewn capel ar finion Menai yn disgrifio Thomas, yr anghredadun, a chyrchu'r floedd nes gyrru dynion i ryw deimlad hanner llesmeiriol.
"Treialon arswydus a dychrynllyd iawn oedd helynt y croeshoeliad, yn enwedig i ddyn fel Thomas, oedd o ryw feddylfryd mor bruddglwyfus, ac un oedd mor angherddol yn ei ymlyniad wrth yr Iesu. Ni fuasai'n rhyfedd iawn pe buasai wedi colli'i synhwyrau yn y dymhestl fawr hon. Am y chwedlau a daenid y dydd cyntaf o'r wythnos am adgyfodiad yr Iesu, nid oeddynt ond fel gwegi yng ngolwg y disgyblion eraill, ac y mae'n sicr i chi nad oeddynt ond fel gwagedd o wagedd," lawer gwaith drosodd, yngolwg dyn o dueddfryd y disgybl hwn.
Gwrthododd fyned i gyfarfod o'r disgyblion y dydd cyntaf hwnnw o'r wythnos. Gwell ganddo oedd bod ar ei ben ei hun i wrando ar ei feddyliau digalon ac anghrediniol. "Eithr Thomas nid oedd gyda hwynt pan ddaeth yr Iesu." Y fath golled! Ni chymerasai'r byd, na mil o fydoedd, am fod yn absennol. pe credasai fod yr Iesu'n fyw ac y cawsai'i frodyr ei weled yn y cynhulliad.
Wedi'r seiat honno, y disgyblion eraill gan hynny a ddywedasant wrtho, "Ni a welsom yr Arglwydd." Y mae rhai ohonynt yn rhedeg ar ol y cyfarfodganol nos erbyn hynny—a chwilio am Thomas yn ei lodging, ac yn ei gael mewn rhyw unigedd digalon. yn y fan honno. "Thomas annwyl," medda nhw wrtho y gair cyntaf, "Ni a welsom yr Arglwydd! Gwir bob gair ydyw bod yr Iesu yn fyw—piti mawr na buasit ti gyda ni. Buasai pob amheuaeth wedi'i chwalu am byth o'th feddwl dithau—Ni a welsom. yr Arglwydd.'" "Pw! Pw!! Pw!!," meddai yntau, "lol i gyd, ni chredaf fi. Clebar pobol ydi'r cwbl." Y mae'n sicr iddynt ddweud a dweud wrtho bob manylion y modd y dangosodd ei ddwylaw a'i ystlys, a cheisio'i argyhoeddi nad ysbryd a welsent.
Ond, dyma a gaent ganddo o hyd-"Ni chredaf fi." Dyma'r bobl oedd i fod yn dystion o'r adgyfodiad—ond "ni chredaf fi." Nid amau geirwiredd ei frodyr yr oedd Thomas, ond teimlo yn ddiamheuol mai wedi eu twyllo yr oeddynt—iddynt mewn rhyw gyffro a dyryswch meddwl gael rhyw weledigaeth ryfedd. "Oni chaf weled yn ei ddwylaw ef öl yr hoelion." Diar annwyl! yr ydym fel yn brawychu wrth y geiriau. Clywch eto; a dodi fy mys yn ôl yr hoelion."
Yr oedd y disgyblion wedi dyfod at ei gilydd bob dydd, ond methu a chael Thomas gyda hwynt—ond, wedi wyth niwrnod drachefn, "yr oedd ei ddisgyblion ef i mewn a Thomas gyda hwynt." Gwych iawn oedd ei weld, beth a'i dygodd yno? Ni wyddom yr ingoedd meddwl yr aethai drwyddynt.
Yr oedd yn dda gan eu calon ei weld o. Dyma fo yn eistedd yn ymyl y drws, a golwg bruddaidd a digalon arno, yn methu edrych yn wyneb ei frodyr, yn rhyw benisel, ac isel ei feddwl, a llwydaidd ei wedd, heb na bwyta na chysgu yng nghadwynau anghrediniaeth greulon. Ond yr oedd o yno—"yr oedd ei ddisgyblion ef i mewn a Thomas gyda hwynt."
"Yna," glywch chi, "yna, yr Iesu a ddaeth a'r drysau yn gaead"—yn sydyn hollol, a Thomas yn y fan yna yn syllu arno, ac yn clywed ei dyner lais a adwaenai'n dda yn dweud y gair cysurlawn hwn, "Tangnefedd i chwi."
Yr Arglwydd a drôdd ac a edrychodd ar Thomas, a rhyw ryfedd dosturi a gras a chydymdeimlad yn ei edrychiad, ac yr oedd hyn yn ddigon i ddryllio cadwynau'i anghrediniaeth yn chwilfriw mân. Y mae dagrau edifeirwch yn llenwi ei lygaid ac yn prysur dreiglo i lawr. "Wel, Thomas bach, methu credu yr wyt ti? peth sobor ydi methu credu—O, mi garwn iti gredu. Wyddost ti be', Thomas. mi fuaswn i yn fodlon i'r briwiau yma gael eu hagor eto pe meddyliwn y credit—'moes yma dy fys, a gwêl fy nwylaw,' dyma'r dwylaw a hoeliwyd ar y Groes, dyma fy ystlys a drywanwyd, estyn dy law. A ydyw yn gwneud. hynny? Na! Na!! Na!!! ni chymerai fil o fydoedd am dreio gwneud. Gwell ganddo syrthio wrth ei draed a gweiddi—"Fy Arglwydd a'm Duw—Fy Arglwydd a'm Duw."
Dyma'r proffwyd a enillodd glust y bobl. Cyfrannodd air y bywyd yn ei ddull digymar ei hun. Rhoes syniad am realiti profiad ysbrydol dwfn. Dysgodd i bobl fyw yn addas i Efengyl Crist a hynny heb flew ar ei dafod. Ni cheisiodd ef fod yn ddim ond pregethwr, ac, yn hynny o swydd, fe gyrhaeddodd y brig mewn poblogrwydd a dylanwad.