Dyddgwaith/Crwydro
| ← Pellter | Dyddgwaith gan Thomas Gwynn Jones |
Hen Gynefin |
CRWYDRO
YSTYRID bod trafaelio rhywfaint a gweled tipyn o'r byd, fel y dywedid, yn gorffen addysg y rhai a fyddai ddigon lwcus i allu fforddio hynny gynt. Pan âi rhywun ffodus ar y daith honno, dywedai'r rhai fyddai'n gorfod treulio'u hoes yn yr un plwyf fod hwn a hwn wedi "mynd i rodio."
Yr argraff a gâi'r rhai y bu raid iddynt aros adref, am o leiaf rai o'r bobl a fu'n rhodio ar y perwyl hwnnw, oedd na welsant nemor ddim i'w fawrhau yn y gwledydd estron, er bod y daith yn gosod dyn ar safle uwch. Nid oedd trigolion y gwledydd hynny, ar y pryd, mae'n debyg, yn ddim ond pobl yn siarad ieithoedd dieithr ac yn ymddwyn fel tramoriaid—nid oeddynt ond brodorion, yr un fath â'r Cymry, na allent fforddio bod yn gymmrodorion. Eto, gellid ymffrostio bod unwaith yn eu plith. Cof gennyf am un y câi rhai pobl lawer o ddifyrrwch drwy awgrymu yn ei glyw mai ffŵl ydoedd, er mwyn ei glywed yntau'n gwadu'r honiad drwy rwbio'i ddwylaw yn ei gilydd yn fygythiol a thyngu ei fod ef yn gwybod ei achau ac wedi trafaelio.
Dôi ambell un ŷn ei ôl wedi dysgu rhai o arferion y tramoriaid hynny, meddid, megis hwnnw a ddaeth adref o'r Cyfandir wedi tyfu barf ac yn gwisgo dillad tra gwahanol i'r rhai cartref. Tynnai'r pethau hyn gymaint o sylw ato, yn enwedig ymhlith y plant, nes iddo dorri ei farf a newid ei ddillad yn fuan, ac am a wn i na bu'n fachgen eithaf synhwyrol o hynny allan.
Eto, chwarae teg i'r rhai fydd yn mynd i rodio. Diau yr âi llawer ohonom pe gallem, ac nid oes wybod pa bethau a ddysgem ninnau. Nid bob amser y bydd y daith yn ddigon hir a hamddenol i ni ddysgu rhyw lawer. Yn gyffredin bydd gan y neb a fu yn Rwsia, dyweder, am ryw bythefnos lawer rhagor i'w ddywedyd am y wlad a'r bro dorion a'u syniadau a'u harferion nag a fydd gan y sawl a dreuliodd flynyddoedd yno. Ac erbyn ystyried, rhaid addef bod yn haws iddo ef gofio pethau nag i'r llall.
Gall trafaeliwr brysiog felly gofio ar hyd ei oes fel y bu rywdro'n yfed tê yn Ffestiniog, dyweder; gwin yn rhywle yn Ffrainc, coffi neu fastig yn Cairo. Os digwydd bod y bwrdd dipyn yn ddi- drefn neu'r te yn oer neu wedi stiwio yn Ffestiniog, dyna dystiolaeth sicr na ŵyr y Cymry ddim sut i wneud bwyd na gosod bwrdd. Pe digwyddai fod y gwin yn sur yn Ffrainc neu'r coffi'n ddrwg yn Cairo (fel y byddant, weithiau) rhaid cofio y byddai dywedyd hynny'n beth mentrus, yn wyneb y sôn cyffredin, a dyna ddigon o reswm dros draethawd ar win Ffrainc neu goffi Cairo, yng nghywair profiad maith, a chwaeth ddisgybledig.
Os myn dyn ysgrifennu fel awdurdod ar y pethau hyn, diau mai peryglus iddo gwbl ym ddiried yn ei bythefnos. ei bythefnos. Gallech fentro ar Alwyddyn, efallai, ond y drwg yw, fel y deuthum fy hun i wybod, yn wir, bod parodrwydd i sgrifennu am wledydd estron yn mynd yn llai po hwyaf y trigo dyn ynddynt. Bydd perygl iddo gynefino â'i de, ei win a'i goffi cyn hir, a daw yn y man i wybod digon i wybod cyn lleied fydd ei wybodaeth wedi'r cwbl. Ac os cafodd rywdro gryn hwyl ar yfed te neu win neu goffi mewn lle oedd dieithr, wel, yr hwyl fydd y peth, nid y ddiod, o angenrheidrwydd.
Eto, nid yw hyn oll yn profi nad yw crwydro'n beth difyrrus, a buddiol, efallai—i'r crwydryn ei hun, o leiaf, hyd yn oed pan na chaffo fwy na phythefnos at ei amcan, canys diau y gwêl ambell un fwy mewn pythefnos nag a wêl llawer ohonom mewn dwy flynedd. Pwy a ŵyr beth a wêl y naill, a allai fod yn welwr da, gyferbyn â'r llall, a ddigwyddo fod yn ymadroddwr hwylus?
Cof gennyf glywed un Americanes dew, ar ôl bod yn edrych ar y Sphinx a'r pyramid mawr am y tro cyntaf, yn gofyn drwy ei thrwyn: "And what is there to be seen, after all?" ac yna'n troi gyda manyldeb digon greffig i fodloni'r beirniad llenyddol mwyaf synhwyrus, i ddisgrifio'r sidanau main oedd yn wardrob ei hannwyl gyfeilles y dduges Seisnig, rhai mor denau, mi dybiwn, â'r rhith niwl a fyddai, ar brydiau, yn gwisgo'r pyramidiau heb eu cuddio rhag golwg yr edrychwr. Beth pe gwelsai'r Americanes honno golofn unig o fwg glaswyn, bron cyn deneued â'r sidanau a wisgai'r dduges ar brydau neu mewn dawns, a'r golofn honno'n dringo'n araf o'r prysgwydd wrth odre llethr goediog ar lan gogledd. Affrig? Nid oes wybod na welsai hithau, nid y mwg, yn gymaint â rhyw ryfeddodau pendefig aidd a roesai daw am byth ar y barbariad o ddychmygwr a fuasai'n meddwl am hela yn y coed drwy'r dydd a chysgu allan wrth dân araf, ar ôl yfed mastig a gwrando ar ystori "Dwyn y Gaseg."
Wedi'r cwbl, "coelum, non animum, mutant qui trans mare currunt," ac ni ddygir dyn oddi ar ei dylwyth. Palmwydden neu ddwy yn y pellter tesog, a'r crwydryn yn cofio, nid yn gymaint am ramantuster masw Heine ag am ddawn gyfieithu ryfeddol John Morris-Jones. Colofn fwg y Bedawin ar ganol yr anialwch, neu haid o bererinion ar y ffordd adref o ddinas Mecca, a'r crwydryn yntau'n meddwl am Ann Gruffydd ac Emrys a'u hemynau, a luniwyd mewn gwlad brin o dywod ac awyrgylch dawel, gysglyd, ac nad oes ynddi mwy bererinion a chanddynt un syniad am odidowgrwydd troi amser yn was yn hytrach na'i gymryd yn feistr. Toriad gwawr ac ymachlud haul dros yr anialwch maith, ugain milltir i'r de o ddinas Cairo; cromennau a meindyrau'r ddinas honno o bell megis rhithiau yn nofio yn yr "awyr denau eglur a'r tes ysblennydd tawel" y daliodd Ellis Wynne gynt eu tebyg ar dro yn rhwyd ei Gymraeg ddigymar.
Ac eto, ni fynnai'r crwydryn golli mo'r llif newydd a ddôi mor ebrwydd o hyd i'r mân rigolau cynnar. Olion gwareiddiad ar wareiddiad, crefydd ar grefydd, athroniaeth ar athroniaeth, yn huno'n dawel gyda'i gilydd yn y tywod mân a'r haul disglair, cynnes. Dynion, fel rhyw bryfed aflonydd, naill ai'n gwibio yma ac acw yn ôl defod eu tiriogaethau, ar ôl pleser a maswedd, cyfoeth neu anrhydedd, ennyd awr ym mynwent yr oesoedd; neu ynteu yn null araf a dioglyd y brodor ion a'u hathroniaeth ddiofal, a fynegir mewn deuair neu dri, yn wyneb pob digwyddiad mewn bywyd—"Bukra" (yfory), "Ma lesh" (ni waeth).
A chydag ymachlud haul dros yr ehangder distaw breuddwydiol, draw, draw, o ddydd i ddydd, o fis i fis, bob tro yn debyg ac eto fyth yn newydd; llais y muezzin o ben y mosc yn disgyn i lawr fel llef o'r nef, a'r ffyddloniaid ufudd yn troi i'r dwyrain di-newid ac yn ymgrymu hyd lawr. Ni welir mwy ond gwrid yr haul a hwnnw'n pylu ac yn tywyllu yn y gorllewin pell. Awel fach oeraidd o'r gogledd, ennyd (beth yr oeddynt yn ei wneud yno, tybed, ar yr awr honno?). Yna tawelu o honi hithau, ac agor o'r mân ffenestri rhuddaur dinifer yng nghromen aruthr y nos.
Onid âi pethau'r gorllewin am ennyd ymhell ac yn ddibwys, fel darnau breuddwyd yn cilio, yno yn y tywod anorfod, yr haul tragywydd a'r nos ddilafar? Ac eto, onid pererin oedd yntau'r crwydryn o wlad bell: Yfory? Pwy a wyddai nac a faliai? Ni waeth! meddai'r tywod anorfod, yr haul tragywydd a'r nos ddilafar. Ac ni ddawr yntau'r crwydryn, mwy na hwythau. Ac ni ddôi oddi yno'n gymwys yr un fath ag yr aeth yno. Onid oeddis yno megis yn cael cysgu a deffro . . .?