Gwaith Goronwy Owen Cyf I/Beirniadaeth

Gwaith Goronwy Owen Cyf I

gan Goronwy Owen

golygwyd gan Owen Morgan Edwards

BEIRNIADAETH.

At William Morris, Meh. 25, Gor. 12, a Hyd. 16, 1754

NID yw 'r Hwyntwyr (chwedl chwithau) onid hanner Cymry; gan eu bod, gan mwyaf, yn hanfod o had pobyl Fflandrys a Norddmandi; a rhyfedd yw allu o naddynt gadw maint yn y byd o'r hen iaith; ac o'r achos hwnnw yn bendifaddeu mi fynnwn iddynt adael ymgeleddu 'r iaith i'r sawl a fedront yn oreu wneuthur hynny, sef pobl Wynedd. Ac os ewyllysiant ddangos eu serch i'r iaith, cymerent arnynt ran fawr o'r gost; ond na feiddient roi na llaw na throed yn y gwaith, rhag ei ddiwyno â'u llediaith ffiaidd. Etwaeth lle bai yn y Deheudir ddyn a chanddo, neu a dybiai fod ganddo, ddawn Awenyddiaeth, bid rydd i hwnnw, o'm rhan i, ganu ei wala; oblegid odid i ddyn awenyddgar gyfeiliorni'n gywilyddus; a diau fod gwaed Cymröaidd yn drechaf yn mhob un o'r cyfryw, o ethryb mail dawn arbennig ein cenedl ni yw Awen; megis y mae dawn yr eildrem, "second sight," yn perthyn i Fryneich Ucheldir yr Alban. Ac oddi wrth y cyffredin hynafiaid, y Derwyddon, yr hanyw pob un o'r ddeu-ddawn. Y Derwyddon, yn ddiddadl. oeddynt hynafiaid ein cenedl ni; ond pa un ai hanfod o honom o waed Troia nis gwn. Pur anhawdd yw gennyf goelio hynny, hyd oni welwyf ychwaneg o eglurdeb nag a welais eto. Diau. gennyf nad yw 'n anrhydedd na pharch i neb hanfod o'r fath wibiaid a chrwydriaid; eto bid i'r gwir gael ei le, pe fae 'm oll yn feibion i Shon Moi, neu Loli Gydau Duon, na ato Duw ini wadu ein rhieni.

Oedd. Oedd, yr hen Dr. Davies o Fallwyd yn dyall yr iaith Gymraeg yn bur dda, heb law laweroedd o ieithoedd eraill. Ac nid eisiau dyall a wnaeth iddo adael allan o'i Eirlyfr gymaint eiriau, ond brys a blys ei weled wedi dyfod i ben cyn ei farw. Mae 'n ddigon er peri i galon o gallestr wylo 'r hidl ddagrau wrth weled fal yr oedd yr hen Gorph druan yn cwyno yn ei Ragymadrodd rhag byrred yw hoedl dyn, ac yn mynegu pa sawl cynnyg a roesai lawer o wŷr dysgedig ar wneuthur Geirlyfr Cymraeg; ond bod Duw wedi torri edau 'r einioes cyn i'r un o honynt, oddigerth un, gael amser i gwblhau ei waith; ac yntef ei hun yn ennyd fawr o oedran, gwell oedd ganddo yrru ei lyfr i'r byd heb ei gwbl orffen, na 'i adael megis erthyl ar ei ol, yn nwylaw rhyw rai, ysgatfydd, na adawsent iddo byth weled goleu haul. A diameu mai diolchgar a ddylem oll fod iddo am ei waith, a mi yn anad neb, oblegid efe a ddysgodd i mi fy Nghymraeg, neu, o'r lleiaf, a'm cadwodd rhag ei cholli yn nhir estron genedl.

MAE gennyf yma yn fy meddiant fy hun, garp o hen lyfr MS. o gywyddau a darewais wrtho yn Nghroes Oswallt, a yrraf yna i chwi, os nad yw 'r cywyddau gennych eisoes. It was written by one that calls himself Edward ap David, in the year 1639. I conclude him to have been a Shropshire Welshman; and, indeed, his llediaith and banglerdra sufficiently show it. Er hynny amor iddo am ei ewyllys da a'i gariad i'r Iaith, er carnbyled oedd ei waith arni. Yr oedd gennyf un arall o gymar i hwn, ond fe aeth hwnnw i law ddrwg, sef y lleidr o daeliwr gan fy mrawd Owen, ac yno y trigodd; a deg i un nad yw bellach gan faned ag us o waith y gwellaif, a'r pen diweddaf o hono yn eirionyn mesur o'r culaf yn barod i'w droi heibio rhag na ddalio un nic ychwaneg. Nid wyf yn cofio pa bethau oedd yn hwnnw, am nad oeddwn y pryd hynny yn bwrw yn ol y barddoniaeth gorau oll, mwy nag a wnaethai Shon Tomas Tudur, y taeliwr, gynt am y Delyn Ledr.

There are more curious old books of our language to be met with in some parts of Shropshire than there are in most parts of Wales. And that plainly shows that the people some generations ago valued themselves upon being Welsh, and loved their native country and language. But now those books are not understood, and consequently not valued. I bought at a bookseller's shop in Oswestry a Drych y Prif Oesoedd, first edition; Dadseiniad Meibion y Daran, or a translation of Bishop Jewel's "Apology" by one Morys Kyffin, of Glasgoed, in the parish of Llansilin, and formerly a Fellow of a College in Oxford, into excellent Welsh; and Bishop Davies's Llythyr at Cymbry, prefixed to Salesbury's New Testament in Queen Elizabeth's time; and Prifannau Sanctaidd, etc., by Dr. Brough, Dean of Gloucester, and translated into very good Welsh by Rowland Vychan, of Caer Gai; and all for eightpence. The first translation of the New Testament by Salesbury I met with in a certain man's hands in that town, and had it in exchange for a silly, simple English book, "God's Judgment against Murder."

Wrth hynny chwi ellwch weled nad oes nemawr o fri ar ein hiaith yn y wlad honno. Mi gefais yno. hefyd Eirlyfr y Dr. Davies, nid llawer gwaeth na newydd, am chwe swllt. Had I, when I lived in Oswestry, been as nice a critic in valuable old books as I was in voluble young women, I might have furnished myself pretty moderately; but who can put an old head upon young shoulders? Nid oedd gennyf yr amser hwnnw ddim blas ar Gymraeg na phrydyddiaeth; na dealltwriaeth, na chelfyddyd yn y byd ynddynt ychwaith.

Wyf, etc.,

GRONWY DDU.

YR ANWYL GYFAILL,—Dyma'r eiddoch o'r 11g wedi dyfod i'm llaw ddoe; ac yn wir rhaid yw addef fy mod wedi bod yn lled ddiog yn ddiweddar am na buaswn yn gyrru yna ryw awgrym i ddangos fy mod yn fyw cyn hyn. Ond bellach, bellach, dyma fi yn ei rhoi hi ar do, ac mi orffennaf fy llythyr y foru, oddigerth i'r cywion personiaid yma fy hudo allan i ganlyn llosgyrnau cŵn ac i wylltio ceinachod. Maent ar dynnu fy llygaid i bob wythnos, ddwywaith o'r lleiaf, a phrin y llyfasaf eu nacäu. However a little exercise does no hurt, and the young gentlemen are very civil.

Mi fum yn brysur yn nghylch diwedd y Gorffennaf yn parotoi i gyfarfod yr esgob i geisiaw ei dadawl ganiatad i bregethu, etc., yr hyn a gefais yn ddigon rhwydd am fy arian; ond nis gorfu arnaf gymeryd yr un licence am yr ysgol. Ac er pan glywais y newydd o'r Castell Coch mi fum yn dal wrthi ddycna gallwn i barotoi ychydig o bregethau tra bai 'r dydd yn hir, fal y gallwn gael y gauaf i brydyddu wrth olau 'r tân fal arferol. Nid gwaith i'w wneuthur wrth ganwyll ddimau yw prydyddu; ac nid mewn undydd unnos yr adeiladir y Castell Coch.

Ai e? Mae Elisa Gowper wedi derio dannedd y Monwyson llesgethan? Och o druain! Drwg yw 'r byd fod yr Awen cyn brined yn Mon nad ellid gwneuthur i'r carp safnrhwth, tafod-ddrwg hwnnw wastatu. Ond gwir sy dda, ni thâli ddyfetha prydyddiaeth wrtho, oddigerth y caid rhyw lipryn cynysgaeddol o'r un ddawn ag Elis ei hun; sef yw hynny, nid dawn awenydd, ond dawn ymdafodi ac ymserthu 'n fustlaidd, ddrewedig anaele. Fe debygai dyn wrth dafod ac araith Elisa, mai ar laeth gâst y magesid ef, yn nghymysg ac Album Graecum; ac mai swydd ei dafod cyn dysgu siarad oedd llyfu, ac onide ni buasai bosibl iddo oddef blas ac archwaeth budreddi ei ymadrodd ei hun. Mi fum i unwaith yn ngwmni Elis yn Llanrwst, ers yn nghylch pedair blynedd ar ddeg i 'rwan, yn ymryson prydyddu extempore, ac fe ddywaid fy mod yn barotaf bachgen a welsai erioed; ac eto er hyn, yn y diwedd, ni wasanaethai dim iddo oni chai o'r lleban arall o Sir Fon oedd yn ffrind iddo, fy lainio i. A hynny a wnaethent oni buasai clochydd Caernarfon oedd gyda mi. Tybio yr wyf mai prifio 'n rhy dost o rychor iddo a wnaethum yn ei arfau ei hun, sef tychanu, a galw enwau drwg ar gân.

Ydyw. Y mae offeiriad Walton yn cyweirio croen y Delyn Ledr bob munud o seibiant a gaffo; ond chwi a'i cewch adref cyn pen hir rhag eich marw o hiraeth. Er mwyn dyn a gaed fyth afael ar yr hen Farcutiaid, y soniasoch am danynt? Gwaith Edmwnd Prys, etc.? Mi welais ers talm o flynyddoedd, pan oeddwn yn Lleyn, holl ymrysonion a gorchestion Emwnt Prys a William Cynwal, gan yr hen Berson Price o Edeyrn—Price Pentraeth gynt, a Pherson Llanfair yn Nhwll Gwimbill, alias Pwll Gwyngyll —yr hwn oedd or ŵyr i'r Archddiacon.

Nid hen ddyn dwl oedd yr Archddiacon, a chofio yr amser yr oedd yn byw ynddo. Eto. yr wyf fi yn cyfrif William Cynwal yn well bardd o ran naturiol anian ac athrylith; ond bod Emwnt yn rhagori mewn dysg. Nid oedd Cynwal druan, ysgolhaig bol clawdd, ond megist ymladd a'r dyrnau moelion yn erbyn tarian a llurig,—

"A'r gwanna ddyn â gwain ddur
A dyr nerth a dwrn Arthur,"

chwedl yr hen bobl gynt.

E ddigwydd weithiau i natur ei hunan, heb gynorthwy dysg, wneuthur rhyfeddodau. Eto nid yw hynny onid damwain tra anghyffredin. Ac er mai prydferthwch dawn Duw yw naturiol athrylith, ac mai perffeithrwydd natur yw dysg, eto dewisach fyddai gennyf fi feddu rhan gym hedrol o bob un o'r ddwy, na rhagori hyd yr eithaf yn yr un o'r ddwy yn unig heb gyfran o'r llall. Mi glywais hen chwedl a ddywedir yn gyffredin ar Ddafydd ap Gwilym, sef—

"Gwell yw Awen i ganu
Na phen doeth ac na phin du."

Gwir yw am brydydd; ac felly y dywedai 'r Lladinwyr, "Poeta nascitur, non fit," hynny yw, "Prydydd a enir, nis gwneir "; mal pe dywedid, Nid ellir prydydd o'r doethaf a dysgedicaf tan haul, oni bydd wrth natur yn dueddol i hynny, a chwedi ei gynhysgaeddu gan Dduw ag Awenydd naturiol yn ei enedigaeth. Os bydd i ddyn synwyr cyffredin, a chyda hynny, astudrwydd, parhad, ac ewyllysgarwch, fe ellir o honaw eglwyswr, cyfreithiwr, gwladwr, neu philsophydd. Ond pe rhoech yr holl gyffiriau hynny yn nghyd, a chant o'r fath, ni wnaech byth hanner prydydd. Nid oes a wna brydydd onid Duw a Natur. Ni cheisiaf amgen tyst o hyn na M. T. Cicero. Pwy ffraethaf areithydd? Pwy ddyfnach a doethach philosophydd? Ar air, pwy fwy ei ysfa, a'i ddinc, a i awydd i brydyddu? Ac eto pwy waeth prydydd? Trwstan o fardd yn ddiameu ydoedd; ac odid ei gymar o wro ddysg, oddigerth yr hen Ddr. Davies o Fallwyd. Eto, er argymhenu ac ymresymu o honaf fal hyn, nis mynwn i neb dybio mai afraid i brydydd fod yn wr o ddysg. Nage; nid felly y mae ychwaith. Er na ddichon dysg wneuthur prydydd, eto hi a ddichon ei wellhau. Cymerwch ddau frawd o'r un anian, o'r un galluoedd o gorph a synwyr, ac o'r un Awenyddol dueddiad, a rhowch i'r naill ddysg, a gomeddwch i'r llall, ac yno y gwelir y rhagoriaeth. Er na ddichon y saer maen wneuthur maint y mymryn o faen mynor, eto fe ddichon ei 'sgythru a'i gaboli, ei lunio ai ffurfio, a gwneuthur delw brydferth o honaw, yr hyn ni ddichon byth ei wneuthur o'r grut bras a'r gwenithfaen.

Huzza! huzza! Mae Mr. Mosson yn ddyn da. Dyma lythyr oddi wrtho yn mynegu fod Dr. Wynne o Ddolgellau wedi marw yn gelain. Rhaid taflu hwn o'm llaw a'i yrru i ffordd i gael amser i ysgrifennu i Allt Fadog ac at yr Iarll, etc. Nid allaf gymeryd amser i ddywedyd dim ychwaneg, ond bendith Dduw i chwi am roi Mr. Mosson ar waith, ac iddo yntef am ysgrifennu cyn cynted.

Yours, etc., etc.,

GORONWY DDU.

[At Richard Morris, Tach. 9, 1754]

YR ych yn gofyn pam yr wyf yn gadael i'r Awen rydu? Rhôf a Duw pe cawn bris gweddol am dani mi a'i gwerthwn hi. Beth a dal Awen lle bo dyn mewn llymdra a thylodi? a phwy a gaiff hamidden i fyfyrio tra bo o'r naill wasgfa i'r llall mewn blinder ysbrydol a chorfforol?

Nodiadau