Hanes Bywyd ac Anturiaethau Dr Livingstone (Testun cyfansawdd)
| ← | Hanes Bywyd ac Anturiaethau Dr Livingstone gan Henry Morton Stanley |
→ |
| I'w darllen pennod wrth bennod gweler Hanes Bywyd ac Anturiaethau Dr Livingstone |
HANES
BYWYD AC ANTURIAETHAU
DR. LIVINGSTONE.
GAN
HENRY M. STANLEY
(MR. JOHN ROWLANDS, GYNT O DDINBYCH)
CAERNARFON:
ARGRAFFWYD GAN REES & EVANS, SWYDDFA'R HERALD.
1871.
Cynnwys
HANES
BYWYD AC ANTURIAETHAU
DR. LIVINGSTONE.
GAN
HENRY M. STANLEY
(MR. JOHN ROWLANDS, GYNT O DDINBYCH)
RHAGARWEINIAD
Dodwyd gweddillion dyn gwir fawr ac ardderchog i orwedd yn y bedd o dan gerrig llwydion llawr Mynachlog Westminster ddydd Sadwrn, y 18fed o Ebrill. Gorlanwyd yr adeilad hybarch gan alarwyr, a llanwyd yr heolydd trwy ba rai y cerddai yr orymdaith angladdol gan feibion a merched a fyfyrient gyda gwynebau pruddaidd a mynwesau llawnion o alar am y dynged a oddiweddasai yr hwn y cludid ei esgyrn i'w claddu gyda'r fath seremoni ddifrifol ac effeithiol. Miloedd o bobl a synasent ac a ryfeddasent trwy gydol y blynyddau wrth glywed am weithredoedd mawrion a hynodion tarawiadol cymeriad y dyn a gyflawnodd y gweithredoedd hyny a edrychent ar yr elorgerbyd gyda llygaid, awyddus i dreiddio trwodd hyd at wyneb y dyn, a meddyliau chwannog i sylweddoli hanes y teithiwri a gleddid gyda'r fath rwysgfawredd ac edmygedd
Ni feddai y mwyafrif o'r edrychwyr namyn syniad egwan am fawredd a gwerth gwirioneddol y gwaith a gyflawnasai y dyn y galarent hwy y golled am dano, canys er ymadawiad olaf y teithiwr o lanau Prydain, y mae cenedlaeth newydd wedi tyfu i fyny a chyrhaedd oedran a gallu i syniaw ac ystyried. Y mae bechgyn oeddynt y pryd hwnw yn analluog i ddirnad pa beth a gynnwysai cyfandir mawr agos hollol anadnabyddus yn ei fynwes anchwiliadwy weithian yn cyflawni dyledswyddau bywyd yn ngwahanol raddau a safleoedd cymdeithas, ac yn mwynhau y rhagoriaethau perthynol i annibyniaeth ac addfedrwydd oedran.
Ond yr oedd un teimlad yn meddiannu yr hen, yr ieuanc, a'r canol oed sef teimlad o barch am ddyn ag y cytunai pawb ei fod yn gyflawn o raslonrwydd a gostyngeiddrwydd ysbryd, a'r hunanymwadiad a'r dyngarwch penaf, y rhinweddau hyny sydd brined mewn oes fel y bresennol—oes wedi ei syfrdanu gan awydd am gyfoeth a moethau.
Y mae nodweddion a gyfrifir yn ganmoladwy hyd yn nod gan y rhai mwyaf bydol—nodweddion a gydabyddir yn rhinweddol gan y rhai balchaf a mwyaf trahaus. Nid rhyfedd, gan hyny, fod. Mynachlog ardderchog Westminster wedi ei llenwi ar yr achlysur hwn gan gynulleidfa o feibion a merched dylanwadol Prydain Fawr, a'r rhai hyny wedi ymgynnull i dalu teyrnged darawiadol o bạrch i weddillion perchenog y rhinweddau a nodwyd. —Naturiol oedd i heolydd y brif-ddinas fawreddog gael eu gwneyd yn dystion o'r deyrnged gyffredinol o edmygedd a dalai y boblogaeth i goffadwriaeth y cenadwr a'r teithiwr marw.
Os oes rhyw olygfa fwy tarawiadol ac effeithiol na'r un a ga llygad y meddwl ar sefyllfa y teithiwr unig yn llafurio ac yn ymdrechu er mwyn ei gyd-ddyn trwy y rhwystrau a'i hamgylchynant yn Nghanolbarth Affrica, rhaid addef mai dyma ydyw—yr olygfa ar y miloedd galarus yn wylo oherwydd y golled am y teithiwr gwedi ei farwolaeth, fel y gwelwyd hwy yn wylo yn heolydd Llundain ddydd Sadwrn, y 18fed o Ebrill, 1874.
Y mae gwybod y gellir enyn y fath gydymdeimlad dwfn ag a fynegwyd mor ddefosiynol, eto mor effeithiol, gan farwolaeth dyn mor dlawd a gostyngedig yn ein, gwneyd yn falchach o'n gwareiddiad ac yn peri i ni werthfawrogi ein gilydd yn well fel cydweithwyr yn yr un achos mawr, nag y buasem pe yr enynasid y fath gydymdeimlad gan farwolaeth gwr goludog neu un meddiannol ar ddylanwad politicaidd a gallu gwladol. Gwna hyn i ni fawrhau ein gilydd fel cyfangorff nerthol a galluog, pan yn unedig, i gyfranu bendithion i holl deulu dyn.
Y teithiwr ymadawedig a gladdwyd yn Mynachlog Westminster, ar y 18fed o Ebrill, oedd David Livingstone, yr hwn, am ei fawr a'i lafurus gariad ar ran y cenedloedd duon a gorthrymedig, a ryglydda ei alw yn Apostol Affrica. Ei fywyd ef oedd fywyd dyn a gerddai yn ostyngedig yn ffordd ei Arglwydd, a lwyr ymroddodd i wasanaethu ei Dduw, a ymdrechodd gyda gwyleidddra, ond eto gyda phenderfyniad ardderchog, a gwroldeb anorchfygol, i adfer cenedl ag oedd o'r braidd wedi ei llwyr anghofio gan Gristionogion y byd.
Wrth fyfyrio ar y cymeriad a adawodd efe ar ei ol fel esiampl ddysglaer i'r cenedlaethau a ddeuant, synir ni gan luosowgrwydd y nodweddion o fawredd ac ardderchawgrwydd a'i 'hynodai o'i febyd i'w henaint. Fel bachgen dinod yn y llaw-weithfa Ysgotaidd, hynododd David Livingstone ei hun ar gyfrif ei dueddiadau myfyrgar, ei ddiffuantrwydd, ei feddwl pybyr, a'i fawrygedd greddfol o werth addysg,
Fel Cenadwr efe a barodd syndod i'w gydweithwyr yn achos yr Efengyl ar gyfrif difrifoldeb a diffuantrwydd ei amcanion a'i weithredoedd, trwy ei ddyfalwch ymroddgar yn meistroli iaith ddyrus ac anhawdd ei dysgu, fel y gallai ei defnyddio yn nerthol a hyawdl, trwy y parodrwydd a ddangosai i ddyoddef pob caledi ac angenoctyd yn ngweinyddiad ei alwedigaeth, trwy, eangder ei amgyffredion a'i wybodaeth am angenrheidiau y gwaith, a thrwy yr awydd cydwybodol a'i llanwai am gyflawni ei waith hyd eithaf ei allu.
Fel ymchwiliwr efe a lanwodd ddynion ag edmygedd o'r beiddgarwch gyda pha un yr ymgymerai ag archwilio tiriogaethau anadnabyddus, trwy y dianwadalwch gyda pha un y cariai ei anturiaethau yn mlaen, gyda nerth rhyfeddol ei gyfansoddiad, trwy lareidd-dra, ei natur, yr hyn' a'i galluogai i ymgyfaddasu ar gyfer bywyd anwar yn ei holl agweddau, a'r awdurdod mawr a feddai 'ar feddyliau yr anwariaid.
Fel sylwedydd a gwyddonydd, nyni a'i hedmygem ar gyfrif dyfalwch trwyadl ei olrheiniadau i arferion, crefyddau, a'r deddfau a lywodraethant y llwythau anwaraidd; 'nodweddau y tiroedd newyddion, eu daearyddiaeth, natur eu planigion a'u hanifeiliaid, defnydd eu creigiau, a galluoedd cynnyrchiol eu gwahanol diroedd. Edmygem ef ar gyfrif y diwydrwydd a nodweddai ei olrheiniadau a'i deithiau, ei fedrusrwydd yn casglu ffeithiau hynod, a'r gronfa fawreddog o wybodaeth a roddodd efe i ni am gyfandir anadnabyddus.'
Fel dyn, edmygem ef oherwydd ei symledd ac plygrwydd ei feddwl, ei ostyngeiddrwydd nodedig, a'r caredigrwydd tyner, a'r llondid hapus a'i nhodweddai yn mhob cyflwr ac amgyllchiad.
Fel cyfaill, efe a synai bawb ar gyfrif diffuantrwydd ei gyfeillgarwch, yr addfwynder a lywodraethai ei gysylltiadau cyfeillgar, sefydlogrwydd y rhwymau cyfeillgar a'i hunent â'r rhai a ddeuent i gyfarfyddiad âg ef, a'i natur agored, gywir, a charuaidd.
Gwelir yr amrywiol nodweddau cymeriadol hyn, yr oll o ba rai yn nghyd a wnant ddyn gwir dda ac ardderchog, wedi eu dadblugu yn y cofnodion canlynol o Fywyd, Llafur, ac Ymchwiliadau David Livingstone.
PENNOD I.
DYDDIAU MABOED
GANWYD David Livingstone yn Mlantyre, swydd Lanark, Ysgotland, ar y 19eg o Fawrth, 1813. Yn y rhagymadrodd dyddorol i'w lyfr ar ei "Deithiau, ac, Ymchwiliadau yn Neheudir Affrica," cawn adroddiad ganddo ef ei hun am ei haniad a'r modd y treuliodd efe foreu ei oes. Yn ngeiriau agoriadol y buchdraith hwnw, dengys Livingstone ei fod yn cyfranogi o falchder 'traddodiadol trigolion yr Ucheldir o'u cenedl a'u henafiaid. Teimla yn falch oherwydd ei fod yn alluog i ddyweyd ddarfod i'w daid ymladd a marw dros deulu Stuart yn Mrwydr Culloden. Yna, gyda diffuantrwydd tarawiadol ag sydd yn anrhydedd iddo ef a' chenedl yr Ucheldir, o ba un yr hanodd, efe a edrydd hanes teuluaidd a brofa mai meddyldrych mawr, llywodraethol ei deulu oedd bod yn onest. Dywed fod un o'i henafiaid, pan ar ei wely angau, wedi galw ei blant ato, gan eu hysbysu ddarfod iddo ef ddyfal chwilio yr holl gofnodau teuluaidd, yn mha rai y methodd a chanfod cymaint ag argoel o anonestrwydd yn hanes ei henafiaid, ac o ganlyniad yr oedd efe yn testamentu iddynt fel etifeddiaeth gyffredin y cynghor—Byddwch Onest."
Amaethwr yn Ulva oedd ei daid, yr hwn, wedi canfod nad oedd cynnyrch ei dir ddigonol i gynnal ei deulu lluosog, a ymadawodd ac a aeth i Weithfeydd Cotwm Blantyre.
Ei ewythroedd a ymunasant â gwasanaeth y Brenin fel milwyr a morwyr, ond ei dad a arhosodd yn Mlantyre; a phan y cyfeiria Livingstone at gymeriad ei riant, arddengys deimlad o falchder gwresog wrth adrodd fel y cofiai ac y parchai efe arwyddair ardderchog y teulu—"Bydd Onest." Ymchwydda ac ymwresoga ei falchder cyfreithlon fwyfwy wrth ddesgrifio y modd cydwybodol y cariai ei dad y rhinwedd traddodiadol hwn i weithrediad yn y cymeriad o fasnachydd bychan mewn te. Cofnodir hefyd ddarfod i'w dad, yn ychwanegol at egwyddori ei blant mewn gonestrwydd, eu dwyn i fyny mewn modd crefyddol yn athrawiaethau Eglwys Bresbyteraidd Sefydledig Ysgotland. Hysbysa y teithiwr enwog yn mhellach fod duwioldeb cyson ac esiampl dda yn teilyngu y diolchgarwch mwyaf a'r warogaeth uchaf oddiar ei ddwylaw ef.
Am ei fam, efe a lefara gyda'r edmygedd a'r parch mwyaf, gan ei desgrifio fel mam awyddus a phryderus i ymarfer cynnildeb, er mwyn gwneyd i ddau ben llinyn yr amgylchiadau teuluaidd gyfarfod yn hwylus,
Yn yr oedran cynnar o ddeng mlwydd, galwyd ar David ieuanc i gyflwyno ei wasanaeth plentynaidd tuag at gynnaliaeth y teulu, a chyflogwyd ef yn Melin Gotwm Blantyre. Wedi dechreu ohono weithio y dydd, efe a gyflwynodd ei brydnawniau i efrydu. Ar brydiau, ceid ef yn dilyn ei efrydiau a'i ymchwil am wybodaeth nes peri dychryn i'w fam, yr hon, mewn pryder am ei iechyd, a ymyrai yn benderfynol, trwy gymeryd ei lyfrau o'i ddwylaw a'i anfon yntau i'w wely.
Yr oedd oriau gwaith yn y Felin yn feithion—o chwech yn y boreu hyd wyth yn yr hwyr, heb ddim gorphwys ond yn unig dros amser boreufwyd a chiniaw. Modd bynag, er gwaethaf y fath lafur dyddiol hirfaith, efe a lwyddodd i gasglu swm mawr o wybodaeth trwy osod ei lyfrau ar garfan y gwehydd, o flaen ei lygaid, a dilyn ei wersi y nos gydag athraw a gadwai ysgol am bris cyfiseled fel y gallai hyd yn nod y plant tlotaf fwynhau manteision ei hyfforddiant.
Yn y modd yma, trwy hunanymroddiad dyfal, y gosododd Livingstone i lawr sylfaen ei addysg. Llyfrau gwyddonol a hanesion teithiau a dynent ei fryd a'i sylw penaf; ac yr oedd cwrs ei ddarlleniad yn cynnwys rhai o'r llyfrau clasurol mwyaf dewisedig, megys yr eiddo Homer, Virgil, Horace, ac Ovid.; ac nid esgeulusodd y fath ddoethineb grefyddol ag a geid trwy efrydu "Athrawiaeth Crefydd," "Athroniaeth Sefyllfa Ddyfodol," ac yn enwedig y Beibl. Sut bynąg; oddiwrth efrydu y Llyfr olaf—ffynnonell ddihysbydd ysbrydoliaeth grefyddol—ac, oddiwrth y gofal a fynwesid gan ei rieni'i nawseiddio ei feddwl a gwybodaeth Gristionogol, y tueddwyd ef i gyflwyno ei hun yn gyfan gwbl i lafur Efengylaidd, ac i gyflawni dyledswyddau cenadwr awyddus i hyrwyddo cyhoeddiad yr Efengyl i drigolion pob parth o'r byd, ac i liniaru dyoddefiadau a lleihau trueni dynoliaeth.
Wrth fyfyrio am y modd mwyaf effeithiol i wneyd daioni i'w gyd-ddynion, a chwedi darllen am yr hyn a wnaethid gan deithwyr a chenadon ereill dros achos Crist, efe a benderfynodd fyny peth gwbodaeth o'r gelfyddyd feddygol, gan farnu yn gywir y byddai y wybodaeth hono yn gynnorthwy gwerthfawr i ymdrechion Efengylydd.
Fel yr heneiddiai, ac fel yr ymeangai ei feddwl wrth ddrachdio yn barhaus o gwpan ysbrydoledig gwybodaeth, efe a ganfu werthfawredd gwybodaeth o egwyddorion daeareg, a gwnaeth deithiau ymchwiliadol meithion gyda glanau yr afon a thros y bryniau cylchynol yn nghwmni ei frodyr John a Charles, yr hyn, heblaw boddhau ei gariad at olygfeydd natur, a fu hefyd yn foddion i gadarnhau ei benderfyniad i ddyfod yn genadwr dros Grist i wledydd pellenig.
Pan yn bedair ar bymtheg oed, dyrchafwyd ef i'r gelfyddyd uwch a mwy enillgar o nyddiedydd cotwm, trwy yr hyn y daeth i enill gwell cyflog ac i feddu moddion i dalu am y fraint o gael gwrando darlithiau prydnawnol ar feddygaeth a duwinyddiaeth. Heb gynnorthwy neb arall, efe a gynnaliodd ei hun dros y gauaf yn Nglasgow, i efrydu y canghenau a nodwyd; a'r haf dilynol a dreuliodd i lafurio dros oriau meithion yn ddyddiol wrth ei droell gotwn. Gweithiai lawer mwy na'r oriau arferol er mwyn enill moddion i ddilyn ei efrydiau yn ystod y gauaf.
Ei wladgarwch, a'r teimlad gwir Seisnig hwnw, edmygedd o weithredoedd clodfawr ei gydgenedl—y teimladau a amlygasant eu hunain mor fynych yn ei darfodaethau dilynol â dynion barbaraidd—y teimladau goruchel hyn a feithrinwyd yn effeithiol yn ei fynwes gan yr amrywiol gofgolofnau hanesyddol oddiamgylch Blantyre, megys Priordy Blantyre, Pont Bothwell (lle y gorchfygwyd y Cyfammodwyr gan Monmouth yn 1679), yn nghyda'r lluaws golygfeydd oddiamgylch Hamilton, y rhai ydynt gyflawn o ddyddordeb barddonol a hanesyddol. Ysgrifau Syr Walter Scott ac ereill a wasanaethasant i enyn yn ei fynwes barch mawrfrydig i ogoniant yr Ysgotland yn yr amser gynt, yn nghyda'r gwladgarwch uchel ac angerddol hwnw a ysbrydolodd. ei mheibion i enill iddynt eu hunain anrhydedd mewn rhyfel ac mewn heddwch agos yn mhob gwlad o dan haul.
O'r diwedd, wedi llafurio yn bybyr, fel bachgen Ysgotaidd gwrolfryd, i orchfygu anhawsderau a rhwystrau tlodi, ac i gyfaddasu ei hun i lanw y cylch y rhyngasai bodd i Dduw enyn yn ei galon awydd i'w lanw, daeth yr amser i brofi swm y wybodaeth feddygol a gasglasai efe trwy ei hunan-addysgiant llafurfawr. Arholwyd ef gan Fwrdd Meddygol, pryd y daeth trwy y prawf llymaf mewn modd anrhydeddus, ac y cafodd ei wneyd yn un o Drwyddedogion Cymdeithas y Physygwyr a'r Meddygon.
Yr oedd Livingstone wedi dilyn ei efrydiau meddygol gyda'r bwriad o'u defnyddio er budd y Chineaid, fel Physygwr Cenadol; ond erbyn yr adeg iddo dderbyn ei raddogaeth, yr oedd ei faes dewisedig wedi cau yn ei erbyn trwy doriad allan ryfel y pabsudd (opium war). Gwedi ei gynghori gan gyfeillion yn nghylch yr annoethineb o geisio cario allan ei fwriad cyntefig, efe a gynnygiodd ei hun fel ymgeisydd am le yn ngwasanaeth Cymdeithas Genadol Llundain, "am nad oedd hono (yn ei eiriau ef ei hun) yn anfon Esgobyddiaeth, Presbyteriaeth, nac Annibyniaeth i'r Paganiaid—dim ond Efengyl Iesu Grist yn unig." Yr oedd y cynllun rhyddfrydig hwn yn gwbl gydweddol a'i syniadau eang a goleuedig ef am ddyledswyddau efengylydd.
Oddeutu yr adeg hon, yr oedd ymdrechion cenadol Robert Moffat yn Nheudir Affrica yn tynu sylw pawb, ac yn destynau clod a chanmoliaeth trwy Brydain Fawr. Gwedi mwy nag ugain mlynedd o brofiad yn mhlith llwythau Bechuana, dychwelsai Robert Moffat i Frydain, ac yr oedd efę ar y pryd yn ysgrifenu hanes y gwaith da a gyflawnasid ganddo yn Affrica.
Ac efe yn gyflawn o ysbryd awyddus i efelychu ymdrechion dynion daionus yn ngwaith Crist; David Livingstone a ymofynodd am yr anrhydeddus Moffat, gan geisio ei gynghor; a'r cenadwr profiadol, yntau yn gyflawn o'r brwdfrydedd sancteiddiaf dros ei alwedigaeth gysegredig, a gyfarwyddodd y dysgybl ieuanc yn nghylch y modd mwyaf effeithiol i gario allan ei gynlluniau hir fabwysiedig, gan awgrymu y buasai Deheudir Affrica yn faes tra dewisiol iddo ymgymeryd â'i lafurio. Canlyniad ymweliad Livingstone ieuanc â'r cenadwr enwog a fu i'r blaenaf dderbyn y dyledswyddau a gynnygiasid iddo gan Gymdeithas Genadol Llundain; a mordwyodd i Affrica yn y flwyddyn 1840, ac efe yn y seithfed flwydd ar hugain o'i oedran.
Yn y ddwy flwydd ar bymtheg cyntaf o fywyd Living stone, nyni a welsom arwyddion digonol i brofi ei fod ef yn uwchraddol i ddynion cyffredin. Cawsom brawfion o hyn yn ei ymdrechion diflin i ymddyrchafu uwchlaw y dosbarth yn mhlith pa un y'i ganesid—trwy gwrs ymroddgar o hunan-ddiwylliant, a'i waith yn ymgyfaddasu gydag ysbryd dewr gogyfer â'r yrfa ddewisedig, yr hon, ar ei laniad yn Affrica, y cawn ef ar fedr, ei chychwyn. Gwelsom ddechreuad dyn ardderchog, yn hanu o ddefnydd mor anaddfed a bachgen o wehydd mewn melin gotwm. Efe a ymddadblygodd trwy nerth elfenau dyrchafedig mawredd dynol, y rhai a etifeddwyd ganddo yn ddamweiniol oddiwrth Natur ei hun. Gan ymddyrchafu o ddinodedd bachgen tlawd, ond addawol, yn mhen tri mis wedi ei ymadawiad o Loegr, cawn ef yn glanio fel cenadwr ar ddaear Affrica Ddeheuol. Bydded i ni ei ddilyn, gan sylwi ar ogwyddiad ei lwybrau a'i ymdrechion.
PENNOD II
Y CENADWR
Yn fuan gwedi cyrhaedd ohono i Cape Town, cychwynodd David Livingstone i'w daith gyntaf, heibio i Arfor Algoa, i orsaf Kuruman, pwynt pellaf y genadaeth a sefydlasid gan Mr. Hamilton a Mr. Moffat. Yn ystod ei daith hirfaith dros y tir, fynyched y darfu i ddychymyg y cenadwr ieuanc geisio treiddo tuhwnt i'r gorwel bythgyfnewidiol, gan ymofyn rhagolwg ar yr yrfa a'r. dyfodol oeddynt o'i flaen! Fel pob meddwl egniol a bywiog, rhaid ei fod wedi delweddu yn nghysegrleoedd dirgelaidd ei galon luoedd o ddarluniau o ranau mewnol y wlad yn nghylch yr hon y clywsai efe gynnifer o draddodiadau gwylltion. Rhai o'r cyfryw ddarluniau yn ddiau a sylweddolwyd, ac ereilla brofasant yn lledrithiol. Ond nifer bynag o freuddwydion disylwedd a ffurfiodd ei ddychymyg, yr oedd yr adeg hon yn un buredigaethol iddo ef—yn adeg arbenig ie barotoad a'i gyfaddasiad gogyfer â'r genadaeth bwysig a chysegredig yr ymgymerasai â'i chyflawni. Rhaid fod y cyfarwyddiadau a dderbyniasai gan Gymdeithas Genadol Llundain yn wahanol i'r cyfarwyddiadau a roddir yn fynych i rai dibrofiad, canys wedi iddo gyrhaedd Gorsaf Kuruman, canfyddwn oddiwrth yr adroddiad o'i deithiau ddarfod iddo, ar ol mwynhau tymmor byr o orphwysdra, ymadael yn nghwmni cenadwr arall i wlad y Bakwainiaid, ar ba un yr oedd yr enwog Sechele yn benaeth.
Dychwelodd i Kuruman yn fuan drachefn, ac a aeth oddiyno i fan a elwid Lepelole, lle y tariodd am gyfnod o chwe' mis, gan lwyr ymwrthod â Chymdeithas Ewropeaidd o bob math, modd y gallai lwyr feistroli iaith y Bakwainiaid, a chyrhaedd dealltwriaeth drwyadl am ffyrdd, arferion, a defodau y bobl yn mhlith pa rai y bwriadai efe ymsefydlu. Yn ystod ei arhosiad yn Lepelole, darparodd gogyfer a gwneyd yno sefydliad cenadol. Gwnaeth gamlas i ddyfrhau y gerddi, a chyfododd wrychoedd oddiamgylch lleiniau bychain o dir diwylliedig, ac a adeiladodd feudai, ysguboriau, &c. Efe a amrywiaethai lafur rhagarweiniol ei genadaeth trwy wneyd teithiau i blith llwythau Bakaa, Bamangwat, a Makalaka, pryd yr enillodd iddo ei hun uchel anrhydedd yn ngolwg yr holl frodorion trwy wneyd teithiau llafurfawr ac anhawdd eu cyflawni.
Gwedi ei hunanalltudiaeth gwirioneddol yn Lepelole, efe a dalodd ail ymweliad â Kuruman i'r dyben o gyrchu ei gludnwyddau i'r sefydliad newydd; ond yn fuan, efe a glybu y newydd fod y Barologiaid wedi ymosod ar Lepelole, ac wedi ymlid ymaith y rhai y bwriadasai efe eu proselytio, yr hyn a barodd iddo droi allan drachefn i ymchwil am faes cyfaddas i sefydlu arno genadaeth.
Yn 1843 disgynodd ei ddewisiad terfynol ar Ddyffryn y Mabotsa fel lle cyfaddas i gychwyn ynddo sefydliad. Y Bakattiaid ar y pryd a fawr flinid gan lewod, y rhai, trwy gael eu hir oddef, oeddynt wedi dyfod mor hyfion fel yr ymwelent a'r buarthau a'r corlanau i ddinystrio anifeiliaid y brodorion. Yn ei ymdrech i gynnorthwyo у bobl i attal dinystr eu deađelloedd, trwy ymuno â hwy geisio lladd llew, ac felly i gynyrchu ofn yn mhlith y cyniweirwyr dinystriol, y dygwyddodd yr amgylchiad a alluogodd gyfeillion Livingstone i adnabod ei weddillion wedi y dygwyd y gweddillion hyny i Frydain i'w claddu. Ar eu mynediad allan o'r dyffryn, y cwmni a ganfyddasant y llewod ar fryncyn coediog. Yna y bobl a ymffurfiasant yn gadwyn oddiamgylch y bryncyn, gan amgau at eu gilydd fel y dringent i fynu ei lethrau. Safai Livingstone işlaw, gydag ysgolfeistr brodoraidd o'r enw Mebalwe, pryd y gwelodd lew yn eistedd ar graig yn nghanol y cylch dynol. Saethodd Nebalwe at y bwystfil, ond methodd yn ei anneliad; ac ar hyny y llew a gyfododd, gan gnoi y graig yn nghorphwylledd ei gynddaredd, ac yn ebrwydd wedyn torodd trwy y cylch a diangodd. Yn fuan ar ei ol, y llewod ereilla dorasant trwy y cylch yr un modd, a hwythau hefyd a ddiangasant yn ddiglwyf. A hwynt hwy yn dychwelyd i'r pentref yn aflwyddiannus, y cwmni a ddaethant ar warthaf llew arall yn eistedd ar graig fel y lleill. Pan oddeutu deg llath ar hugain oddiwrth y bwystfil hwn, Livingstone, gan gymeryd anneliad gofalus a chywir, a ergydiodd ato trwy friglwyn oedd rhyngddo ag ef. Yn unol a'u harferiad traddodiadol, y brodorion a lefasant mewn geiriau, "Y mae o wedi ei saethu, wedi ei saethu," ond ar amrantiad Livingstone a ganfu gorff y llew megys yn dychlamu trwy yr awyr. Y bwystfil a ymaflodd yn ysgwydd y teithiwr, gan ei daflu i lawr mewn eiliad, a'i ysgwyd fel ped ysgydwid llygoden gan ddywalgi. Hyd yn nod yn y sefyllfa arswydus yna, ni chollodd y teithiwr unrhyw gynneddf feddyliol, er i ryw ledwagder gwibiog, ddyfod drosto, yr hwn a eilw ef yn "fath o lesmair, yn mha un nid oedd feddyldrych am boen na theimlad o arswyd."
Ni chafodd ofn loches yn ei fynwes, er fod y llew yn chwythu ei ddrygsawr mileinig i'w ffroenau. Cadwodd ei lygaid i edrych yn llygaid y llew gyda math o ymwybyddiaeth dyeithr ac anarluniadwy o absenoldeb perygl. Trwy symud ei ben yn arafaidd, efe a waredodd ei hun oddiwrth bwys pawen y llew, yr hon oedd yn gorphwys ar ei wegil, ac wrth wneyd hyn canfu Livingstone y bwystfil y'n edrych tuagat Mebalwe, yr hwn a safai o fewn oddelitu deg llath, gan geisio saethu ato. Dryll Mebalwe a wrthododd danio, a'r llew a neidiodd ar gorff ei wrthwynebydd ac a'i brathodd yn ei glun, Rhuthrodd y llew ar ddyn arall a geisiodd waredu Mebalwe, a chydiodd yn ei ysgwydd; ond dyna oedd yr ymdrech olaf, canys fe syrthiodd yn farw yn y fan oddiwrth effeithiau y clwyfau a dderbyniasai. Torwyd braich Livingstone yn ymyl ei ysgwydd, a maluriwyd yr asgwrn yn ysgyrion. Ni ddodwyd y fraich yn ei lle byth yn briodol; a'r canlyniad o ddiffyg cynnorthwy meddygol cyfaddas ar y pryd a fu'i'r fraich fyrhau cryn lawer trwy i benau yr asgwrn drylliedig basio eu gilydd. Gwellhaodd yr aelod toredig, ond parhaodd yn gwbl ddiwerth i ddybenion yn galw am nerth braich; ac yr oedd llyfr o faintioli gweddol yn gymaint baich ag a allai y fraich hono ddwyn o hyny allan.
Daeth Livingstone i deimlo ymlyniad wrth y Bakwainiaid, a gwnaeth broselyt o Sechele, eu penaeth, yr hwn a gredodd Gristionogaeth mor ddiffuant fel y daeth ef ei hun i fod yn bregethwr a dadleuydd brwd dros yr Efengyl. Ac efe wedi arfer derbyn ufudd-dod, Sechele, ar y cyntaf, a deimlai anhawsder dirfawr i beidio gorfodi ei bobl trwy gyfrwng y fflangell i gredu yr hyn a ddywedid ganddo am Gristionogaeth. Gwedi gwrando ar y cenadwr yn apelio at y bobl i broffesu Crist, a chwedi datgan ei dosturi a'i gydymdeimlad oherwydd yr hyn a ystyriai efe yn llafur areithyddol diangenrhaid, Sechele a gyfarchodd Livingstone un dydd, gan ddywedyd:
"A ydych chwi yn dychmygu y bydd i'r bobl hyn byth eich credu trwy siarad â hwy yn unig? Nis gallaf fi gael ganddynt wneyd dim ond trwy eu curo; ond os mynwch, mi a anfonaf am fy mhrif weision, a chyda'n fflangellau nyni a wnawn iddynt oll gredu 'ar, unwaith".
Y Bakwainiaid oeddynt ar y pryd yn preswylio yn Chonuane; ond yr oedd y lle hwn yn ddarostynedig i sychder peryglus ar brydiau. Yn ystod ei wibdeithiau trwy y wlad, darganfyddasai Livingstone ffrwd brydferth o ddwfr pur, yr hon a elwid y Kolobeng, o fewn oddeutu deugain milldir i Chonuane. Perswadiodd y cenadwr y Bakwainiaid i ymfudo i randir prydferth ar lanau yr afon hon. Ar lanau y Kolobeng, darfu i'r trydydd sefydliad cenadol a blanwyd gan ein Genadwr flodeuo a llwyddo mewn modd dymunol. Torwyd yno gamlas, trwy gyfrwng pa un y dyfrheid y wlad gylchynol. Heblaw adeiladu ei dy â'i ddwylaw ei hun, darfu i Livingstone hefyd gynnorthwyo i adeiladu ty i Sechele, ac arolygu adeiladiad Eglwys Genadol. Efe a ddysgasai gelfyddydau y gof a'r saer yn Kuruman, a'r prif genadwr profiadol ac ymarferol Moffat a ddysgasai iddo y gelfyddyd o wneyd ei hun yn ddefnyddiol mewn sefydliad newydd. Tra yr oedd Livingstone yn llifio coed ac yn curo haiarn er budd ei genadaeth, ac yn diwyllio ei ardd ac ychydig dir llafur i'r dyben a gynnysgaeddu ei deulu â grawn a ffrwythau, yr oedd ei wraig yn gwneyd canhwyllau a sebon, yn nghyda dillad i'r teulu. Gellir crybwyll yn y fan hon ddarfod į Livingstone, yn ystod ei ystod ei ymweliadau i Gorsaf Kuruman, weled merch wylaidd a llednais y Parch, Robert Moffat, at yr hon y coleddodd efe gariad, yr hyn a derfynodd mewn priodas rhyngddynt. Y cwpl ieuanc a dreuliasant eu mis mel yn mhlith y Bakwainiaid cyfeillgar, y rhai a'u derbyniasant fel eu cymwynaswyr a'u gwir ewyllyswyr da.
Cyfarfyddodd cenadaeth Kolobeng â llawer rwystrau; ac nid dedwyddwch digymysg a fu rhan y cwpl Cristionogion ardderchog yn y llanerch anghysbell hon o Affrica. Yr oedd y wlad oddiamgylch Kolobeng yn ddarostyngedig i dymmorau o sychder dinystriol, ac yn niffyg gwlaw deuai y cymysgedd priddlyd yn hollol galed ac anffrwythlon, a'r ddaear i edrych yn llom a diffaeth, a phob planhigyn ac eginyn yn edwino ac yn trengu ar ei gwyneb. Oherwydd hyn, nid oedd yno gyflenwad rheolaidd o ymborth; a mynych y gorfodid y gwrywod perthynol i'r sefydliad i fyned oddicartref am wythnosau mewn ymchwil am gigfwyd pryd na byddai grawn o un math i'w gael.
Heblaw hyn, yr oedd dylanwad drygionus arall hefyd yn llesteirio llwyddiant tymmorol ac ysbrydol trefedigaeth Kolobeng. Mewn llawer gormod o agosrwydd i'r lle er les y genadaeth yr oedd y Boeriaid Seisnig ac Is-Ellmynaidd, neu amaethwyr Mynyddoedd Cashan, Yr oedd y penrhyddid difyr a'r annibyniaeth didrefn a fwynheid gan yr ymfudwyr amaethyddol cyntefig wedi tynu sylw llawer o gymeriadau drygionus, y rhai a deimlent y gyfraith Brydeinig yn Nhrefedigaeth y Cape fel iau annyoddefol. Yr oedd y rhai hyn hefyd, yn ol eu tyb eu hunain, wedi derbyn anghyfiawnder trwy yn hyn a alwent yn rhyddhad diachos y caethion Hottentotaidd; a chan ddilyn tueddfryd eu meddyliau ffromllyd, hwy a gydymunasant i ffurfio math Weriniaeth yn Magaliesberg, o dan gyfreithiau ystwyth yr hon y gallent gadw caethion a mwynhau y rhagorfraint anmhrisiadwy o orfodi llafurwyr i weithio iddynt hwy heb na chyflog nac ymborth.
Gellir crybwyll dernyn dyddorol o hanesiaeth Affricanaidd yn y fan yma er dangos mor ryfeddol debyg yw hanes yr holl genhedloedd duon a gwynion yn mhob parth o'r byd. Adgofir darllenwyr Seisnig fel gwahoddwyd y Sacsoniaid i Loegr i gynnorthwyo y Brytaniaid yn erbyn eu gelynion, a'r modd y darfu i'r Sacsoniaid hyny drachefn feddiannu Lloegr. Preswylid Mynyddoedd Cashan gan y Bechuaniaid, y rhai a fawr flinid gan draha anwar y Caffreriaid, o dan Benaeth o'r enw Dingaan. Pan glybuasant fod dynion gwynion yn awyddus i ymsefydlu yn eu plith, y Bechuaniaid a groesawasant y bwriad gyda brwdfrydedd. Ond ni buont amser maith cyn deall, fod y Boeriaid gwynion yn waeth na hyd y nod y Caffreriaid, er mor annyoddefol oedd y rhai olaf. Yn ol eu dywediad hwy eu hunain:—"Y Boeriaid a ddinystrient eu gelynion ac a wnaent eu cyfeillion yn gaeth-weision." Yn gyfnewid am ganiatad i fyw o dan aden eu hamddiffyniad hwy, y Boeriaid a orfodent y bobl i wrteithio eu tiroedd, i'w chwynu, medi, cyfodi arnynt adeiladau, a gwneyd iddynt lynau a chamlesydd; a chynnal eu hunain yn ychwanegol at y cwbl. Gan fod y Bakwainiaid yn perthyn i'r llwyth Bechuanaidd, ac yn preswylio mewn dosbarth a gytrifid o fewn terfynau y Weriniaeth, cyfrifid; hwythau yn mhlith y llwythau oeddynt ddyledus i lafurio am nawddogaeth ac amddiffyniad y ffermwyr gwynion. Ni phetrusodd Livingstone gyfodi ei lais yn erbyn y gorthrwm annuwiol hwn; ac oherwydd hyny, daeth yntau hefyd yn wrthddrych dygasedd y Boeriaid, y rhai a ddyfal ddysgwylient am gyfleusdra i ddial arno.
Gan ddilyn ei syniadau arbenig ei hun am nodwedd dyledswyddau cenadwr, mabwysiadodd Livingstone gynllun gwahanol i'w ragflaenoriaid, trwy fyned a'r Efengyl i blith llwythau Paganaidd oddiamgylch ogylch Kolobeng, gan deithio tri chant o filldiroedd i'r dwyrain. Ni ddysgwyliai ef i'r Paganiaid ddyfod i ymofyn yr Efengyl, ond penderfynodd fyned a'r Efengyl atynt hwy, ac felly gyflawni yn llythyrenol orchymyn ei Feistr Mawr—"Ewch a phregethwch yr Efengyl i'r holl genedloedd, gan eu bedyddio hwy yn enw y Tad, y Mab, a'r Ysbryd Glan." Ar ei ddychweliad o daith genadol o'r natur yma, canfu Livingstone fod gelyniaeth y Boeriaid tuagat y cenadon yn cynnyddu, ac aeth at eu Penaeth a'u Llywiadur i'w rhybyddio o'r perygl a ddeilliai o geisio attal cynnydd a rhydd-rediad yr Efengyl yn mhlith y llwythau anwaraidd. I hyn yr atebodd y Penaeth Boeraidd ei fod ef yn bwriadu ymosod ar unrhyw lwyth a dderbyniai genadwr brodorol. Gwedi canfod nad oedd bosibl perswadio yr amaethwyr anhyblyg trwy ymresymu â hwy, penderfynodd Livingstone ymchwil am lanerch gyfleus a chyfaddas yn mhell oddiwrthynt, lle y gallai ymsefydlu gyda'i ddeadell Gristionogol heb iddynt fod yn achos o gyffro a therfysg. Yn ystod ei wibdeithiau oddiamgylch Kolobeng, efe a glywsai yn fynych fod tir ffrwythlon a dymunol yn gorwedd i'r gogledd tu hwnt i anialwch Kalahari. Yr oedd Sekomi, Penaeth Bakwainaidd, yn gwybod am ffordd ar hyd yr hon y gellid croesi yr anialwch yn ddiberygl, ond cadwai y Penaeth bob gwybodaeth am y ffordd hono yn gwbl iddo ei hun. Ar gais Livingstone, y Penaeth daionus Sechele a anfonodd genadon at Sekomi, gydag anrhegion dymunol, i erfyn caniatad i'r teithiwr gwyn groesi ei diriogaeth, Ond mam Sekomi, yr hon oedd yn meddu dylanwad mawr ar y Penaeth, a wrthododd roddi y fath ganiatad, a gwrthodwyd hefyd gais dilynol yr un modd, ar y sail y gallai y Matabeliaid, gelynion y Bechuaniaid, niweidio neu ladd y dyn gwyn, a dwyn ar bobl Sekomi waradwydd oherwydd hyny. Gwedi ei attal i groesi yr anialwch trwy yr esgusawd hwn, penderfynodd Livingstone gyrhaedd i'r tir ffrwythlon yr ochr draw trwy amgylchu yr anialwch ar yr ochr ddwyreiniol. Y Milwriad Steele (y presenol Is-Gadfridog, Syr Thomas Steele), yr Uwch-Gapten Frank Vardon, a Mr. W. C. Oswell a ddygwyddasant fod yn y parth hwn o Affrica ar y pryd yn mwynhau eu hunain fel boneddigion cyfoethog trwy hela yr helwriaeth fras a geid mewn cyflawnder yn rhandiroedd y Bakwainiaid. Pan wnaeth Livingstone ei fwriad yn hysbys i'r Milwriad Steele, y boneddwr hwnw a ddenodd ei gyfeillion Verdon ac Oswell i gynorthwyo yr anturiaeth Cyfrifid Anialwch Kalahari fel rhandir gwaharddedig, er nad oedd, mewn gwirionedd, ddim tra dychrynllyd yn nglyn âg ef, oddigerth diffyg dwfr, oherwydd yr hyn y trengasai amryw o'r Bechuaniaid o syched tra yn teithio neu yn hela trosto. Cychwynwyd o Kolobeng ar y 1af o Fehefin, 1849. Yr oedd y cwmni yn gynnwysedig o'r Dr. Livingstone a'i wraig a'i blant, y Milwriad Steele, y Major Frank Vardon, W. C. Oswell, ysw., a Mr. Murray, yn nghyda'r gwahanol weision Bechuanaidd. Gan ddilyn cwrs gogleddol, hwy a aethant trwy gadwyn o fryniau coediog, ac yna cymerasant y brif-ffordd hyd at Afon Bamangwato. Yn Serotli, diangodd dau ar bymtheg o'u hanifeiliaid i diriogaeth Sekomi, ond y Penaeth hwnw yn garedig a'u dychwelodd, gan daer erfyn ar y cwmni ail-ystyried eu. penderfyniad i groesi yr anialwch peryglus. Yn mhen pedwar diwrnod ar ddeg ar hugain wedi iddynt adael Kolobeng, hwy a ddaethant ar draws un o'r pyllau di-ddwfr sydd mor aml eu rhif yn sychdiroedd Affrica, lle y mae gwawl twyllodrus tywyniad yr haul ar y tywod yn arwain y teithwyr i gamdybio eu bod yn agos i wir lyn o ddwfr. Livingstone a'i gwmni a farchogasant i chwilio am y llyn tybiedig, ond ni chanfyddasant ddim ond y Zouga, sef afon a redai i gyfeiriad gogledd orllewinol. Ar yr ochr gyferbyniol i'r afon preswyliai cyfran o lwyth o gyfathrach teuluaidd yr Hottentotiaid, y rhai a holwyd gan y teithwyr yn nghylch tarddiad y Zouga, i'r hyn yr atebasant ei bod yn cychwyn o Lyn Ngami, Gwedi teithio namyn pedwar gant o filldiroedd gyda glan y Zouga i gyfeiriad y llyn, hwy a benderfynasant adael eu holl ychain a'u gwageni, oddigerth yr eiddo Mr. Oswell, mewn pentref a chyflymu yn mlaen at y llyn. Cymerasant gwrwglau ar yr afon, ac yn mhen deuddeng niwrnod drachrefn daethant at lan ogledd-ddwyreiniol Llyn Ngami, yn gyflawn o ddysgwyliadau y byddai i'r darganfyddiad brofi yn fendith a ffynnonell cynnydd i'r parthau hyn. Ymddangosai mai cwrs cyffredin y llyn oedd o'r gogledd ogledd ddwyrain i'r de-dde-orllewin. I'r de-dde-orllewin nid oedd gorwel yn ganfyddadwy. Yr oedd dyfroedd y llyn yn groew. Trwy arbrawsiadau gyda hinraddyr a mesurydd cyfaddas i'r amcan, canfyddwyd fod y llyn oddeutu dwy fil o droedfeddi uwchlaw gwyneb y mor, ac oddeutu dwy fil o droedfeddi yn is na gwastad-dir Kolobeng. Llwyth o'r Batuaniaid a drigiannent lanau y llyn yn y parthau hyn; ac enw penaeth y llwyth oedd Lechulatebe. Livingstone a ofynodd i'r Penaeth hwn roddi iddo weision i'w arwain at Sebituane, Penaeth y Makololo, oherwydd myned at hwnw oedd prif amcan ei daith i'r gogledd. Hyderai y gallai, trwy ymweled ac ymddyddan â'r Penaeth hwnw, eangu cylch y llafur cenadol, trwy gael caniatad i ymsefydlu gydag ef a phregethu yr Efengyl i'r llwyth oedd dan ei lywodraeth. Gwrthododd Lechulatebe ganiatau ei fynediad, am yr ofnai y byddai mynediad Ewropeaid i'w wlad yn foddion i wneyd y Penaeth Sebituane yn alluocach a mwy peryglus i'w annibyniaeth ef. Gyda'i garedigrwydd arferol, cynnygiodd Mr. Oswell fyned yn ol i'r Cape i ymofyn cwch, gyda gwasanaeth pa un'y gallent fyned yn mlaen yn annibynol ar Lechulatebe; ond gan fod y tymmor wedi rhedeg yn mhell, gwrthododd Livingstone y cynnygiad haelfrydig hwn, a chan fod bwriadau y cwmni wedi eu dyrysu, am amser o leiaf, hwy a benederfynasant ddychwel i Kolobeng:
Yn mis Ebrill y flwyddyn ddilynol, gadawodd Livingstone Kolobeng unwaith yn ychwaneg, yn nghwmni Mrs. Livingstone a'u dri plentyn (Robert Moffat, Agnes, a Thomas Steele Livingstone), gyda'r bwriad o groesi y Zouga yn ei phwynt isaf. Aeth Sechele gyda'r Cenadwr a'i deulu hyd yn rhyd y Zouga, a thrwy ymbil a Lechulatebe, efe a gafodd i Livingstone gyflawn ganiatad i groesi yr afon. Ond cyn i'r Cenadwr allu defnyddio y caniatad i ymweled â Sebituane, cymerwyd ei blant yn gleifion gan dwymyn beryglus, yr hyn a'i gorfododd i ddychwel i Kolobeng unwaith yn ychwaneg: Yn ddamweiniol, bu y Cenadwr mor ffodus a chyfarfod yr heliwr caredig Oswell, ar y Zouga. Yr oedd Mr. Oswell wedi bod yn ddyfal a diwyd gyda'r gwaith o ladd cawr-filod (elephants), a chymaint fuasai ei lwyddiant fel y lladdasai ar gyfartaledd bedwar yn y dydd. Yn y cyfwng hwn, y mae calon ddiolchgar Livingstone yn ei orfodi i dori llinyn ei adroddiad er mwyn ymhelaethu ar wroldeb ardderchog a haelioni mawrfrydig y boneddwr Seisnig godidog Oswell. Efe a ddywed:—"Pan ddaethom i'r Penrhyn (Cape) yn 1852, a'm hugan ddu i un mlynedd ar ddeg allan o'r ffasiwn, ac heb ddimai o gyflog ar fy nghyfer, gwelsom fod Mr. Oswell, yn y modd caredicaf, wedi gorchymyn gwisgoedd cyflawn i'r plant haner noethion, y rhai a gostiasant iddo 200p., a rhoddodd y cwbl yn anrheg i ni, gan sylwi fod Mrs. Livingstone yn meddu hawl i'r budd oddiwrth yr helwriaeth a dyfasid ar ei phorfeydd hi."
Ar ei ail-ddychweliad i Kolobeng, cyfarfyddwyd Livingstone gan negeseuwyr oddiwrth Sebitune. Y Penaeth galluog hwn, gwedi iddo glywed am ymdrechion y Cenadwr i ymweled âg ef, a anfonodd dair ar ddeg o wartheg brychion i Lechulatebe, tair ar ddeg o wartheg gwynion i Sekomi, a thair ar ddeg_o wartheg duon i Sechele, gyda dymuniad taer i bob un o'r penaethiaid hyny gynnorthwyo y dyn gwyn i gyrhaedd ato ef. Livingstone yn ddiymaros a gychwynodd ar y drydydd ymgyrch i geisio cyrhaedd gwlad y-rhyfelwr enwog a'r Penaeth galluog Sebituane, a dilynwyd ef gan ei deulu a'i gyfaill Mr. Oswell. Ar eu taith, hwy a gyfarfuasant â llawer o golledion ac anhwylusdod oherwydd y dinystr marwol a wneid yn mhlith eu hanifeiliaid gan y pryf gwenwynig a elwid "tsetse." Dyoddefasant hefyd oddiwrth brinder dwfr, yn nghyda'r rhwystrau mynych ar gyfrif amledd y coedwigoedd a'r llwyni, trwy ba rai yr oedd raid tori ffordd gyda'r fwyell. O'r diwedd, hwy a gyrhaeddasant y Chobe, cangen o'r afon fawr Zambesi, lle y'u derbyniwyd gyda llawenydd mawr gan lwyth Malkololo, y rhai a hysbysent fod eu Penaeth yn byw mewn lle ugain milldir i lawr yr afon. Cafwyd cwrwglau, ac aeth Livingstone ac Oswell i lawr y Chobe hyd at annedd Sebituane. Canfyddasant y Penaeth galluog yn canu mewn tônau a'u hadgofiasant am y gerddoriaeth gysegredig a arferir mewn Eglwysydd. Pan y clybu efe fod dynion gwynion yn ymofyn am dano, prysurasai Şebituane o'i brifddinas Naliele i'r Ynys ar y Chobe, lle y preswyliai efe yn awr. Gwedi i'r Cenadwr a'i gydymaith adrodd iddo yr anhawsderau a gyfarfuasent wrth geisio dyfod ato, efe a archodd iddynt na phrisient y golled a gawsent oherwydd gwenwyniad eu hanifeiliaid gan y "tsetse," yn gymaint a bod ganddo ef gyflawnder o ychain, yr hyn a'i galluogai i'w cynnysgaeddu a'r oll oedd arnynt eisieu. Gwedi hyn, efe a weinyddodd i'w hangenion trwy eu cyflwyno i ofal dyn, yr hwn a roddodd iddynt ychgig a mel i'w fwyta. Rhoddwyd iddynt hefyd grwyn ychain ystwythion ac esmwyth yn welyau. Cofnoda Livingstone mai y penaeth uchel hwn oedd yr anwarddyn ardderchocaf a welodd efe erioed; ac yn ei lyfr cyntaf, cawn ddesgrifiad godidog o berson ac arferion y Penaeth wedi ei ysgrifenu mewn arddull a ddengys fod y Cenadwr yn edmygydd brwdfrydig o'i ragoriaethau. Mawr oedd llawenydd Sebituane oherwydd fod y dyn gwyn yn cyfranu addysg i'w deulu duon ef; ac yn y parodrwydd gyda pha un y derbynid ei olygiadau gan Benaeth Makololo gwelai David Livingstone ddechreuad gyrfa faith o ddefnyddioldeb yn nghalon Affrica, a bod ei zel a'i ymroddiad rhyfeddol, o'r diwedd, ar fedr cael eu coroni â'r llwyddiant a deilyngent. Addawodd Sebituane iddo ef a'i deulu breswylfod mewn unrhyw barth y dymunai ymsefydlu i'r dyben o efengylu yn mhlith y bobl.
Ymadawodd Mr. Oswell yn fuan, gan fyned i archwilio у Zamsbedi ddwyreiniol, a gadael y Cenadwr a'i deulu eu hunain yn ngwlad y Makalalo. Ebrwydded yr oedd Livingstone wedi dechreu llongyfarch ei hun, a sylweddoli yn ei feddwl y dyfodol dysglaer oedd o flaen y parthau hyn o Affrica, goddiweddwyd Sebituane gan salwch peryglus, sef enyniad yr ysgyfạint. Ofnai y Doctor weinyddu arno yn feddygol, rhag dygwydd i'r bobl, os byddai eu Penaeth farw, ei ddal ef yn gyfrifol. Ar brydnawn Sul, sef y diwrnod y bu efe farw, aeth Livingstone i'w weled, gan gymeryd ei fachgen bychan Robert Moffat i'w ganlyn. Yr oedd y Penaeth yn deall ei sefyllfa, a gofynodd i'r Cenadwr ei deimlo er mwyn profi pa un a oedd efe yn parhau yn ddyn ai peidio. Ymgysurai yn y syniad fod gobaith am fywyd tuhwnt i'r bedd. Gwedi ei gyflwyno i drugaredd Duw, yr oedd Livingstone ar fedr ymadael, pryd y ceisiodd Sebituane gyfodi ar ei benelin, gan ddywedyd:—"Ewch a Robert at fy ngwraig, Maunku, a dywedwch wrthi am roddi iddo laeth." Dyna y geiriau olaf a ynganodd efe ar у ddaear.
Wrth fyfyrio ar farwolaeth ei gyfaill eang-galon hwn (er mai arwarddyn ydoedd), cyffesa y Cenadwr fod pwnc y dyfodol mor dra dwfn a thywyll fel mai gwell a diogelach i ni ydyw credu yn ymostyngar a diymwad y. bydd i "Farnwr yr holl ddaear wneyd yr hyn a fo iawn." Gorfodwyd Livinsgtone i aros ar yr Ynys yn yr afon Chobe nes derbyn caniatad merch y diweddar Benaeth i deithio oddiamgylch y wlad, yr hyn a ganiatawyd iddo yn mhen oddeutu mis gwedi marwolaeth Sebituane.
Pan ymunodd Mr. Oswell a Livingstone drachefn, hwy a deithiasant gant a deg ar hugain o filldiroedd i'r gogledd-ddwyrain o Sesheke, ac yn niwedd Mehefin, 1851, gwobrwywyd eu llafur gan ddarganfyddiad yr afon fawr Zambesi. Yr oedd ei chwrs a'i tharddle yn anhysbys y pryd hwnw, ond canfu Livingstone a'i gyfaill ei bod yn rhedeg o'r gogledd-orllewin, o bwynt pell tuhwnt i ganol y Cyfandir. Y mae'r wlad rhwng y Chobe a'r Zambesi yn Naliele yn wastadedd isel, a chan mwyaf yn orchuddedig â phalmwydd nyphenaidd a choedwigoedd mawrion. Yn ystod y tymmor gwlyb, gorlifir llawer o'r wlad; ac hyd yn nod yn ystod y tymmor sych, ceir ynddi barthau corslyd a thonenog, y rhai, ar gyfrif eu bod yn anhydraidd, a roddant i'r Malkololoiaid amddiffyniad rhag eu gelynion. Hyd ddyfodiad masnachwyr Portuguaidd i'r parthau hyn, nid oedd y Malkaloloiaid syml erioed wedi clywed son am y fath beth a masnachu mewn cnawd dynol, ac er iddynt gael eu temtio i ymadael a nifer o fechgyn pedair ar ddeg oed yn gyfnewid am ddrylliau, eto yr oeddynt yn cashau y fasnach gyda chasineb angeroddol.
Gan nad oedd obaith iddo allu cael gan y Boeriaid ganiatau i'r brodorion dderbyn hyfforddiant mewn modd heddychol, penderfynodd Livingstone ddanfon ei deulu i Benrhyn Gobaith-Da; ac wedi eu gweled hwy yn hwylio ymaith am Frydain, ei gynllun oedd dychwel ei hunan i diriogaeth y Makalolo, i ymofyn rhyw lanerch iachus lle gellid ffurfio sefydliad crefyddol. Cynlluniai hefyd agor ffordd uniongyrchol o'r cyfryw sefydliad i arfordir dwyreiniol neu orllewinol Affrica, mewn trefn i sicrhau y fantais o gyfrwng cymmundeb â glan y mor. Yn gyflawn o'r penderfyniad gwrolfrydig ac ardderchog hwn, efe a gychwynodd i gyfeiriad y Penrhyn, lle y cyrhaeddodd yn Ebrill, 1852, gwedi bod am un mlynedd ar ddeg yn gwbl allan o gyrhaedd gwareiddiad, Llwyddodd i fyned a'i deulu i'r Penrhyn trwy ganol gwlad y Caffreriaid yn amser y rhyfel heb dderbyn un niwed. Wrth ganu'n iach i'w deulu ar fwrdd y llong, efe a addawodd ymuno â hwy yn mhen dwy flynedd; ond fel y mae'n hysbys, nis gallodd gyrhaedd Lloegr am bum' mlynedd yn ddiweddarach. Yn ystod ei arhosiad yn Nhref y Penrhyn, trwy gynnorthwy Syr Thomas Maclear, galluogwyd ef i adfer a pherffeithio ei wybodaeth seryddol, ac felly i barotoi ei hun gogyfer â'r daith fawreddog y penderfynasai ymgymeryd â hi.
Hyd yma, dilynasom symudiadau Livingstone fel Cenadwr syml am y cyfnod o un mlynedd ar ddeg yn teithio ac yn llafurio yn nghanolbarth Deheuol Affrica, yn cael ei symbylu yn unig gan y drychfeddwl mawr fod raid iddo gyflawni yn llythyrenol orchymynion ei Feistr Nefol—fod raid iddo ddyddanu calonau y llwythau Paganaidd gyda gwirioneddau cysurlawn yr Efengyl; a chan ei fod wedi cymeryd arno Groes Crist, credai fod raid iddo ddyoddef yr adfyd a'r caledi cysylltiedig â'i alwedigaeth gysegredig gyda phenderfyniad ac ymroddiad.
Deuddeng mlynedd o alltudiaeth yn Affrica! Fyred y gellir eu henwi! Eto anhawdd sylweddoli y gwirionedd fod dyn a feddai galon mor syml a meddwl mor dduwiolfrydig—dyn boddlawn i ddilyn ôl troed ei Waredwr gyda mynwes mor lawn o gariad mawreddog tuag at blant dirmygedig Affrica, wedi byw yn yr oes falch ac ariangarol hon! Nyni a ddylem ymfalchio yn wir am y gallwn ei hawlio fel un perthynol i'r ganrif bresennol. Nyni a ddylem fod yn ddiolchgar i'w goffadwriaeth am ein cynnysgaethu âg un esiampl berffaith o Genadwr, i'w throsglwyddo, fel un o nodweddion tarawiadol ein hoes, i fod yn wrthddrych edmygedd cenedlaethau a ddeuant yn y dyfodol pell, ac yn ffynnonell gogoniant i ni ein hunain.
PENNOD III
YR YMCHWILIWR CENADOL
Rhaid i ni yn awr ddilyn camrau Livingstone fel Ymchwiliwr Cenadol o Benrhyn Gobaith Da hyd i Linyanti, yn ngwlad y Makololo, ac oddiyno drachefn i'r gorllewin hyd y Mor Werydd, ac ar hyd cwrs y Zambesi i Kilmane, ar lan y Mor Indiaidd. Cawn brofion amlwg ei fod yn adrodd hanes y daith hon allan o gofnodlyfr a gadwesid ganddo yn fanwl, a'i fod ef ei hun yn teimlo ddarfod iddo gyflawni gwaith teilwng i'w gofrestru yn mhlith yr anturiaethau archwiliadol ardderchocaf a wnaed erioed yn Affrica. Edrydd i ni fanylion y daith yn y modd mwyaf gofalus, ac y mae ei sylwadau a'i nodiadau yn llafurfawr a manylgraff
Teimlwn wrth ddechreu darllen y llyfr fod profiad yr awdwr am un mlynedd ar ddeg yn Affrica Ddeheuol wedi ei berffeithio yn y gelfyddyd o deithio, fod ei gyfansoddiad megys wedi ei haiarneiddio a'i gyfaddasu i ddal pob caledwaith, a'n bod ninau ar fedr derbyn hyfforddiant a goleuni mewn perthynas i gyfandir a oedd hyd yma braidd yn gwbl anhysbys. Ysgrifena yn arddull bwysig dyn o awdurdod wyddonol uchel, fel pe buasai mawredd ei daith ardderchog wedi urddasoli ei natur. Y mae y bummed bennod o'i lyfr, yn mha un y ceir crynodeb o'r wybodaeth a gasglai efe gyda'r fath amynedd ac ymroddiad, yn cynnwys desgrifiad eang a meistrolgar o'r holl Gyfandir Affricanaidd. Nis gall y darllenydd ychwaith lai na theimlo ei fod yntau yn cael ei urddasoli gan y rhwyddineb gyda pha un y galluogir ef megys ar un gipdrem i amgyffred natur a nodwedd y fath gyfran eang o'r ddaear, yr hon oedd mor ddiweddar yn anadnabyddus. Desgrifia gefndir y Penrhyn mewn dull nodedig o darawiadol. Dywed fod y rhandir yma yn ffurfio tri dosbarth mawreddog a gwahạnol o ran hinsawdd, arwynebedd, a phoblogaeth. Y dosbarth dwyreiniol yn fynyddig a choediog, yn cynnwys llawer o goed ar ba rai nis gallai na thân na sychder effeithio; a desgrifia y trigolion fel pobl wrol, egnïol, ddeallus, yn dal, cyhyrog, a chyttrym eu gwneuthuriad. Yr ail ddosbarth a ddesgrifir fel iseldir eang, difynyddoedd, a'r trigolion, er yn hanu o'r un gwehelyth gwreiddiol a phreswylwyr y dosbarth cyntaf, eto yn israddol i'r, Caffreriaid o ran dadblygiad eu cyrff, ac yn llawn o lwfrdra ofnus. Y mae'r dosbarth gorllewinol yn iselach a gwastatach fyth, ac yn cynnwys Anialwch Kalahari. Y mae ei sylwadau cyffredinol ar y wlad yn profi mai ychydig ddynion allesid gael mor gymhwys i fod yn genadon a darganfyddwyr.
Pan gyrhaeddodd Livingstone i Kuruman, efe a glybu am y cyfnewidiadau oeddynt wedi cymeryd lle yn sefydliad dymunol a llwyddiannus Kolobeng. Ymosodasid ar Sechele, Penaeth y Bakwainiaid, gan y Boeriaid. Mewn llythyr a anfonasai Sechele gyda'i wraig Masabele i'r Dr. Moffat, dywedid:—"Y Boeriaid a ladratasant yr holl anifeiliaid a'r nwyddau perthynol i'r Bakwainiaid, ac yspeiliasant dy Livingstone, gan gymeryd ymaith ei holl nwyddau. Llosgasant holl eiddo yr helwyr (Mr. W. F. Webb, o Newstead Abbey, Mr. W. C. Oswell, a boneddigion Seisnig ereill), sef yr eiddo oeddynt wedi ystorio yn nhy Livingstone tra y byddent hwy yn hela yn y gogledd." Clybu Livingstone hefyd am y cableddau a ledaenasid yn ei erbyn ef, y rhai a gawsant y fath effaith ar feddyliau y bobl, fel yr analluogwyd ef am amryw fisoedd i gario allan ei fwriad o fyned i Linyanti. Pa fodd bynnag, ar yr 20fed o Dachwedd, 1852, gwedi cael ohono dri o weision ewyllysgar i'w ddilyn, ymadawodd Livingstone am y waith olaf o Kuruman, gan amgylchu Anialwch Kalahari, a gadael y Boeriaid i'w dichellion a'ų tynged. Ar y 15fed o Ionawr, gwedi ymweled a thref Sechele, a bod am bum' diwrnod cyfan yn llygad-dyst o ddyoddefiadau arswydus y Bakwainiaid truain, dymunodd Livingstone hir ffarwel i'r dosbarth anffodus, ac aeth yn mlaen yn benderfynol ar ei daith fawr i Linyanti, i'r hwn le y cyrhaeddodd yn mhen pedwar mis. Holl boblogaeth prif ddinas y Malkololo, yn rhifo chwech neu saith mil, a ddaethant allan i groesawu y dyn gwyn, ac yn enwedig i weled y fath ryfeddod a gwageni symudol.
Llywodraethai Pennaeth newydd ar lwyth y Makololo, Mamochisone, merch y Pennath a'r rhyfelwr enwog Sebituane, a deimlodd yn ei chalon fenywaidd nad oedd hi yn ei lle priodol megys pennaethes llwyth dewr fel y Makololo. Teimlodd y dewisai hi yn hytrach fod yn briod dyn a allai garu, ac i'r hwn y gallai gyflawni dyledswyddau gwraig, ac oherwydd hyny hi a ddymunodd ar henuriaid y llwyth i dderbyn Sekeletu, ei brawd deunaw mlwydd oed, fel eu Penaeth. Parhaodd y ddadl yn mhlith yr henuriaid am dri diwrnod, ond trwy ei dylanwad mawr, llwyddodd Mamochisane yn y diwedd i ddenu y Patriarchiaid a'r Physygwyr i dderbyn llywodraeth Sekeletu.
Gwedi i'r dyn ieuanc gael ei sefydlu yn ddiogel mewn awdurdod, Livingstone, gan feunyddiol ystyried ei ddyledswyddau a'i genadaeth, a gynnygiodd ar fod i ddynt esgyn y Zambesi. Cydsyniodd Sekeletu â syniadau y dyn gwyn ar unwaith, ac o'i wirfodd cynnygiodd ei ddilyn. Heblaw hyn, pwysodd y Penaeth ieuanc ar Livingstone fynegi iddo ef pa beth bynag oedd arno eisieu, gan ddywedyd y rhoddid iddo gyda pharodrwydd llawen unrhyw beth oedd i'w gael oddifewn neu oddiallan i'r dref ebrwydded y gofynai am dano. Y Cenadwr duwiol a atebodd ac a ddywedodd mai ei unig ddymuniad ef ydoedd dyrchafu y Penaeth a'i bobl i fod yn Gristionogion; ond y Penaeth ieuanc a ddywedodd nad oedd ef yn ewyllysio dysgu darllen y Beibl rhag i'w galon gael ei chyfnewid, ac iddo yntau ddyfod i ymfoddloni ar un wraig, fel y proselyt Sechele, Penaeth y Bakwainiaid. Ar hyn, cynnygiodd Livingstone fod iddo ddysgu y Makololo i ddarllen. Ni dderbyniodd y cynnygiad hwn nemawr fwy o ffafr na'r cyntaf; ond уn mhen ychydig wythnosau drachefn, darfu i Motibe, tad yn nghyfraith y Penaeth, ac amryw ereill, benderfynu ceisio dysgu y gelfyddyd ddyrus a chyfriniol o ddarllen y Llyfr, i'r hyn ni ddangosai y Penaeth ieuanc wrthwynebiad. Gwedi ymdrech amyneddgar i feistroli llythryenau annirnadwy yr iaith Saesneg, dywedodd Motibe wrth Sekeletu nad oedd dim yn ddrwg yn y gelfyddyd, ac y gallai anturio dysgu darllen y Llyfr heb i'r un niwaid mawr ddeilliaw o hyny. Gan fod y cynghor hwn yn dyfod oddiwrth Motibe, colonogwyd Sekeletu a'i gymdeithion ieuainc i geisio cyflawni y gwaith anhawdd; a chyn pen amser maith, yr oedd yno amryw yn alluog i adrodd yr egwyddor o'i dechreu i'w diwedd; ond cyn i lawer iawn o gynnydd gymeryd lle yn eu haddysg, yr oedd Livingstone ar ei daith i San Paulo de Loanda, ar y Morlan Gorllewinol.
Un o'r pethau y penderfynodd y Cenadwr eu gofyn gan Benaeth caredig y Makololo oedd cwrwgl i'w gymeryd i fyny y Zambesi. Rhoddodd Sekeletu iddo nid yn unig gwrwgl, ond mynai gael ganddo dderbyn deg dusk, sef oddeutu saith gan' pwys o ifori, yr hyn a fuasai yn werth 170p. yn marchnad y Penrhyn. Er nad oedd Livingstone yn derbyn ar y pryd ond y cyflog cwrtais o gan' punt y flwyddyn, eto efe a wrthododd y cynnygiad haelionus hwn yn y modd mwyaf penderfynol. Gan fod y Penaeth yr un mor benderfynol yn gwrthod eu derbyn yn ol, rhoddodd Livingstone yr ifori i fasnachydd Negroaidd o'r enw George Fleming. Y dyn hwn, wedi cael ei lwytho a rhoddion Livingstone, a ad-dalodd garedigrwydd y Cenadwr ar ei ddychweliad i'r Penrhyn, trwy gyhoeddi ei hun fel gwir ddarganfyddwr Llyn Ngami! Gwedi aros yn Linyanti am fis ymadawodd y Cenadwr, yn cael ei osgorddio gan Sekeletu a rhyfelwyr y Makololo. Y Penaeth a Livingstone a gyd-gysgent mewn pabell fechan, a chydgyfranogent o ystor y dyn gwyn o siwgr, cacenau, te, a choffi. Tybiai ei Sekeletu fod yn canfod uwchraddoldeb natur y dyn gwyn o'i gydmaru â'r Portuguaid, yn rhagoroldeb ei goffi a'i gacenau. Ebe efe wrth Livingstone:—Myfi a wn eich bod chwi yn fy ngharu, oherwydd y mae fy nghalon yn gwresogi wrth fwyta yr ymborth a roddwch i mi. Nid ydyw blas te a choffi y trafnidwyr haner cystal a'r eiddo chwi, am eu bod hwy yn caru, fy ifori, ac nid myfi fy hun.
Gwedi cyrhaedd Sesheke, y Makololo a ymdrechasant gael ychwaneg o gwrwglau i'r dyben o wneyd archwiliadau pellach ar y Zambesi. Adnabyddir yr afon ardderchog hon o dan wahanol enwau, megys yr Afon Fawr, y Juambeji Ambesi, Ajimbesi, a'r Zambesi, &c., yn ol y gwahanol ieithoedd a siaredir gan y Makalolo a'u cyd-lwythau. O'r diwedd, casglwyd llynges o 33ain o gwrwglau, a dechreuwyd y daith i fyny i'r afon.
O Linyanti i Sesheki, yr oedd y wlad yn iseldir gwastad, ac yn ddarostyngedig i orlifiadau blynyddol yn ystod y tymmor gwlawog. Ymgyfyd yr afon ar brydiau ugain troedfedd uwchlaw ei harwyneb rheolaidd. Mewn rhai lleoedd, ceid y Leeabmye, neu y Zambesi, heb fod uwchlaw un droedfedd o ddyfnder. Ceid ynysoedd o gryn faintioli yn brithio ei gwyneb llydan. Gwelid cyflawnder o wyllt-helwriaeth gyda'i glanau, a cheid ar hyd-ddi amrywiaeth o ddwfr-adar. Pan gyrhaeddodd y cwmni i Gonge, hwy a ddaethant at raiadr yn meddu disgynfa o ugain troedfedd; ac fe y'u gorfodwyd i gario eu cychod ar hyd y tir am oddeutu milldir. Gwedi ail gychwyn eu taith ar yr afon, hwy a gyrhaeddasant i Nalieh, tref fawr a hardd, ac uwchlaw i'r dref hono hwy a ddarganfyddasant arllwysiad y. Leeba, afon Lunda; i'r brif afon, neu Lieambye. Yn Libonta, cymer yr afon yr enw Kabompo. Y mae ei lled oddeutu tri chant o latheni, tra nad oedd lled y Leeba ond dau gant a haner o latheni. Ychydig yn uwch i fyny, cafwyd y Loeti, yr hon a redai o'r gorllewin trwy wastadedd Mango, yn ymuno â'r Lieambye. Gwedi esgyn y Zambesi cybelled a hyn, ac heb weled unrhyw randir iachus i ffurfio sefydliad ar ei glan o fewn tiriogaeth y Makololo, penderfynodd Livingstone gwblhau yr ail ran o'i gynllun, sef treiddio hyd Loana, ar y Mor-lan Gorllewinol, i'r dyben o ddarganfod ffordd hyd pa un y gallai y Makololo a llwythau mewn-dirol ereill fwynhau y fantais o feddu cymundeb masnachol gyda'r bobl a breswylient lanau y mor. I'r perwyl hwn, efe a gydsyniodd i ddychwel i Linyanti, i ba le y cyrhaeddodd gwedi absennoldeb o naw wythnos. Wedi cyrhaedd Linyanti, eglurodd Livingstone ei ail fwriad i Sekeletu, a daeth ei gynllun i fod yn bwnc dadl frwd yn mhlith yr henuriaid, llawer o ba rai a wrthwynebent y fath feddylddrychau dyeithr a beiddgar. Hwy a lefent yn y Cynghor fod ar y dyn gwyn eisieu "bwrw ymaith y Penaeth ieuanc", a haerent "fod sawyr gwaed ar ei ddillad eisoes;" ond yr oedd llais y mwyafrif o blaid Livingstone, ac o ganlyniad dewisiwyd cwmni o saith ar hugain o wyr ieuainc y Makololo i'w ddilyn ef i'r Gorllewin. Enynwyd tueddiadau masnachol y Makololo gan y rhagolwg am agoriad trafnidiaeth uniongyrchol rhyngddynt a'r dynion gwynion oddiar y mor; ac yr oedd y gogwydd yma o'r eiddynt yn cyd-daro âg argyhoeddiad Livingstone nas gellid dwyn oddiamgylch ddyrchafiad parhaus unhyw lwyth deb gysylltu trafnidiaeth â dysgeidiaeth yr efengyl.
Ar yr 11eg o Dachwedd, 1853, cychwynodd y Cenadwr parchedig o Linyanti, yn cael ei ddilyn gan Sekeletu a'i brif ddynion, i hwylio ar y Chobe. Fel yr elai y cwmni i fyny i'r afon, y Makololoaid, yn ngwyddfod eu Penaeth, a dyngaşant ffyddlondeb i'r dyn gwyn, gan ymrwymo i'w wasanaethu a'u holl egni, ac i ufuddhau iddo yn mhob peth. Mynych y canent:—
"Bydded ein taith gyda'r dyn gwyn yn llwyddiannus."
"Trenged ei elynion, a gwneler plant Nake yn gyfoethog.
"Bydded iddo gael cyflawnder o gig ar ei daith!"
Gwedi cyrhaedd at ymuniad y Leeba gyda'r Leeambye, yr ymchwylwyr a esgynasant yr afon gyntaf a nodwyd. Yma yr oedd coedwigoedd trwchus yn gorchuddio glanau yr afon. Gwelid planigion mawrion yn ymglymu am ac yn dringo i fyny hyd goed aruthr o breiffion. Er gwaethaf y gwlaw a fynych ddisgynai, a'r dwymyn yr oedd Livingstone weithian yn ddarostyngedig iddi yn aml, eto yr oedd y golygfeydd coediog, &c., yn peri iddo lawer o hyfrydwch, ar gyfrif y gwahaniaeth tarawiadol oedd rhyngddynt a noethni hagr Anialwch Kalahari, yr hwn a adawsai effaith annileadwy ar feddwl y cenadwr. Yn Shinte, lle y cyfarfu y teithwyr a derbyniad ardderchog, hwy a adawsant eu cychod, ac o hyny allan teithiasant ar draws y tir, gan glywed am lwythau lluosog a phenaethiaid nerthol ar y deau iddynt, y Cazembe fawr i'r gogledd-ddwyrain, a'r Matiamvo i'r gogledd. Yn mis Mawrth, Livingstone a'i gwmni a groesasant y dyfrgelloedd aruthur sydd yn gwahanu yr afonydd deheuol a gogleddol.
Gwedi disgyn i'r gwastadeddau o gylch Loanda, y Makololo, cynnrychiolwyr plant didwyll Canolbarth Affrica, a welsant y mor mawr am y waith gyntaf erioed, yr olwg ar ba un a enynodd ynddynt deimladau rhyfedd. Fel hyn y desgrifiasant hwy eu hunain yr amgylchiad :—"Nyni a ymdeithasom yn mlaen gyda'n tad (Livingstone) gan gredu yr hyn a ddywedasai yr hynafiaid, sef nad oes derfyn i'r byd, ond wele y byd yn dyweyd wrthym yn sydyn Dyma fi wedi darfod! nid oes ychwanego honof fi." Yr oeddynt hwy wedi credu yn wastadol fod y byd yn un gwastadedd diderfyn.
Ar yr 31ain o Fai, y cwmni blinedig a gyrhaeddasant dref Bortuguaidd San Paulo de Loanda, ar lan y Mor Werydd. Yr oedd Livingstone ar y pryd yn dyoddef oddiwrth ymosodiad peryglus o'r gwaedglwyf, Derbyniwyd ef a breichiau agored gan Mr. Gabriel, y Dirprwywr Prydeinig er attal y gaethfasnach. Yr oedd efe wedi bod am gydol chwe' mis yn gorfod cysgu ar y ddaear; a gellir dychmygu mai mawr oedd mwynhad y dyn claf a blinedig pan y cafodd y rhagorfraint foethus o gysgu mewn gwely da. Rhoddwyd i Livingstone a'i weision Makololoaidd lawer o grosawa charedigrwydd gan foneddigion Seisnig a Phortuguaidd yn Loanda. Ar y cyntaf, taer erfyniwyd arno fyned i St. Helena neu i Loegr i ymofyn adnewyddiad nerth, ond nis gallai y teithiwr cenadol dderbyn y cynnygiad gludiad rhad, gan fod gofal ei gyfeillion Makololoaidd arno; ac nid oedd wiw meddwl am dori gair y dyn gwyn, er fod diogeliad ei iechyd yn gofalu am hyny. Cafodd lledneisrwydd a charedigrwydd swyddogion y Llynges Seisnig oedd yn Loanda yr effaith fwyaf dymunol ar feddyliau y Makololoiaid, a bu hyny yn foddion i ddyrchafu Livingstone yn uwch yn eu meddyliau. Gwedi i Livingstone gyhoeddi ychydig o hanes ei daith yn newyddiaduron Loanda, ac egluro ei amcanion yn dyfod a'r Makololo yno; ac ar awgrym yr Esgob Portuguaidd, darfu i Lywodraeth a marsiandwyr Loanda ymuno i wneyd anrhegion gwerthfawr a phrydterth i'r Penaeth Sekeletu, yn gynnwysedig o wisg gyflawn milwriad a march; a rhoddasant hefyd wisg i bob un o osgorddlu brodorol Livingstone.
Ar yr 20fed o Fedi, ac iechyd Livingstone wedi ei gyflawn adfer, ac efe a'i osgordd yn llwythog o anrhegion, hwy a brynasant gyflenwadau o frethyn cotwm, gwelyau, saethau, &c., a chychwynasant eu siwrnai ddychweliadol i Linyanti. Yn Shinte, derbyniwyd y teithwyr dychweledig gyda chroesawiad rhwysgfawr, a chymerodd Livingstone ofal i argraffu ar feddwl y, Penaeth y manteision a ddeillient iddo ef a'i bobl trwy fasnachu a'r Glanau Gorllewinol. Ymbiliodd a'r Penaeth hefyd i wrthod gwerthiant caethion, gan ddadleu y byddai parhad y fasnach mewn dynion yn rhwym o wanychu ei allu, a'i wneyd ef ei hun, mewn amser, yn ddarostyngedig i ryw Benaeth arall.
Gellir dyweyd fod taith ddychweliadot Livingstone trwy wlad y Makololo yn orymdaith fuddugoliaethus ac ardderchog. Yr oedd miloedd o bobl yn mhob man yn arllwys eu bendithion ar ei ben, gosodent eu danteithion penaf ger ei fron, eu hanifeiliaid mwyaf pasgedig a laddasant er anrhydedd iddo, a dygent flaenffrwyth eu tiroedd i'w bwyta yn y gwleddoedd a gynnalient i ddathlu ei ddychweliad a dangos eu diolgarwch am ei garedigrwydd i'r Makololo. Yn nhref fawr Naliele, daeth torf luosog i wrando ar Livingstone yn llefaru ar ei genadaeth, ac am yr Hwn yr oedd efe a'u cydwladwyr yn ddyledus iddo am ddiogeliad eu bywydau a'u dychweliad hapus.
Fel yr oedd efe yn disgyn yr Afon Leeambye o Naliele mewn corwgl, tarawyd blaen y cwch gan afon-farch (hippopotamus) anferth. i Cyfododd un ran o'r bâd yn gwbl o'r dwfr, a bu agos iddo ei lwyr ddymchwel. Gan rym y tarawiad, taflwyd un o'r Makololo i'r dwfr, ond Livingstone a'r gweddill o'i gwmni a lwyddasant i neidio i'r lan. Yn ffodus, ni ddigwyddodd gwaeth niwed na throchiad lled dda i ddynion a nwyddau. Yn Medi, 1855, cyrhaeddodd y cwmni i Linyanti; a galwyd cyfarfod mawr ac ysblenydd o'r Makololo i dderbyn eu hadroddiad a'r anrhegion a' ddygent gyda hwy oddiwrth bobl garedig Loanda. Ymddangosai y Penaeth Sekeletu yn y wisg filwrol (gwisg Milwriad) a anfonasid iddo, ac er i Livingstone draddodi pregeth adeiladol ar yr achlysur, eto gorfodir y Cenadwr i addef fod dillad gwychion Sekeletu wedi derbyn mwy o sylw na'r bregeth. Cafodd yr adroddiad a dderbyniodd llwyth Makololo gan eu cydwladwyr am y manteision o feddu cymundeb masnachol gyda glan y mor effaith mor ffafriol, fel y cynnygiwyd fod i'r holl lwyth ymfudo i Ddyffryn Barotse, mewn trefn i fod yn agosach i'r farchnad, and Sekeletu a safodd i fyny gan awgrymu y priodoldeb iddynt aros lle yr oeddynt hyd ddychweliad Livingstone o Loegr gyda "Ma-Robert," ei wraig.
Gwedi gweled pa mor anymarferol oedd ceisio sefydlu cludiaeth gyda cherbydau a gwageni rhwng y Canolbarth a'r Morlan Gorllewinol, dechreuodd Livingstone efrydu pa ffordd a ddewisai i gyrhaedd yr Arfor Dwyreiniol. Gan fod yr Afon Zambesi yn ymddangos yn fwy manteisiol nag unrhyw gwrs arall penderfynodd yr Ymchwiliwr Cenadol roddi prawf arni trwy deithio i lawr yr afon. Ar y 25ain o Hydref, dechreuodd Livingstone barotoi. Mam Sekeletu a ddarparodd iddo gydiad o gnau daear, a gwragedd Makololoaidd ereill a falasant rawn Ind yn flawd, gan barotoi yr ymborth goreu a allent gogyfer â'r daith. Ar y 5ed o'r mis dilynol, cychwynwyd y daith i'r Dwyreinfor, pryd yr aeth Sekeletu a dau gant o'r Makololo i hebrwng Livingstone gan gymeryd gyda hwy amryw greaduriaid defnyddiol i'w lladd a'u bwyta ar y ffordd. Dylid cofio yn y fan hon fod Livingstone er ys amser maith wedi treulio yr oll o'r dillad a'r nwyddau a ddygasai gydag ef o Benrhyn Gobaith Da, ac mai y Makololo a ddygasant dreuliau ei daith i Loanda, o For y Gorllewin, ac mai hwynthwy hefyd a ymgymerasant â dwyn treuliau y daith bresennol i'r Dwyreinfor. Gan mai dyma yr esiampl gyntaf a gofnodwyd erioed o lwyth barbaraidd yn awdurdodi ac yn cyflogi dyn gwyn i wneyd ymchwiliadau, gellir derbyn hyn fel prawf pendant o alluoedd rhyfeddol Livingstone i ddenu a pherswadio, neu ynte fod y Makololo lawer yn uwchraddol i unrhyw lwyth arall a ddarganfyddwyd erioed gan Ewropeaid yn Affrica. Hawdd ydyw i ni, y rhai ydym hysbys o'r anhawsdra i gael gan y Llywodraeth danysgrifio arian tuagat ddwyn traul archwiliadau Arctaidd neu Affricaidd, gyflawn brisio y dystiolaeth hon o awydd y Makololo am fwynhau cynnydd gwareiddiad. Sekeletu a ddilynodd Livingstone ar ei daith i'r Dwyrain am gryn bellder, ac wedi hyny a ddychwelodd i Linyanti, gan adael i'r Cenadwr fyned yn mlaen yn nghwmni gosgordd o'r llwyth.
Yn nghanol mis Tachwedd, yr archwilwyr a ddarganfyddasant raiadrau ardderchog Mosiatunya, i ba rai y rhoddodd Livingstone yr enw Rhaiadrau Victoria. Yr oedd y ddwfrddisgynfa odidog yma yn fil o droedfeddi o led, ac yn gan' troedfedd o uchder, ac yn cael ei ffurfio gan yr Afon Zambesi. Yn Mazanzwe, pan oedd y cwmni wedi gadael yr afon ac yn teithio dros y tir, achoswyd iddynt ddirfawr flinder a chyffro am amser gan haid o Fualod (buffaloes), y rhai a ruthrasant trwy rengau eu gorymdaith. Yr oedd Livingstone ar y pryd yn marchogaeth ych, yr hwn a garlamodd ymaith gydag ef. Pan allodd y Cenadwr edrych drach ei gefn er gweled pa fodd yr ymdarawai ei gyd-deithwyr, efe a welodd un dyn anffodus wedi ei luchio i fyny i'r awyr oddeutu pum' troedfedd uwchlaw cyrn bual gorphwyllog, o ochrau yr hwn y pistylliai gwaed. Pan ymosodwyd ar rengau, y cwmni gan y bualod. ymddengys ddarfod i'r dyn anffodus ddodi ei faich i lawr a thrywanu un bual yn ei ochr, yr hwn a drodd arno yn y fan ac a'i taflodd gyda'i gyrn i'r awyr fel pryf. Er iddo dderbyn cryn niwed trwy y tafliad a'r codwm, eto efe a wellhaodd gyda'r fath gyflymdra fel yr oedd yn alluog i hela yn mhen yr wythnos.
Gwedi cyfarfod â llawer o anturiaethau cyffrous, a gwneyd llu o ddarganfyddiadau dyddorol, cyrhaeddodd y Parchedig Dr. D. Livingstone a'i osgordd i Killmane, ar yr 20fed o Fai, 1856. Yr oedd cyfnod o agos i bedair blynedd wedi myned heibio er ys pan yr ymadawsai efe o Dref y Penrhyn, Penrhyn Gobaith Da. Gan ymddiried ei osgorddlu i ofal cyfeillion caredig yn nhref Bortuguaidd Tette, cychwynodd Livingstone o Killmane ar y 12fed o Orphenaf, 1856, i Mauritius, lle y'i derbyniwyd yn garedig a llettygar gan yr Is-Gadfridog C. M. Hay. Gwedi aros yno dros ychydig amser i'r dyben o gryfhau ei iechyd, efe a hwyliodd tua chartref, a chafodd olwg ar ei "Anwyl Hen Loegr" ar yr 12fed o Ragfyr yr un flwyddyn, ar ol absennoldeb o un mlynedd ar bymtheg. Dychwelodd i'w wlad gyda chalon orlawn o ddiolchgarwch am y nawdd Dwyfol a fuasai yn amddiffyn a chysgod iddo yn nghyflawniad ei lafur mawr a'i deithiau meithion, a chan weddïo am i'w fywyd dyfodol gael ei gyflwyno yn ostyngedig i wasanaeth Rhoddwr pob daioni.
Goddeferi ni obeithio fod y bennod uchod yn datguddio ysbryd yr Ymchwiliwr Cenadol, ac y gellir gweled trwyddi y llareidd-dra duwiolfrydig gyda pha un y dygodd efe flinderau difrif ei fywyd yn Affrica, y gwroldeb gyda pha un y daeth drwy bob rhwystrau ac anffodion, ac y dyoddefodd bob cyni ac angenoctyd, a'r, ysbryd di-ildio gyda pha un yr ymwthiodd yn mlaen, o gam i gam, ar draws Affrica, o'r Mor Werydd i'r Mor Indiaidd, heb anghofio y duwioldeb trwyadl a'i cynnaliodd yn ei holl dreialon.
Gwelsom ef yn treiddio i wyllt-diroedd Cyfandir anhysbys, ac mewn pellafoedd anhygyrch, lle yr oedd natur yn holl wylltineb ei morwyndod cyntefig, nyni a'i. gwelsom ef, gyda'i Feibl yn ei law, yn gweithio gyda gwroldeb urddasol y gwir arwr. Nyni a welsom ynddo yr holl nodweddau sydd yn ardderchogi y gwir Gristion. Ynddo ef ni chaed dim o'r gwag-rwysg a amgylcha y dyn a ddirprwyir i ddinystrio ei gyd-ddynion gyda'r dryll a'r cledd. Cenad hedd oedd ef, yn dwyn Efengyl y tangnefedd i'r Pagan; dyn ydoedd o agwedd syml a gwisg dlodaidd; dyn a gablwyd ac a wrthodwyd gan ei gydwladwyr gwynion yn Magaliesberg, ac, a dlodwyd gan eu gelyniaeth, eu trachwant, a'u balchder hwy—yr Ymchwiliwr Cenadol duwiol a llariaidd! Pan y cyrhaeddodd i Loegr wedi ei lafur blin a'i ymdrech hirfaith gyda Phaganiaeth, croesawyd ef gan y byd gwareiddiedig gyda pharch purach a mwy gwirioneddol nag a roddwyd erioed i ddynion o uwch ond llai eu gwerth a'u teilyngdod.
PENNOD IV
Y DIRPRWYWR DROS Y LLYWODRAETH A'R ARCHWILIWR DYNGAROL
GWEDI cyhoeddi ei lyfr yn cynnwys "Hanęs ei Deithiau Cenadol," dirprwywyd y Dr. Livingstone i ddychwel at yr afon Zambesi—yn yr hon yr enynasid dyddordeb mawr gan ei ddarganfyddiadau e—mewn trefn i eangu y wybodaeth am y parthau trwy ba rai y rhedai yr afon fawr, ac i'r dyben o hyrwyddo trafnidaeth. Cyfarwyddwyd ef i drefnu cwmni archwiliadol cynwysedig o wyddonwyr, i gasglu gwybodaeth gywir am ddaearyddiaeth ac adnoddau mewnol ac amaethyddol Canolbarth a Deheubarth Affrica er budd a lles cyfunol Prydain a'r llwythau a geid yn y parthau hyny yn awyddus i gychwyn trafnidiaeth gyda chenedl wareiddedig. Dymunid arno annog a dysgu y brodorion i ddadblygu adnoddau eu gwlad, i attal y Gaethfasnach, ac yn gyfnewid am eu gwaith yn ymwrthod â'r fasnach ffiaidd mewn cnawd dynol, i gynnyg iddynt foddion i ymgyfoethogi trwy ddilyn trafnidiaeth gyfreithlon. Awdurdodwyd y genadaeth oruchel hon gan Iarll Clarendon, yr hwn oedd ar y pryd yn Brif Ysgrifenydd Tramor, ac o dan ei nawddogaeth garedig ef cychwynodd yr ymgyrch o Frydain am yr afon Zambesi ar y 10fed o Fawrth, 1858. Cynnwysai y cwmni ymgyrchol y Dr. David Livingstone, arweinydd; Mr Charles Livingstone, cynnorthwywr; Mr. Francis Skead, o'r Llynges Freninol, peiriannydd; Dr. John Kirk, llysieuydd; Mr. Richard Thornton, daearegydd; Mr. Baines, arlunydd; y Llywiadur Bendingfield, R.N., hwyliedydd. Yn mhlith darpariadau Dr. Livingstone yr oedd ystwymer fechan, yr hon a gludwyd yn dair rhan ar fwrdd y llong Pearl; ac ar gyrhaeddiad y cwmni at enau y Zambesi, cysylltwyd gwahanol ranau yr agerlong fechan, a chyda chynnorthwy y llestr hon dechreuwyd y gwaith archwiliadol. Galwyd y llong fechan ar yr enw a roddasid i Mrs. Livingstone gan y Makololo, sef "Ma-Robert." Y mae i'r Zambesi, gyda glanau yr hon y teithiasai Livingstone gymaint yn y canolbarth, bedair arllwysfa, sef y Milambe, y Kongone, y Luabo, a'r Timbwe.
Yn ystod y tymmor gwlawog, yr hwn a ddygwydd yn flynyddol ar y glanau hyn o Ebrill hyd Fai, pryd y bydd yr afon yn gorlifo ei glenydd, ceir camlas naturiol yn rhedeg yn gyfochrog a'r glenydd, a chan fod y gamlas yn amgylchedig gan gorsydd anhygyrch, ffurfia ffordd hwylus i'r trafnidwyr gario yn mlaen eu masnach felldigedig mewn caethion. Wrth fyned i fyny cangen Kongone o'r afon fawr, y cwmni a ganfyddasant dorlenydd y gangen hono am ugain milldir o ffordd yn orchuddiedig gan brysglwyni anhydraidd. Gwelid llwyni o redyn a phalmwydd yn tyfu o dan gysgodion cangenau crynedig coed uchel a phreiffion; ac yma a thraw gwelid palmwydden dalgref yn codi ei phen yn Ogyfuwch â'r prif-goed. Darganfyddwyd hefyd goed gwafa a lemon, yn nghyda math o balmwydd a ddefnyddir i wneyd cydau siwgr yn Mauritius. Yr oedd y coed cangenog a thalgryfion yn adsain caneuon buddugoliaethus teyrn yr adarbysg, ac udiadau herfeiddiol y pysg-eryr, heblaw ysgrechiadau craslyd yr ibis.
Tuhwnt i'r glanau coediog, yr archwilwyr anturiaethus a ganfyddasant wastadedd gorchuddiedig gan laswellt anferth o uchel, trwy ba un yr oedd braidd yn anmhosibl teithio. Gerllaw i'r afon, fel yr esgynent, hwy a ganfyddent, yma a thraw, bentref cwrtais yn codi ei ben o dan gysgod dail enfawr y coed ffrwythlon; a phreswylid y treflanau hyn gan bysgodwyr, neu gan lwythau ofnus a ddiangasant o fagl y caeth-heliwr. Cafwyd fod y pridd rhydd a thywodlyd yn nodedig o ffrwythlon, ac yn cynnyrchu pytatws melusion, pumkins, tomatoes, bresych, wynwyn, cotwm, a siwgrwydd. Mewn gair, y mae y wlad a ymestyn o'r tu cefn i gamlas cors Kongone i'r tuhwnt i'r Mazavo, am bedwar ugain milldir o hyd a haner cant o led, yn nodedig gyfaddas i dyfu coed siwgr.
Mawr ydoedd syndod y trigolion wrth weled yr agerlong, a dymunent wybod a oedd hi wedi cael ei thori allan o'r un goeden! Ebrwydded y deallent garedigrwydd y bobl wynion, yr oeddynt yn barod i fasnachu yn y modd hwylusaf. Dygent gawelleidiau o adar, reis, a grawn, a rhedent gyda glan yr afon gan; lefain "Malonda!" "Malonda!" sef nwyddau ar werth.
Yn Mazavo, yr oedd y bobl mewn rhyfel â gwrthgiliwr bradwrus o'r enw Bouga, ond croesawasant yr ymwelwyr a chymeradwyasant eu hamcanion. Oddeutu y pwynt hwn cafwyd y golygfeydd yn dirfawr wella. Yr oedd trumau coediog Shupanga, a llu o fryniau amryliw yn ymgodi yn y pellder. Islaw Mazaro, ni wneir unrhyw drafnidiaeth ar y Zambesi. Y mae ffrwd annibynol ar yr afon hon, ar hyd pa un y cerir yn mlaen y drafnidiaeth rhwng Kilmane ar y Mosambique, a Sena a Tette, yn y canolbarth. Ymarllwysa y ffrwd fechan hon i'r Keva Keva, neu Ason Kilmane. Yn Mazaro, dadlwythid y cychod a ddeuent i lawr o Tette, a chludid eu llwythi chwe' milldir dros y tir i gainc-afon Kilmane.
Ar ochr ddeheuol y Zambesi, y mae llwythau Zulu yn yr oruchaf, tra y mae deiliaid Portugaidd yn meddiannu y tir ar yr ochr aswy, Trwy dalu symiau arbenig yn flynyddol, caniateir iddynt dramwyo i fyny ac i lawr i'r afon yn ddirwystr. Heblaw hyn, rhaid iddynt hefyd dalu symiau blynyddol am freintiau ereill, megis caniatad i amaethu y tir, tori coed i adeiladu cychod ac i wneyd hwylbreni. Achosir hyn oherwydd fod y trigolion sefydlog yn rhy weiniaid i wrthsefyll nerth y gwibwyr lladronllyd sydd mor lluosog ar ochr ddeheuol yr afon.
Fel yr oedd y teithwyr yn ymwthio yn mlaen i fyny i'r afon tua Tette, prif ddinas y diriogaeth Bortuguaidd, hwy a ganfyddasant gyfansoddiad diffygiol y llong "MaRobert." Yr oedd ei ffwrneisiau mor anghyfaddas fel y llosgent goed agos cygyflymed ag y gellid eu tori, ac felly gwnaed taith yr ymchwilwyr yn arafaidd a blinderus. Yr oedd mordwyad y Zambesi hefyd yn nodedig o anhawdd. Fel yr ymledai yr afon, yr oedd hi yn dyfod yn fasach; a rhwng Shupanga a Seuna, yr oedd hi yn llawn o laid a banciau tywodlyd. Cyn cyrhaedd Seuna, canfyddasant eu hunain yn analluog i fyned yn mlaen yn uwch heb anhawsdra dirfawr, ar gyfrif basder yr afon.
Ar yr 8fed o Fedi, 1858, angorodd y "Ma-Robert" ar gyfer Tette, gwedi teithio y Zambesi o'i harllwysiad. Parhaodd y daith, yn cynnwys llawer o attaliadau, am ddau ddiwrnod a phedwar ugain. Ebrwydded y clybu y Makololo, y rhai a adawsid gan y Dr. Livingstone yn Tette oddeutu diwedd Ebrill, 1856, fod eu cyfaill wedi dychwelyd, hwy a ruthrasant at lan y dwr, gan arddangos y llawenydd mwyaf oherwydd ei weled. Hwy a fynasent ei gofleidio, oni bai i'r rhai doethion rybyddio y gweddill i ymattal, rhag ofn iddynt ddwyno ei ddillad newyddion!
Saif Tette ger glan y Sambesi, ar gyfres o drumau tywodfaenaidd. Gwasanaetha y pantleoedd rhwng y trumau fel heolydd, ac y mae'r tai ar gribau y trumau. Ceir y llysiau a elwir indigo, senna, a stramionium yn gorchuddio y parthau didraul o'r heolydd fel chwyn. Defnyddir y gaerfa a'r eglwys fel y prif gadarnleoedd; ac amgylchir y dref gan fur cyfansoddedig o laid a cheryg. Ychydig ydyw nifer y Portuguaid gwynion a breswyliant yma; ac y mae y mwyafrif ohonynt yn rhai a alltudiwyd i'r lle trwy orfodaeth, neu ynte yn swyddogion cyflogedig. Ffurfia y dref ganolbwynt mawr y Gaethfasnach. Y trigolion a brynant gaethion o'r canolbarth, ac a'u hyfforddiant ac a'u dygant i fyny fel helwyr cawrfilod, ac fel gweision a morwynion teuluaidd.
Y mae'r gymydogaeth gylchynol, ac yn enwedig gwelyau y ffrydiau, yn cynnwys aur, ond y mae difaterwch a diogi y trigolion, yn nghyda Llywodraeth anfoddhaol y lle, wedi attal cynnyrchiad llawer o hono.
Gwedi archwilio yr afon i'r gogledd o Tette, a chael boddlonrwydd ei bod yn hollol anfordwyol gydag agerlong wan, dechreuodd y cwmni ddisgyn y Zambesi. Ysgrifenodd Livingstone at y Llywodraeth Gartresol fod yn yn anymarferol ceisio esgyn y gwyllt-lifiadau Kelrabassa, i'r gogledd o Tette, gyda'r "Ma-Robert, grym agerol yr hon nid ydoedd ond nerth deg ceffyl, a gofynodd am i long gyfaddas gael ei hanfon at ei wasanaeth i'r Zambesi; ac wedi anfon y genadwri hon, efe a benderfynodd arwain ei ymgyrch i fyny y Shire. Y mae'r Shire yn un o gangenau pwysig y Zambesi, ac yn ymarllwys iddi oddeutu can' milldir oddiwrth y môr. Nid oedd Ewropeaid wedi esgyn y Shire yn flaenorol, ac o ganlyniad, nis gallai y Portuguaid roddi unrhyw hysbysrwydd o berthynas iddi. Ni threiddiasai y trasnidwyr i fyny i'r afon hon mewn ymchwil am gaethion, ac nid agorasid unrhyw gymundeb gyda'r llwythau anwar y dywedid eu bod yn preswylio ar ei glanau. Cychwynwyd y daith i fyny i'r Shire yn Ionawr, 1859. Oddeutu deng milldir ar hugain i fyny i'r afon, y teithwyr a ddaethant at bentref a lywodraethid gan benaeth o'r enw Timme, a daeth attynt bum' cant o frodorion, gan orchymyn iddynt sefyll. Gan ddilyn y cyfarwyddiadau a dderbyniasai gan y Llywodraeth i agor cymundeb â'r bobl cydsyniodd Livingstone â'r alwad i sefyll, a sicrhaodd Tingane fod y Prydeinwyr yn ffieiddio y fasnach mewn caethion, ac na ddymunent wneyd dim ond meithrin perthynasau cyfeillgar gyda'r llwyth oedd o dan ei lywodraeth ef a'r bobl a breswylient tuhwnt i derfynau ei wlad, a'u bod yn barod i brynu cotwm a phob cynnyrch tirol a swyddogion cyflogedig. Ffurfia y dref ganolbwynt mawr y Gaethfasnach. Y trigolion a brynant gaethion o'r canolbarth, ac a'u hyfforddiant ac a'u dygant i fyny fel helwyr cawrfilod, ac fel gweision a morwynion teuluaidd.
Y mae'r gymydogaeth gylchynol, ac yn enwedig gwelyau y ffrydiau, yn cynnwys aur, ond y mae difaterwch a diogi y trigolion, yn nghyda Llywodraeth anfoddhaol y lle, wedi attal cynnyrchiad llawer o hono.
Gwedi archwilio yr afon i'r gogledd o Tette, a chael boddlonrwydd ei bod yn hollol anfordwyol gydag agerlong wan, dechreuodd y cwmni ddisgyn y Zambesi. Ysgrifenodd Livingstone at y Llywodraeth Gartresol fod yn yn anymarferol ceisio esgyn y gwyllt-lifiadau Kelrabassa, i'r gogledd o Tette, gyda'r "Ma-Robert, grym agerol yr hon nid ydoedd ond nerth deg ceffyl, a gofynodd am i long gyfaddas gael ei hanfon at ei wasanaeth i'r Zambesi; ac wedi anfon y genadwri hon, efe a benderfynodd arwain ei ymgyrch i fyny y Shire. Y mae'r Shire yn un o gangenau pwysig y Zambesi, ac yn ymarllwys iddi oddeutu can' milldir oddiwrth y môr. Nid oedd Ewropeaid wedi esgyn y Shire yn flaenorol, ac o ganlyniad, nis gallai y Portuguaid roddi unrhyw hysbysrwydd o berthynas iddi. Ni threiddiasai y trasnidwyr i fyny i'r afon hon mewn ymchwil am gaethion, ac nid agorasid unrhyw gymundeb gyda'r llwythau anwar y dywedid eu bod yn preswylio ar ei glanau. Cychwynwyd y daith i fyny i'r Shire yn Ionawr, 1859. Oddeutu deng milldir ar hugain i fyny i'r afon, y teithwyr a ddaethant at bentref a lywodraethid gan benaeth o'r enw Timme, a daeth attynt bum' cant o frodorion, gan orchymyn iddynt sefyll. Gan ddilyn y cyfarwyddiadau a dderbyniasai gan y Llywodraeth i agor cymundeb â'r bobl cydsyniodd Livingstone â'r alwad i sefyll, a sicrhaodd Tingane fod y Prydeinwyr yn ffieiddio y fasnach mewn caethion, ac na ddymunent wneyd dim ond meithrin perthynasau cyfeillgar gyda'r llwyth oedd o dan ei lywodraeth ef a'r bobl a breswylient tuhwnt i derfynau ei wlad, a'u bod yn barod i brynu cotwm a phob cynnyrch tirol a allai efe a'i bobl gynnyg, a hyny am brisiau da. Galwodd Tingane ei bobl yn nghyd, y rhai a gymeradwyasant y cynnygiad rhesymol, canys yr oeddynt yn fasnachwyr call, ac yn meddu cywired syniadau a'r bobl wynion am uniondeb a thrawsder.
Gwedi treiddio i fyny i'r Shire am gan' milldir, attaliwyd hwy gan raiadrau ysblenydd, i ba rai y rhoddodd Livingstone yr enw Murchison, ar ol Syr Roderic Murchison, llywydd y Gymdeithas Daearyddol Freninol; ac wedi anfon cenadwri garedig ac anrhegion i ddau a reolant diriogaethau pellach, dychwelodd y "MaRobert" i Tetti."
Cychwynwyd yr ail daith i fyny Shire yn Mawrth, 1859. Erbyn hyn, yr oedd y brodorion yn gyfeillgar, a gwerthent i'r teithwyr bobpeth oedd arnynt eisieu gyda pharodrwydd. Gyda'r Penaeth Chibisa, yr hwn a breswyliai ddeng milldir islaw y rhaiadrau, daeth perthynasau y dynion gwynion i fod yn dra chyfeillgar. Gan adael y llong gyferbyn a phentref Chibisa, aeth Dr. Livingstone gydag un o'i gymdeithion a nifer o'r Makololo ar daith ymchwiliadol am Lyn Shirwa. Hwy a gymerasant gyfeiriad gogleddol ar draws gwlad fryniog. Oherwydd eu hanwybodaeth o'r iaith frodorol, cawsant gryn drafferth i argyhoeddi y bobl eu bod wedi dyfod ar neges heddychol, ond trwy eu dyfalbarhad, coronwyd eu llwyddiant yn y diwedd â darganfyddiad Llyn Shirwa—corff lled fawr o ddwr, yn cynnwys pysgod, crocodilod, ac afon-feirch. Ymddengys ei fod yn ddwfn, canys ymddyrchafai ynysoedd bryniog ohono. Cafwyd ei fod rhwng triugain phedwar ugain milldir o hyd, oddeutu ugain milldir o led, ac yn uwch na'r mor o 8000 o droedfeddi. Y mae'r wlad oddiamgylch ei derfyn gogleddol yn nodedig o brydferth a dymunol—y golygfeydd yn cael eu hamrywiaethau gan ddyffrynoedd a bryniau coediog.
Gan yr ofnent i'w hymchwiliadau parhaus enyn drwgdybiaeth y trigolion, Livingstone a'i gymdeithion a benderfynasant ddychwel i'r Shire, ac awd yn yr agerlong Tette, i'r hwn le y cyrhaeddwyd ar y 23ain o Ionawr, ac oddiyno disgynasant y Zambesi i Kongone i ymofyn cyflenwad o ymborth ac i adgyweirio y llong.
Gwelwyd fod gwaelod y "Ma-Robert" (yr hon oedd wedi ei gwneyd o ddur) yn llawn o fân dyllau ac agenau yn mhob cyfeiriad; a chyn gynted ag y clytid rhai tyllau i fyny gan y peiriannydd, darganfyddid ereill yn mhob cyfeiriad trwy gorff y llong,
Oddeutu canol mis Awst, 1859, dechreuodd y cwmni esgyn y Zambesi i'r dyben o ddarganfod Llyn Nyassa. Wrth fyned i fyny y Shire, hwy a welsant yrr o wyth gant o gawrfilod (elephants). Y mae'r doldiroedd oddeutu yr afon hon yn nodedig fel preswylfeydd cawr-filod; a cheir yma hefyd nifer lluosog o ddwfr-adar mawrion.
Gan adael y llong ar yr 28ain o Awst, 1859, arweiniodd Livingstone fintai dros y tir, yn gynnwysedig o bedwar dyn gwyn, 36 o'r Makololo, a dau ddryll. Gwedi croesi bryniau Milanje, rhwng pa rai y gwelsant ugeiniau o bentrefydd, yn cynnwys pobl dawel a heddychlon, hwy a ddaethant i fwrdd-dir eang, dair mil o droedfeddi uwchlaw arwyneb y môr, parth gogledd-ddwyreiniol pa un a ddisgynai i lawr at lan Lyn Shirwa. Swynwyd hwy gan odidowgrwydd y wlad i'r fath raddau fel nad oeddynt byth yn blino syllu ar ei gwastadeddau ffrwythlon, y bryniau lluosog, a'r mynyddoedd mawreddog. Yn ngheseiliau rhai o'r mynyddoedd canfu Livingstone flodau tlysion a ffrwythydd dymunol, y rhai oherwydd eu tebygrwydd i flodau a ffrwythydd Prydeinig, a'i hadgofient am ei gartref.
O'r rhandir yma, disgynodd y fintai i Ddyffryn y Shire Uchaf—tiriogaeth nodedig o ffrwythlon, ac yn cynnal poblogaeth luosog. Yr oedd eu ffordd yn Nyffryn y Shire Uchaf yn cydredeg â'r afon uwchlaw Rhaiadrau Murchison. Yma, ceid hi yn afon ddofn a llydan, a'i rhedlif yn nodedig o araf. Mewn un lle hi a ymledai nes ffurfio llyn a elwid Panalombe, yr hwn oedd o ddeg i ddeuddeg milldir o hyd, ac yn agos i chwe' milldir o led, ac yn llawn o bysgod breision.
Pan gyrhaeddasant i bentref oddeutu taith diwrnod o Lyn Nyassa, hwy a holasant y Penaeth Muau Moesi yn nghylch y corff o ddwfr y chwilient am dano, ac atebodd y Penaeth na chlybuasai efe erioed fod, y fath beth yn ei gymydogaeth. Y Makololo, yn ogystal a Livingstone, a edrychasant yn siomedig pan glywsant y newydd rhyfedd yma, ac un o honynt a ddywedodd, "Dychwelwn i'r llong; nid ydyw o unrhyw ddyben ceisio darganfod y llyn. Un arall a ddywedodd, "Ond y mae yma lyn, er yr oll a wadant hwy, canys dywedir amdano mewn llyfr." Profodd y "llyfr" ei hun yn gywirach na Phenaeth Manganja, oherwydd ar yr 16eg o Fedi, 1859, darganfyddwyd Llyn Nyassa. O'r corff ardderchog hwn o ddwfr y rhedai yr Afon Shire, ac oni bai Rhaiadrau Murchison, ni buasai fesur ar y dylanwad a allasai darganfyddiad Llyn Nyassa gael ar ddadblygiad Canolbarth Affrica.
Cafodd Livingstone brawfion sicr mai oddiamgylch y Llyn hwn yr oedd prif gyniweirfa y caethfasnachwyr. Deuai ugeiniau o Arabiaid yma yn flynyddol gyda brethyn ac arian, a phrynent heidiau lluosog, a'r canlyniad oedd fod diboblogiad cyflym yn cymeryd lle yn y fro. Yr oedd y Manganjas, trwy gael eu temtio gan y rhagolwg am ddyfod i feddu brethyn, gwelyau, a'r pethau a gyfansoddant gyfoeth yn y wlad hon, yn ymadael a'u plant eu hunain yn rhwydd i'r Ajawas, yr Arabiaid, a chaethfasnachwyr ereill. Y mae'n achos o syndod hefyd rated y cyfrifai y Manganjas eu plant a'u perthynasau. Gellid prynu dyn am bedair llath o lian cyffredin, a chyfrifid tair llath yn bris da am ddynes, tra nad oedd bachgen neu eneth yn werth dim ond dwy. Yr oedd y rhwyddineb cydmarol gyda pha un y gwnelai yr Arabiaid eu ffortun ar gyfrif prisiau isel y caethion, yn gwneyd cylchoedd y Llyn hwn yn brif gyrchfa i gaethfasnachwyr Kilwa a Zanzibar.
Cynllun arall a ddefnyddid gan y caethfasnachwyr i gael cyflenwadau oedd ymuno i ymosod ar y pentrefi, a chymeryd pob bod dynol a geid o'u mhewn yn alluog i weithio yn gaethion. Yn ol adroddiad y Cadfridog Rigby, y mae agos yr oll o'r caethion a werthir yn Zanzibar wedi eu cyrchu o ddosbarth y Nyassa, er y dygir hwy i'r farchnad trwy Kilwa a phorthladdoedd Portuguaidd y Mozambique. Canlyniad ymchwiliadau Livingstone ar Lyn Nyassa ydyw dynoethiad y fasnach ffiaidd a dychrynllyd hon; a thaerion a fuont ei annogaethau a'i gynghorion i'r Llywodraeth Brydeinig i fabwysiadu mesurau er attal y drafnidiaeth. Yn anffodus, modd bynag, ni welsom ei gynghorion yn cael eu cwblhau hyd yma, ac y mae'r felldith yn parhau, ac fel cancr ysol yn dinystrio cenedloedd syml rhandiroedd y Llyn mawr.
Taith o ddeugain niwrnod a ddygodd y fintai yn ol i'r Shire, ac wedi hyny hwy a hwyliasant i lawr i'r afon hono, a thracheln i fyny y Zambesi hyd Zette, lle y cyrhaeddasant ar y 25ain o Ebrill, 1860. Weithian trodd Livingstone ei sylw at gyflawni ei addewid i'r Penaeth Makololoaidd Seketu, ac wedi angori yr agerlong "MaRobert" gerllaw ynys ar gyfer Zette, efe a gychwynodd i Linyanti ar y 15 fed o Fai. I'r rhai oeddynt wedi gweithio gyda'r ymgyrch, talwyd cyflogau cyflawn am eu gwasanaeth cyn cychwyn, a phrynwyd brethynau, gwelyau, &c., i wneyd anrhegion, a cheisiwyd cyflenwad o ymborth gogyfer a'r daith.
Heblaw eu bod yn ddewrion a ffyddlon, yr oedd y Makalolo hefyd yn nodedig ar gyfrif eu difaterwch a'u gwreiddioldeb. Yn y gwersylloedd lle y gorphwysent y nos ar ol eu teithiau dyddiol, ceid dadleuon politicaidd yn rhedeg yn uchel rhyngddynt ambell dro, a chlywid hwy yn gwneyd sylwadau dyddorol pan yr ymresyment yn nghylch llywodraeth ddrygionus rhai penaethiaid arbenig. Cofnododd Dr, Livingstone y ddadl, yr hon a ddengys y meddyl-ddull a fodolai yn eu plith:
Un a ddywedai:—"Gallem lywodraethu ein hunain yn well, ac o ganlyniad pa ddaioni ydyw penaethiaid o gwbl?"
Un arall a ddywedai:—"Y mae'r penaeth yn dew, ac yn meddu cyflawnder o wragedd, tra yr ydym ni sydd yn cyflawni y caledwaith yn anghenus, ac heb feddu ond un wraig bob un. Yn awr, rhaid fod hyn yn ddrwg, anghyfiawn, a gwrthun."
Y gweddill a atebasant, "Eh! Eh!" yn gymeradwyol. Ond y rhai mwy teyrngarol, neu ddadleuwyr y penaeth, a ddywedasant:— Y penaeth ydyw tad ei bobl, ac a ddichon fod pobl heb dad, Eh?"
"Duw a wnaeth y penaeth. Pwy a ddywedodd nad ydyw efe ddoeth?. Y mae y penaeth yn ddoeth, ond ei blant ydynt ynfydion!"
Siampl arall o ddull y Makololo o ymresymu sydd fel y canlyn:—Yr oedd y fintai wedi sefyll mewn pentref, a daeth penaeth y pentref i erfyn yn daer am anrhegion, gan ddywedyd, "Yr ydych yn bobl wynion; a phaham na roddwch i mi frethyn?" i'r hyn yr atebodd un o'r Makololo—"Dyeithriaid ydym ni, a phaham na ddygi di ymborth ger ein bronau?"
Matonga, un o'r Makololo oedd wedi cytuno o'i wirfodd i gyneu tan y dyn gwyn, ar y telerau arferol o gael penau a gyddfau yr oll o'r adar a'r bwystfilod a leddid gan Livingstone, a flinodd ar amledd a lluosowgrwydd y penau a'r gyddfau adar, a phrinder y penau bwystsilod a ddeuent i'w ran, a chan wysio ei holl wroldeb, efe a ddywedodd:—
Fy Arglwydd, nis gall dyn newynog lanw ei ystumog gyda phen aderyn; a lleddir ef gan angen am gig, ac yn fuan efe a fydd farw o wendid, ac yn analluog i gario coed i wneyd tân. Efe a ddylai gael aderyn cyfan i'w waredu rhag newyn.".
Bryd arall, pan oedd penaeth a dderbyniasai anrheg braidd yn annyben yn dychwelyd y caredigrwydd mewn rhyw ffurf ar yr esgus fod arno beswch, Makololo dig, llawn a ofynodd:—
"A ydyw y peswch ar ei anrheg hefyd, fel na ddaw hi i ni? Ai dyma'r modd yr ymddyga eich penaeth tuagat ddyeithriaid—derbyn eu hanrhegion a pheidio anfon iddynt ymborth mewn cyfnewid?"
Ar y 18fed o Awst, 1860, gwelodd Livingstone a'i gwmni y penaeth Makololoaidd Seketu unwaith yn ychwaneg. Yr oedd cyfnewidiadau pwysig wedi cymeryd lle yn ffawd y penaeth Makololoaidd er pan ymadawsai y dyngarol Livingstone oddiwrtho yn Nhachwedd, 1855. Llawer o'r Makololoaid a ddyoddefasant adfyd chwerw. Daeth sychder crasboeth ar eu gwlad, yr hwn a ddinystriodd gnydau a phorfeydd Jinjanti. Yr oedd corff mawr o is-lwyth Barotae wedi gwrthryfela a dianc i'r gogledd. Yr oedd y Batoka, is-lwyth arall, yn herio awdurdod Sekeletu, a'r penaeth Mashotlane, gerllaw Rhaiadr Victoria, yn gwrthod talu gwarogaeth i Sekeletu fel ei uwch-benaeth neu ei ymherawdwr. Felly yr oedd yr Ymherodraeth deg a gyfodasid gan Sebituane, y rhyfelwr a'r tywysog dewr-galon—yr oedd yr Ymherodraeth odidog a ffurfiasid gan ei wroldeb a'i ddoethineb ef, yn cwympo'n ddarnau, ac yn dilyn ol yr oll o'r Ymherodraethau a'r Breniniaethau Affricanaidd lle na chaed addysg i gadw'n fyw ddoethineb eu sylfaenwyr.
Gan ein bod wedi dyfod i deimlo dyddordeb yn y Makololo druain ar gyfrif eu ffyddlondeb fel gosgorddlu a chyfeillion i Livingstone, gallwn gofnodi yn y fan ddarfod i'w cyfaill dderbyn adrodddiad yn 1865 i'r perwyl fod Sekeletu wedi marw yn 1864, a chwyldroad wedi tori allan yn nghylch dewisiad ei olynydd. Ymadawsai un blaid, gan gymeryd eu hanifeiliaid i'w canlyn, at Lyn Ngami, a'r rhai a arosasant a ddinystriwyd ac a wasgarwyd yn fuan gan wrthryfel cyffredinol yn mhlith y llwythau duon a ddarostyngasid gan Sebituane.
Ar yr 17eg o Fedi, ymadawodd Livingstone oddiwrth Sekeletu am y waith olaf, ac ar y 23ain o Dachwedd, efe a gyrhaeddodd i Zette gwedi' absennoldeb o chwe' mis. Yr oedd y morwyr Seisnig a adawsid i ofalu am yr agerlong wedi ymddwyn yn ganmoladwy yn ystod taith y cenadwr dros y tir, ac yr oedd eu hiechyd heb ei anmharu.
Gan fod y Zambesi yn isel, bu y fintai yn analluog i ymadael o Tette hyd y 3ydd o Ragfyr; a phan oeddynt wedi penderfynu a pharotoi i gychwyn i ymofyn meusydd newyddion i'w harchwilio, hwy a ganfyddasant mai gwaith tra anhawdd oedd cadw у "Ma-Robert" i nofio. Cawn Livingstone yn gwneyd yr adroddiad canlynol am ei long:-Canfyddid ynddi agenau newyddion bob dydd, daeth sugniedydd y peiriant i fod yn gwbl ddiwerth, torodd y bont, llanwyd yr oll o'r cwsg. gelloedd, oddigerth y caban, gan ddwfr, ac yn mhen ychydig ddyddiau sicrhawyd ni gan Rowe, morwr, Seisnig, fod yn anmhosibl iddi ddyfod yn waeth nag ydoedd. Ar foreu yr 21ain, tarawodd y Ma-Robert ar dywod-drum, a chan ddarfod i'r afon ymchwyddo yn ystod y nos, ni welid dim o'r llong erbyn y boreu, oddigerth oddeutu chwe' throedfedd o'i dau hwylbren. Aelodau y fintai a lwyddasant i lanio yn Ynys Chimba, ac wedi iddynt dderbyn cychod o Senna, hwy a aethant yn mlaen hyd y dref hono, lle y derbyniwyd hwy yn llettygar gan gyfaill Portuguaidd.
Ar y 31ain o Ionawr, cyrhaeddodd y "Pioneer," llong newydd Dr. Livingstone o Frydain, at enau yr afon, ond oherwydd y tywydd ystormus, nis gallodd hi fyned i mewn i'r afon hyd y 4ydd dydd o'r mis canlynol. Ar yr un adeg, cyrhaeddodd at enau y Zambesi Genadaeth o Brif Ysgolion Rhydychain a Chaergrawnt, o dan ofal ac arweiniad yr Esgob Mackensie, gyda'r amcano bregethu yr Efengyl i'r llwythau a breswylient lanau Llyn Nyassa. Cynnwysai y Genadaeth chwech o foneddigion Seisnig a ddysgasid i fyny yn y Prif Ysgolion, a phump o ddynion duon o Drefedigaeth y Penrhyn. A'r Esgob yn awyddus i ddechreu gwaith ei genadaeth yn ddiymaros, efe a archodd i'r Dr Livingstone ei gludo ef a'i gwmni i fyny y Shire; ond gan fod cynnifer o wrthwynebiadau pwysig i fabwysiad y cwrs brysiog hwn, gorfodwyd y Doctor i erfyn ar yr Esgob leddfu ei frys er mwyn ei ddyledswydd. Hyny a wnaed; a chan adael y gweddill o aelodau ei genadaeth yn Johanna, un o Ynysoedd Comoro, aeth yr Esgob gyda Livingstone i archwilio Afon Rovuma. Y mae genau y Rovuma yn meddu golygfeydd ardderchocach na glanau y Zambesi; ac yn wahanol i'r afon hono, nid oes dywod-wrym ar ei genau. Ond yr oedd rhedlif y Rovuma mor gyflym fel nad allai y "Pioneer," yr hon a dynai bum' troedfedd o ddwfr, ei mhordwyo. Yr oedd y llong wedi ei chynllunio i beidio tynu ond tair troedfedd o ddwfr, ond mewn trefn i'w chryfhau i groesi y mor dyfnasid ei thynfa, ac mewn trefn i geisio ei chyfaddasu i fordwyo trumau tywodlyd, &c., collwyd llawer o amser, achoswyd blinder mawr i'r teithwyr, a bu raid gwario llawer o arian. Cadwyd y fintai unwaith am bythefnos ar ben tywod-wrym. Pe buasai Livingstone yn gadael y llong i agor cymundeb gyda'r brodorion, yn niffyg gofal meddygol, gwenwynasid yr Ewropeaid yn ebrwydd gan afiachusrwydd yr iseldir o gylch yr afon, ac nis gallesid diogelu eiddo cenadaeth y Prif Ysgolion trwy ei symud. Wrth lusgó y "Pioneer" dros y tywod-wrymiau, cafwyd gan dri o'r cenadon, sef yr Esgob a'r Meistri Walter a Scudamore, y cynnorthwy mwyaf ewyllysgar.' Ond pe na buasai y "Pioneer" yn gofyn namyn tair troedfedd o ddwfr, yn lle pump, Ilaihasid gwaith y fintai, ac achubasid llawer o amser gwerthfawr.
Hyd yr amser presennol, buasai yr ymgyrch ar y Zambesi yn weddol lwyddiannus. Yr oedd aelodau y fintai wedi llwyddo i agor maes cotwm pedwar can' milldir o hyd, yr oeddynt wedi enill ymddiried y brodorion yn mhob cyfeiriad y teithiasent, a phe buasai cenadaeth y Prif Ysgolion gynnwysiedig o ddynion galluog, yr oedd pob rhagolwg y gwawriasai cyfnod o heddwch a llwyddiant ar y parth yma o'r Cyfandir. Ond yn awr, pan oedd y cenadon yn barod i ddechreu y gwaith da o wareiddio y brodorion a gwella eu sefyllfa foesol, canfu Livingstone ei fod ef wedi agor ffordd i'r caethfasnachwyr yn ogystal ag i'r cenadon. Ymddangosai fod dylanwad drwg a dinystriol y bydr elw allanol yn ymryson ymdywallt ar y brodorion syml ag y dymunai y dyngarwr Livingstone, yn enw Prydain Fawr, eu gwaredu o'u tywyllwch.
Yn Moame, hysbyswyd yr Ewropeaid y byddai i gwmni o gaethfasnachwyr yn fuan ddyfod trwy y pentref. Parodd y newydd cyffrous hwn i'r naill ofyn i'r llall a ddylesid goddef y fath beth. Yn mhen ychydig fynydau wedi iddynt dderbyn y newydd hynod, daeth y cwmni caethfasnachol heibio, gyda chadwyn hirfaith o ddynion truenus a golwg hirgystuddiedig arnynt, a'r gyrwyr duon yn marchogaeth yn llawen fel gorymdaith. Ebrwydded y gwelsant y Brydeinwyr, y caethfasnachwyr a ddiangasant nerth eu gwadnau i'r goedwig. Ond attaliwyd un caethfflangellwr, sef gwas Llywydd Milwrol Zette, yr hwn a ddaliwyd gerfydd ei law gan un o'r Makololo. Mewn atebiad i holiadau Livingstone, dywedodd y caethyrwr hwn fod y cwmni caeth wedi eu prynu, ond y bobl eu hunain a wadent hyny, ac a ddywedent mai eu caeth-gadwyno trwy orthrech a gawsent. Tra yr oedd yr ymholiad hwn yn myned yn mlaen, diangodd y diweddaf o'r caethyrwyr i'r goedwig; ac wedi cael y bobl yn hollol yn eu dwylaw, cyflym y darfu i'r dynion gwynion ryddhau y gwragedd a'r plant diamddiffyn o'u cadwynau. Yr oedd y dynion caethiwedig wedi eu rhwymo gyda baglau cryfion o goed, y rhai yr oedd raid eu llifio drwyddynt. Dyma'r gwrthwynebiad pendant a phenderfynol cyntaf a arddangoswyd gan y Prydeinwyr i'r gaethfasnach farbaraidd ac annuwiol yn Nghanolbarth Affrica.
Mawr ydoedd syndod y pedwar ugain a phedwar caethion rhyddedig weled unrhyw ddynion yn tosturio wrthynt hwy yn eu cyflwr truenus, ac yn barod i geisio gwella eu sefyllfa. Plentyn bychan, yn ngrym tanbeidrwydd ei galon syml, a ymgymerodd a bod yn llefarwr dros y bobl, gan ddyweyd yn ei ddull plentynaidd, "Y lleill a'n cadwynasant ac a'n newynasant; ond chwychwi a dorasoch ein rhwymau ac a barasoch i ni fwyta. Pa fath bobl ydych, ac o ba le y daethoch?". Y bobl syml a hysbysasant i'w rhyddhawyr fod dwy o'r gwragedd wedi cael eu saethu y dydd blaenorol am geisio dattod eu rhwymau. Curasant ymenydd baban diniwed un wraig allan, am nas gallai hi gludo ei baich gosodedig gydag ef! a holltasid corff un dyn gyda bwyell am ei fod yn llethedig ac analluog i gerdded oherwydd blinder.
Rhyddhawyd haner cant o gaethion ereill yn mhen ychydig ddyddiau; ac ymddengys fod eu gweithredoedd daionus wedi symbylu yr Ewropeaid i'r fath egnion ar ran y caethion, fel y buasent, a hwynthwy yn y fath ystad diamddiffyn, wedi cyflawni gweithredoedd annoeth a pheryglus i'w diogelwch personol pena buasai i Livingstone gymedroli eu haiddgarwch.
Pan welodd Livingstone nas gallai gyflawni nemawr waith gyda llestr mor ddofn a'r "Pioneer," a chan ofni trethu amynedd a phwrs y Llywodraeth yn ormodol, efe a anfonodd i Frydain i erchi gwneuthuriad agerlong na byddai yn ofynol cael mwy na thair troedfedd o ddwfr iddi nofio ynddo, a gorchymynodd i'w fancwyr dalu am dani allan o'i arian ef ei hun. Gwelai Livingstone, os gellid unwaith gael y fath long i nofio ar Lyn Nyassa, y ceid mioddion sicr ac effeithiol i attal y gaethfasnach a gerid yn mlaen gyda'r fath egni yn nghymydogaeth y Llyn mawr hwnw. I aros i'r agerlong ddysgwyliedig gyrhaedd y Zambesi, penderfynodd y Doctor ddefnyddio ei fintai i adeiladu cwch ysgafn pedair rhwyf, a'i gludo i'r llyn i'r dyben o gario yn mlaen archwiliadau pellach. Dechreuwyd y gwaith hwn ar y 6ed o Awst, 1861. Cludwyd y cwch ar ysgwyddau dynion am ddeugain milldir o ffordd dros y tir, ac yna nofiwyd ef ar yr Afon Shire Uchaf. Hwyliodd y fintai yn y cwch hwn i Lyn Nyassa ar yr ail o Fedi, 1860.
Wrth archwilio y Llyn, cafodd y fintai brofion o ffrwythlonrwydd diderfyn y tir o'i amgylch, lluosogrwydd y trigolion, amledd y pentrefi, cyflawnder dihysbydd y pysgod yn y dyfroedd, y rhai a gynnysgaeddent y pysgodwyr gyda digonedd o ymborth, a llawer o wrthddrychau ereill. Y mae y llyn yn 200 o filldiroedd o hyd a 40 milldir o led ar gyfartaledd, er fod ei led mewn un man o 50 i 40 milldir.
Gan ddychwelyd i'w llong, yr archwilwyr a gyrhaeddasant i'r Shire ar yr 8fed o Dachwedd, 1861, a chychwynasant i lawr yr afon i gyfeiriad y Zambesi. Cyrhaeddodd y Pioneer i'r Zambesi ar yr 11eg o Ionawr, 1862, ar ei thaith i lan y mor. Pedwar diwrnod ar bymtheg yn ddiweddarach, yr archwilwyr gwrolfrydig a gawsant yr hyfrydwch o groesawu y llong ryfel "Gorgon," yr hon oedd yn tynu ar ei hol long hwyliau, ar fwrdd pa un yr oedd Mrs. Livingstone a rhai boneddigesau ereill perthynol i'r cenadon. Yn yr unrhyw lestr hefyd dygid, yn bedair ar hugain o adranau gwahanol, yr agerlong fechan bwrpasol i fordwyo Llyn Nyassa, yr hon a gostiasai chwe' mil o bunnau į Livingstone yn bersonol. Yr oedd peiriannau y Pioneer mewn cyflwr mor nodedig o adfeiliedig, fel mai gydag anhawsdra dirfawr y gallai y llong weithio ei ffordd yn arafaidd yn erbyn llif ymchwyddol y Zambesi pan ddefnyddiwyd hi i gludo rhanau o'r llong newydd—Lady Nyassa—i fyny yr afon hono. Y Capten Wilson, o'r Gorgon, ac efe yn gweled awydd y boneddigesau perthynol i'r genadaeth am gyrhaedd i ben eu siwrnai, a fu garediced a chynnyg eu cludo i fyny yr afon yn nghwch y llong ryfel. Gwedi cyrhaedd ohono ef a'r boneddigesau hyd yn Chibisa ar y Shire, hwy a glybuasant gan y Makololo fod yr esgob daionus Mackensi a Mr Burns, un o'r cenadon, wedi marw; a'r ddwy foneddiges drallodus a ddychwelasant at enau y Zambesi yn galonddrylliog. Yn fuan ar ol hyn, oherwydd camgymeriad dinystriol a gyflawnwyd gan y cenadon, trwy ymadael o'r uchel-diroedd ac ymsefydlų yn rhandir afiach y Shire Isaf, bu farw dau yn ychwaneg o'u nhifer, sef y Parch. Mr. Dickinson a'r Parch, Mr, Scudamore.
Ar y 27ain o Ebrill, 1862, bu farw Mrs Livingstone, priod ddewr y dyngarwr a'r archwiliwr David Livingstone. Terfynwyd ei bywyd gwerthfawr hithau gan effeithiau dinystriol yr hinsawdd yn Shupanga, ar yr afon Shire; ac yno y claddwyd hi. Darllenwyd y gwasanaeth angladdol uwch y bedd gan y Parchedig James Stuart, o Eglwys Rydd Ysgotland.
Gwedi y cyfnod trychinebus hwn aeth Livingstone i archwilio y Ravuna, i'r hon y cansyddodd efe ddwy gangen bwysig yn ymarllwys, un o'r de-orllewin, gan darddu o Fynydd Nyassa, a'r llall o'r gorllewin-ogledd-orllewin. Ar ei ddychweliad o'r ymgyrch yma, efe a aeth yn mlaen gyda'i archwiliadau ar y Zambesi a'r Shire. Ar y 19eg o Fai, 1863, y Parch. Charles Livingstone a'r Dr. John Kirk, wedi dyoddef llawer oddiwrth effeithiau gwenwynig yr hinsawdd, a ymadawsant oddiwrth Dr Livingstone i'r dyben o ddychwel gartref. Dau fis yn ddiweddarach, pan yr oedd yr archwiliwr diflin ar fedr defnyddio ei agerlong newydd "Lady Nyassa," am yr hon y talasai efe yn gyfan allan o'i foddion personol, ac i'r unig ddyben o hyrwyddo yr amcan y dirprwyasid ef gan y Llywodraeth Brydeinig i arolygu ei gyflawniad—pan oedd efe ar fedr myned a'i agerlong i fyny i Lyn Nyassa, cyrhaeddodd cenadwri oddiwrth Iarll Russell yn ei gyfarwyddo i ddychwel i Frydain. Mewn ufudd-dod i'r cyfarwyddiadau yn y genadwri a nodwyd, dychwelodd Livingstone i enau y Zambesi, ac oddiyno i Zanzibar; ac oddiyno drachefn, gan lywyddu mordwyad y llong ei hun, efe a hwyliodd i Bombay, pellder o ddwy fil a haner o filldiroedd. Gwerthodd y "Lady Nyassa" yn Bombay am ddwy fil o bunnau, a dododd y swm hwnw yn nwylaw arianydd. Yn fuan gwedi hyn, fel megis i gwblhau y prawf chwerw o dan ba un y darostyngwyd ysbryd y dyn dewr hwn yn ystod y cyfnod rhwng 1858 ac 1864, daeth arianydd Bombay yn fethdalwr, a chollodd Livingstone yr oll o'r ddwy fil punnau.
PENNOD V
YR ARCHWILIWR DAEARYDDOL, Y CYFAILL, A'R ARWR.
Gan fod y gofod sydd ar gyfer y bennod hon yn dra chyfyngedig, rhaid i ni o angenrheidrwydd fod yn fyr gyda'n hadroddiad am ei daith olaf i ganolbarth Affrica.
Darfu yr adroddiadau a ddygasai Dr. Livingstone gydag ef i Frydain yn nghylch y tiriogaethau ar y gorllewin i Lyn Nyassa, enyn dyddordeb Syr Roderig Murchison, Llywydd y Gymdeithas Ddaearyddol Freninol, i'r fath raddau, fel y taer erfyniodd y daeryddwr brwdfrydig hwnw ar Livingstone ymgymeryd â'r gwaith o archwilio y wlad a orweddai rhwng Nyassa Ogleddol a'r Tagannyika Ddeheuol. Yr oedd Livingstone weithian yn y 53ain flwydd o'i oedran; ond gwedi ystyried pobpeth yn ddyfal, efe a gydsyniodd i gychwyn i'r drydedd o'i deithiau archwiliadol hynod ac anturiaethus.
Yr oedd y golled o chwe' mil o bunanu a gawsai efe trwy adalwad sydyn ymgyrch y Zambesi gan y Llywodraeth Brydeinig wedi ei wneyd yn bryderus yn nghylch dyfodol ei deulu, ac yn awyddus i ddarganfod rhyw foddion i adfer yr eiddo a aberthasid ganddo ar allor ei ddyngarwch; ond ymlidiai Syr Roderig Murchison bob ystyriaethau fel hyn o'i feddwl trwy orchymyn iddo nad ofnai am y dyfodol, "gan y gofalai efe am hyny oll." Pe buasai y daionus Syr Roderig yn fyw, a phe dychwelasai ei gyfaill yn ddiogel o Affrica, diau y buasai ei ddyfodol yn ddigon clir, a blynyddoedd ei benllwydni yn gyflawn o ddyddanwch. Ond y mae Syr Roderig Murchison a'r Dr. Livingstone wedi ymadael i wlad bell tuhwnt i bob pryder a rhagolygon daearol, ac y mae plant y Cenadwr a'r teithiwr mawr wedi eu gadael yn amddifaid o ofal darbodus eu hanwyl dad.
Y Prydeinwyr yn gyffredinol a addefant fod eu gwlad wedi cael ei hanrhydeddu trwy lafur dyngarol a daearyddol Livingstone, cenedloedd tramoraidd a'i cydnabyddant fel yr archwiliwr a'r darganfyddwr mwyaf mewn amser diweddar. Y mae gwasg Ewrop ac America yn cyd-dystiolaethu fod ei ymdrechion ar ran caethion Affrica yn ei osod ar gyfartaledd â Wilberforce fel eu hamddiffynydd a'u pencampwr; a diau y bydd canlyniad terfynol ei ymdrechion yntau ar eu rhan yn gyffelyb i ganlyniad ymdrechion Wilberforce dros drueiniaid y Glanau Gorllewinol.
Cawn hanes teithiau Livingstone gyda'r fintai archwiliadol ar y Zambesi yn ei lyfr a elwir "Y Zambesi a'i Changenau,"—Ilyfr a ysgrifenwyd ganddo yn Newstead Abbey, preswylfod ei gyfaill W. F. Webb, ysw. Gwedi gorphen ysgrifenu y llyfr hwnw, Livingstone hefyd a ddechreuodd barotoi ar gyfer ei daith olaf a mwyaf. Tuag at draul y siwrnai anturiaethus hon, tanysgrifiodd Mr. James Young, o Kelly, fil o bunnau; rhoddodd y Llywodraeth bum' cant, a'r Gymdeithas Ddaearyddol Freninol bum' cant. Pennododd y Llywodraeth ef yn Ddirprwywr at y Penaethiaid yn Nghanolbarth Affrica, gynnrychioli Prydain a'i buddiannau, ac i ddarganfod y gaethfasnach warthus y gwyddid ei bod yn cael ei chario yn mlaen yn Nghanolbarth Affrica er dirfawr ddinystr i fywyd dynol. Iarll Russell, yr hwn a bennododd Livingstone yn Ddirprwywr, a addawodd dalu iddo bum' cant o bunnau y flwyddyn os y byddai iddo breswylio gyda rhyw benaeth dylanwadol, ond os y byddai iddo ddilyn ymchwiliadau daearyddol, yr oedd yn ddealledig na roddid iddo gyflog.
Er anrhydedd i larll Russell, dylid crybwyll hefyd ei fod wedi ystyried gwasanaeth Livingstone ar y Zambesi o'r fath bwysigrwydd i'r Llywodraeth Brydeinig, fel yr anfonodd efe genad pwysig at y teithiwr i ymholi maint a nodwedd y wobr a garai dderbyn. Yn ddiystyr ohono ei hun, ac, ar y pryd hwnw hefyd yn ddiystyr o les ei deulu ieuainc, y dyngarwr calongaredig ac anhunanol a ddywedodd : "Nid oes arnaf eisieu dim fy hun, ond os yr attaliwch y Gaethfasnach Bortuguaidd, chwi a barwch i mi foddhad a llawenydd anrhaethadwy."
Anaml y ceir esiamplau o'r fath hunanymwadiad; ac y mae sylwi ar nerth y nodwedd yma yn nghymeriad Livingstone yn cadarnhau argyhoeddiad yr awdwr y dylai y Llywodraeth Brydeinig gydsynio âg ewyllys gyffredinol y genedl trwy gydnabod gwasanaeth mawr y dyn hwn mewn dull teilwng, sef darparu yn briodol ar gyfer ei deulu.
Ymadawodd Dr. Livingstone o Loegr am y waith olaf ar y 14eg o Awst, 1865, a hebryngwyd ef hyd yn Mharis gan ei ferch Agnes. Gan adael ei ferch yn mhrif ddinas y Ffrancod, aeth y teithiwr yn mlaen yn unigol i Bombay. Yn Mombay efe a enilloedd gyfeillgarwch Llywodraeth y Drefedigaeth, gan ba un y derbyniodd roddion gwerthfawr o arfau a phethau ereill anghenrheidiol i'w daith. O'r ysgol a gedwid yn Mombay gan y Parch. Mr. Price, sicrhaodd Livingstone wasanaeth Chumah, Wekotani, Edward Gardener, Simon Price, a chaethion ereill a ddygasid gan: y trafnidydd o gymydogaeth y Zambesi, ond y rhai a ryddhasid o'u caethiwed, ac a osodasid o dan addysg yn yr ysgol a nodwyd. Yn ychwanegol at hyn prynodd. y teithiwr amryw fulod Indiaidd ac ychydig gamelod, a chyn iddo ymadael o'u plith, efe a dderbyniodd danysgrifiad sylweddol gan bobl ryddgalon Bombay er ei alluogi i gario yn mlaen archwiliadau daearyddol. Gwedi gorphen ei ddarpariadau, a dodi y Sepwys a roddasid at ei wasanaeth, yn nghyda'i ychain a'i gamelod ar fwrdd llong, efe a hwyliodd o Fombay i Zanzibar.
Yn Zanzibar efe a breswyliai gyda'r Dirprwywr Prydeinig, sef y Dr G. E. Steward, gan yr hwn y derbyniodd bob sylw a chynnorthwy i gwblhau rhagdrefniadau yr ymgyrch.
Ar y 19eg o Ebrill, hwyliodd Livingstone o Zanzibar i Mirkindary Bay, ugain milldir i'r gogledd o'r Afon Rovuma, ac oddeutu pum' gradd i'r de o Ynys Zanzibar. Yr oedd y fintai yn gynnwysedig o'r Dr. Livingstone ei hun, deg o ddynion o Johanna, y rhai a gyflogasid gan Mr. Sunley, y Dirprwywr Prydeinig, tri ar ddeg o ddynion o'r Zambesi, y rhai a adawsid ganddo yn flaenorol yn Zanzibar pan yr oedd efe ar ei daith gartref, a deuddeg o Sepwys brodorol o Fombay—yr oll yn 36 o eneidiau. Yr anifeiliaid a gymerodd i'w ganlyn oeddynt chwech o gamelod, pedwar o fualod, pedwar o asynod, a dau ful. Penderfynasant wneyd prawf ar gymhwysder y rhai olaf hyn i deithio yn Affrica. Ar yr 28ain o Fawrth, glaniodd y llong ryfel Brydeinig "Penquin" y fintai yn Arfor Mikindary. Yn mhen ychydig ddyddiau drachefn, cychwynodd Livingstone, gyda'i gwmni, am y canolbarth, gan gymeryd cyfeiriad de-orllewinol, gyda'r amcan o groesi y Rovuma a chyrhaedd gogleddbwynt Llyn Nyassa. Derbyniwyd ychydig lythyrau oddiwrtho gan gyfeillion, yn mha rai y desgrifiai lwyddiant ei daith. Gwedi hyny daeth cyfnod maith o ddystawrwydd, yr hwn a dorwyd yn Rhagfyr, 1866, gan y newydd trwm ei fod wedi cael ei lofruddio gan gwmni o'r Mazitu a breswylient y tiroedd anhysbys trwy ba rai y rhedai cangenau gorllewinol y Royuma. Dygwyd y chwedl boenus hon i Zanzibar gan ddyn o'r enw Musa, o Johanna. Crynodeb o'r chwedl hon oedd i'r perwyl fod Livingstone, ar ol gadael glan ddeheuol y Rovuma, wedi diswyddo y Sepwys a ddaethent gydag. ef o Fombay, gan eu gadael i ddychwel hyd y ffordd i Zanzibar. Yr oedd y Sepwys, meddid, wedi cael eu cymeryd yn glaf o un i un; a chwedi i'r fintai groesi Llyn Nyassa, a dechreu eu taith orllewinol, adroddid fod cwmni o'r Alaztu wedi ymosod arnynt yn sydyn, gan ladd Livingstone gyda tharawiad bwyeli ryfel, a gwasgaru ei ganlynwyr. O'r llanerch farwol a ddesgrifiai fel yn sefyll rhwng Marenga a Mukliosawa, dywedai Musa ei fod ef wedi dianc gydag ychydig ereill o'r fintai anffodus.
Gwedi cryn lawer o ystyriaeth, erfyniodd Syr Roderig Murchison a'r Gymdeithas Ddaearyddol ar y Llywodraeth anfon allan fintai, gyda chwch cyfaddas, i Lyn Nyassa i brofi gwirionedd yr adroddiad, gan fod Syr Roderig ac ereill , oherwydd rhesymau pwysig, yn amheu dilysrwydd chwedl y dyn Musa.
Ymddiriedwyd gofal yr ymgyrch archwiliadol yma i Mr. E. D. Young, swyddog o'r Llynges, a'r Is-gapten Faulkener, o'r fyddin, y rhai a gychwynasant o Frydain am y Zambesi ar yr 11eg o Fehefin. Gwedi cyrhaedd yr afon fawr, gosodwyd y cwch dur a ddygasid o Loegr yn ddarnau, wrth eu gilydd, a chychwynodd y fintai gyntaf a aeth i ymchwil am Livingstone i gyfeiriad yr Afon Shire. Islaw Rhaiadrau Murchison tynwyd y cwch oddiwrth ei gilydd drachefn, a chludwyd ei ranau dros y tir am ddeugain milldir, a dodwyd ef drachefn i nofio dyfroedd tawel y Shire Uchaf. Cafodd Mr. Young brofion sicr na lofruddiasid Livingstone yn unman cyfagos i'r lle a nodasid gan Musa fel man y gyflafan. Y brodorion oddiamgylch ogylch a dystient yn ddifrifol ei fod wedi myned yn mlaen i'r gorllewin mewn iechyd a chyflwr da. Cafwyd profion fod y Johanniaid wedi gadael Livingstone, a dyfeisio y chwedl am ei lofruddiad mewn trefn i geisio cael eu cyflogau gan Ddirprwywyr y Llywodraeth.
Modd bynag, yn 1868, derbyniwyd llythyrau oddiwrth Livingstone ei hun, dyddiedig o Bemba, Chwefror, 1867, yn mha rai yr eglurai iddo fod yn analluog i anfon dim o'i hanes yn gynt oherwydd diffyg cymundeb rhwng y: parthau dyeithr a deithid ganddo â'r glanau. Ar y 3)ain o Fai, 1869, ysgrifenodd Livingstone drydydd llythyr o Ujiji , yr hwn a gynnwysai y newyddion diweddaf a dderbyniwyd oddiwrtho hyd Orphenaf, 1872.
Ond er i'r llythyrau a nodwyd ddyfod oddiwrtho, parhaodd sibrwd poenus i ymledu yn ei gylch. Credid braidd yn gyffredinol ei fod wedi marw trwy ryw achos neu gilydd wedi ei ladd, marw o newyn, haint, neu ddamwain; ac yr oedd nifer y credinwyr yn ei farwolaeth yn lluosogi yn ddyddiol trwy yr holl fyd gwareiddiedig. Hysbysodd Syr Roderig Murchison nâ fwriadai y Gymdeithas Ddaearyddol anfon allan fintai ychwiliadol arall, ac ar hyny penderfynodd perchenog y New York Herald,' anfon un o'i ohebwyr neillduol i chwilio am y teithiwr colledig. Bu ysgrifenydd yr hanes yma ffodused a chael ei ddewis i'r gorchwyl. Yr oedd yr awdwr ar y pryd yn Madrid, yn ysgrifenu gohebiaethau ar y rhyfeloedd Hispaenaidd. Oddiyno, efe a aeth i Baris i gyfarfod perchenog yr Herald, ac yr oedd y cyfarwyddiadau a dderbyniodd yn gynnwysedig yn y gorchymyn byr:—"Canfyddwch a chynnorthwywch Livingstone.
Cyrhaeddodd ymgyrch ymchwiliadol y papyr Americanaidd i Zanzibar ar y 6ed o Ionawr, 1871. Gan fod hanes yr ymchwiliad yn perthyn yn gwbl i'r llyfr"Sut y Darganfyddais Livingstone," ni wnawn ychwaneg yma na chludo y darllenydd gyflymed y gellir dros y tir a deithiwyd gan yr ail fintai ymchwiliadol. Cyrhaeddodd y fintai i Unyanyembe yn Mehefin, 1871. Yma cyfarfyddwyd â rhwystrau ac attalfeydd anorfod oherwydd y rhyfeloedd a gerid yn mlaen rhwng gwahanol lwythau y wlad. Felly, bu raid aros yn Unyanyembe am dri mis, yn ystod pa amser y gwnaeth marwolaeth ac enciliad gryn leihad yn nifer y fintai. Gwedi adgyfnerthu y: fintai trwy gyflogi nifer o frodorion, cychwynwyd i gyfeiriad' de-orllewinol am Lyn Tanganyika. Parhaodd у daith i'r llyn am 54ain o ddyddiau. Ar y 236 dydd wedi ei chychwyniad oddi wrth y morlan, cyrhaeddodd y fintai Americanaidd Ujiji, pan yno, yn rhagluniaethol, canfyddwyd y Dr Livingstone, yr hwn oedd newydd ddychwel o wlad a elwid Manymema, oddeutu 700 o filldiroedd i'r gorllewin o Lyn Tanganyika.
Yr oedd y teithiwr enwog wedi ei ddarostwng i fod yn nemawr amgen na chysgod o'r hyn a fuasai, oherwydd mynych salwch, lludded, tlodi, ac unigedd. Oddigerth pedwar, yr oedd yr oll o'i weision naill ai wedi marw neu ynte wedi ei adael, ac ymddangosai nad oedd iddo unrhyw obaith yn aros. Yr oedd ei apeliadau torcalonus am gynnorthwy naill ai wedi cael eu hesgeuluso gan ei gyfeillion yn Zanzibar, neu ynte yr oedd ei lythyrau wedi myned ar goll. Yn y cyflwr anffodus hwn, credai yn sicr nad oedd yn ei ddysgwyl ddim amgen na marwolaeth ddirboenns trwy nychdod ac adfyd. Modd bynag, o dan ddylanwad calonogol ymborth da a chysuron amheuthyn, ac hefyd, o bosibl, trwy gynnorthwy cydgymdeithasiad ag un o'i gydgenedl, 'efe a wellhaodd yn fuan, ac yn mhen chwech neu saith niwrnod, teimlai yn alluog i fyned gyda chyfran o'r fintai Americanaidd mewn cwch i ogleddbarth Llyn Tanganyika, lle y canfu Livingstone a'r awdwr afon yn rhedeg i'r llyn, yr hon nis gallai gael mynedfa allanol mewn un modd trwy yr erchwynion mynyddig anferth a amgylchent yr oll o haner gogleddol y Tanganyika. Gwedi gwneyd taith o fwy na 750 o filltiroedd, a chydfyw am dros bedwar mis, ymwahanodd Livingstone a'r fíntai Americanaidd am byth yn Unyanyembe ar y 14eg o Fawrth, 1872.
Ymgymerodd yr awdwr âg anfon i Livingstone gyflenwad o wahanol angenrheidiau, yn nghyda haner cant o ddynion rhyddion o Zanzibar, y rhai a anfonwyd o dan ofal arweinwyr ffyddlon. Hwy a gyrhaeddasant oll yn ddiogel i Unyanyembe yn niwedd Gorphenaf, 1872. I'r dynion a ddewiswyd ac a anfonwyd o Zanzibar yr adeg hon, y mae y genedl Seisnig i ddiolch am feddiant o'r gweddillion a gladdwyd yn ddiweddar gyda'r fath seremoni ddifrifol yn Mynachlog Westminster.
Y mae sylwedd neu grynodeb:o hanes ei deithiau o'r; Nyassa i Ujiji, fel yr adroddodd Livingstone ei hun am danynt wrth yr awdwr, eisoes wedi ymddangos yn y llyfr, "Sut y Darganfyddais Livingstone," ond gellir eto eu byr-nodi yma. Wrth deithio i'r gorllewin o'r Nyassa, a chwedi croesi yr ucheldir sydd ar lan y Llyn, daeth Livingstone i wastadedd o dir diwylliedig, yn cael ei amaethu yn dda. Efe a groesodd ar draws Dyffryn Loangwa i wlad Babisa, a theithiodd trwy Baulomgu a Bemba i diriogaeth Cazembe. Darganfyddodd diriogaeth eang, y rhai ni welsid erioed yn flaenorol gan lygaid Ewropeaid, ac aeth i blith cenedloedd, y rhai ni welsent erioed wyneb dyn gwyn yn flaenorol. Canfu yr afon fawr Chambesi a'i changenau lluosog, yr hon a ymarllwys i Lyn Bangweleo, ac a red oddiyno drachefn i Lyn Moero. Cafodd mai yr unrhyw afon oedd yn rhedeg beunydd trwy nifer mawr o wahanol lynoedd aruthr eu mhaint, ac y gelwid hi mewn rhai manau yn Luapula, ac mewn parthau ereill yn Lualaba, a chrediniaeth ddiysgog Livingstone oedd fod hon yn un âg afon enwog yr Aipht. Ymwthiodd yn mlaen hyd Lyn Bangweleo, gan ymdrechu cyrhaedd Ffynnonydd Kataiga, lle y dysgwyliai allu gwneyd darganfyddiadau pwysig; ond wedi treiddio trwy wledydd anwar ag y mae eu henwau yn lleng, croesi afonydd a llynau mawrion, a llwybro dros gorsydd tonenog, gwlybion, ac afiach, gwanychodd ei iechyd a dadfeilodd cadernid rhyfeddol ei gorff yn ngwanwyn 1873; ac yn niwedd Ebrill gorfu iddo roddi i fyny y meddylddrych o ddychwelyd i Frydain i farw, a dywedodd wrth ei ganlynwyr ffyddlon—"Gwnewch i mi fwth fel byddwyf marw ynddo; yr wyf yn myned adref."? Dyna eiriau olaf yr ardderchocaf. o genadon Crist yn y bedwaredd ganrif a'r bymtheng. Ar y 4ydd dydd o Fai, 1873, o Ilala, Canolbarth Affrica, ehedodd ei enaid at y Duw mawr a roddasai i David Livingstone, y bachgen gwehydd o Flantyre, nerth i gyflawni y fath wasanaeth i ddynion truenus Affrica. Gyda pharch diffuant, ac ymroddiad teilwng o'r arwr Cristionogol y cawsent yr anrhydedd o'i wasanaethu, ei ganlynwyr a benderfynasant gludo corff Livingstone dros gyfandir anferth a dissaeth o un cant ar bymtheg o filldiroedd i Zanzibar, modd y gellid ei anfon i Loegr i'w gladdu. Y mae ffyddlondeb diwyrni a gwroldeb didroi yn ol y bachgen du Jacob' Wainwright, yr hwn oedd arweinydd y cwmni a ddygodd gorff y Cenadwr trwy gynnifer o anhawsderau i Zanzibar, wedi ei ddesgrifio yn ehelaeth eisoes yn y newyddiaduron. Nis gall Prydain roddi gormod o anrhydedd i'r Negro ardderchog hwn.
Pan gyrhaeddodd yr agerlong "Malwa," yr hon a gludodd y corff o Zanzibar, i Southampton, glaniwyd yr arch ar y Morfur Breninol; oddiyno cludwyd gweddillion cysegredig y Cenadwr mawr i'r Neuadd Drefol, trwy ganol tyrfą aruthrol luosog o edmygwyr a ymgasglasent i eneinio a'u dagrau rodfa llwch gŵr Duw. Yr oedd y dystawrwydd llethol a lanwai rengau trwchus yr orymdaith yn nodedig o effeithiol a tharawiadol, ac yn rhoddi mynegiad cryfach nag a allasai unnhyw eiriau gyfleu i'r mawrygedd parchedig gyda pha un yr anwylid Apostol hunan-aberthedig Affrica gan drigolion gwlad ei enedigaeth. Yr oedd agwedd gwyneb pob galarwr yn profi dyfnder a chyffredinolrwydd y teimlad fod i lafur bywyd David Livingstone wedi enill anrhydedd aniflanedig i'r enw Prydeiniwr. O Southampton, dygwyd y corph i Lundain, yn ngofal llywydd ac aelodau Cymdeithas Freninol y Daearyddwyr. Yn y Brif Ddinas, agorwyd yr arch, ac archwiliwyd y gweddillion yn ffurfiol gan Syr William Fergusson. Gan ei fod wedi marw er ys cyhyd o amser, ac wedi cael ei gludo dros gynifer o filoedd o filldiroedd; yr oedd y corff wedi dadfeilio i'r fath raddau fel nas gallesid ei adnabod, oni bai y toriad a wneuthid yn asgwrn y fraich chwith gan y llew a ymosodasai ar y teithiwr agoș i ddeng mlynedd ar hugain yn ol. Yr oedd asiad anghelfydd yr asgwnn yn galluogi Syr W. Fergusson, Dr. Moffat, ac ereill i sicrhau ar unwaith mai gweddillion Livingstone yn ddiau oedd y rhai a gludasid gyda'r fath ffyddlondeb trwy gynifer o anhawsderau dros gyfandir Affrica o Ilala i Zanzibar gan y bachgen du Jacob Wainwright, ac felly diddymwyd am byth bob amheuaeth o berthynas i farwolaeth y Cenadwr dihafal.
Ar ddydd Sadwrn, Ebrill 18fed, 1874, yn nghanol arddangosiadau o brudd-der anarferol, cludwyd corff y teithiwr enwog i'w orweddfa derfynol yn Mynachlog Westminster. Bu yr amgylchiad difrifol hwn yn achlysur cydgasgliad tyrfaoedd na welir eu cyffelyb mewn nifer a dylanwad ond tra anfynych, ac yn mhlith y lluaws gwelid amryw o gymdeithion boreu oes Livingstone, yn nghyda rhai a gydgyfranogasent ag ef yn ei lwyddiant a'i ddyoddefiadau yn ngwyllt-diroedd Canolbarth Affrica. Y rhai olaf hyn a wasanaethent fel elorgludwyr Yma yr oedd y llewod-helwyr, Syr Thomas Steele, Mr. W. C. Oswell, a W. F. Webb; Kirk, y llysieuydd yn ymgyrch y Zambesi; Walter, yr hwn a gynnorthwyasai Livingstone yn ei genadaeth ddyngarol i'r Shire Uchaf; Young, magnelydd y Pioneer a llywydd y fintai ymchwiliadol gyntaf a anfonwyd i Lyn Nyassa; awdwr y buchdraith yma, yr hwn a ddarganfyddodd Livingstone yn Ujiji; a Jacob Wainwright ieuanc, cynnrychiolydd y ffyddloniaid duon a anfonasom at Livingstone o Zanzibar.
Fel prif alarwyr yn dilyn yr arch tra y'i cludid gyda mawrygedd parchedig i fyny yr eglwysrawd odidog yr oedd plant y Cenadwr, sef Thos. Steele, Agnes, William Oswell, a Ann Mary Livingstone; dwy chwaer alarus y trancedig; Mrs. Livingstone, gwraig Charles Livingstone, a'r patriarch barswyn Robert Moffat, yr hwn a roddasai iddo ei ferch Mary yn wraig yn mhellafoedd Kuruman; ac yn nesaf at y rhai hyn, deuai Duc Sutherland, Arglwydd Ddadleuydd yr Ysgotland; Iarll Shaftesbury, Arglwydd Houghton, Syr Bartle Frere, Dr. Lyon Playfair, Syr H. Rawlinson, Arglwydd Laurence, Syr F. Buxton, yr Anrhydeddus Arthur Kinnaird, a gorymdaith faith o ddoethion ac enwogion Prydain Fawr.
Yr oedd y gynnulleidfa fawr, prudd-nodau y beroriaeth leddf, helaethrwydd y galar-leni a pha rai y gwisgasid parthau mewnol y Fynachlog, ac amledd y galarwisgoedd dynol, oll yn cynyrchu yr effaith fwyaf trydanol; ond y mae'n amheas a oedd y seremoni fawreddog hon yn fwy difrifol na'r un a gymerasai le ar y 4ydd dydd o Fai, 1873, o dan y goeden gerllaw pentref Chitimbwa, neu Kitumbo, yn Nghanolbarth Affrica, lle y gweinyddodd yr ieuanc Jacob Wainwright fel gweinidog Cristionogol ar yr achlysur o ddodiad calon ardderchog Livingstone i orphwys yn naear y wlad dros ba un y cyflawnodd efe y fath hunanaberth.
Gwedi y gwasanaeth arferol, dadorchuddiwyd yr arch, a huliwyd ei chauad gan gyfeillion a pherthynasau anwyl â phwysiau a blodau, ac
yn nghanol yr arddangosiadau mwyaf o anrhydedd a galar diffuant, gollyngwyd corff blinderus David Livingstone i lawr i'w orphwysfa derfynol. Gyda thywysogion y bobl y'i claddwyd; a daeth pob dosbarth o Brydeinwyr, o gynnrychiolwyr swyddogol Llys Victoria i waered hyd y rhai tlotaf o'i deiliaid, i gydalaru wrth fedd Apostol Affrica. Wele yfysgrif o'r argraff oedd ar ei arch:
DAVID LIVINGSTONE,
A ANWYD YN MLANTYRE, SWYDD LANARK, YSGOTLAND,
Mawrth 19eg, 1813.
AC A FU FARW.YN ILALA, CANOLBARTH AFFICA,
Mai 4ydd, 1873.
Y mae rhywbeth nodedig o darawiadol yn y syniad fod corff Livingstone wedi ei ddwyn i'w gladdu yn Mynachlog enwogion Prydain, tra y mae ei galon wedi ei chladdu yn Affrica—yn naear y wlad dros ba un y curodd y galon họno mor gynhes am gynifer o flyneddau. Dealla y darllenydd fod y coluddion a'r oll o'r rhanau mewnol wedi eu claddu yn y lle y bu y teithiwr enwog farw, yr hyn oedd anghenrheidiol mewn trefni ddiogelu rhanau ereill y corff. Ond er fod calon dyner a ffyddlon Livingstone wedi rhoddi y curiad olaf, y mae ei lais ef yn parhau i adsain yn nglustiau Ewrop ac America. Clywir ei lais yn awr yn gliriach ac.yn uwch na phan oedd efe fyw-na phan yr erfyniai am gynnorthwy i dori y gefynau a wrth-hoeliwyd ar genedloedd duon Affrica gan gaethfasnach felldigedig. Tra yr oedd ef yn fyw, nis gallasai ond murmur yn ei unigedd—"Disgyned bendithion y nefoedd ar bob un, Americaniad, Prydeiniwr, a Thwrc, a gynnorthwyo i iachau clwyf agored y byd!" Ond o ddyfnder y bedd lle gorwedd ei weddillion, llefa ei ysbryd yn ddiarbed —"Chwychwi Americaniaid, Saeson a Thyrcod, cyfodwch ac attaliwch y gaethfasnach, —YN HEDDYCHOL OS GELLWCH—GYDA NERTH GORFODAETH, OS YN ANGHENRHEIDIOL!"
Y mae'r dyngarwr trancedig wedi testamentu i ni etifeddiaeth deg o ddygasedd at yr anfadrwydd arswydus sydd yn anrheithio Cyfandir Affrica. I ba le bynag y teithia y gaethfasnach, hi a edy ar ei hol lynau o ddagrau a gwaed gwirion, pentrefydd llosgedig, meusydd deifiedig, a gwledydd anghyfanedd. Rhagflaenir hi gan ofn, braw 'a digofaint! Y mae hi yn wregysedig o'i hamgylch gan y dinystr duaf! Y mae ei dylanwadau drygionus mor gildyn ac angau! Dros y tiroedd a fuont gynt yn ddiwylliedig, lle y preswyliai dedwyddwch syml ac y blagurai boddlonrwydd digymysg—lle y gwelid pentrefydd prydferth yn cael eu cysgodi gan yr olewyd a'r palmwydd—dros randiroedd teg felly yr ymdaena y goedwig anhygyrch; ar broydd lle gynt y chwareuai ac y pranciai plant siriol, bryd, lle y carai y gwragedd ymddigrifo yn nghwmni eu hiliogaeth a ant allan o olwg—a beidiant a bod! Y mae'r gaethfasnach yn bechod o'r math duaf a dyfnaf, a dyledswydd cenedloedd gwareiddiedig Ewrop ac America—bugeiliaid y byd—ydyw estyn eu nhodded a'u hamddiffyn dros genedloedd gweiniaid a gorthrymedig Affrica. Y pryd hwnw, ac nid cyn hyny, y cwblheir geiriau prophwydol Livingstone— "Daw pobpeth yn iawn yn y diwedd."
Cwsg, gan hyny, O Livingstone, yn dy wely difreuddwyd, hyd nes y gwawria yr amser hyfryd hwnw! Cwsg yn mlaen, mewn heddwch bythol oddiwrth flinderau a thrafferthion y byd! Cariad a chyfeillgarwch a daflant eu llawryfon ar dy goffadwriaeth i'w gadw yn wyrdd, a chalonau meibion a merched daionus a'th fendithiant di am y gwaith gogoneddus a gyflawnaist mor ragorol.
CAERNARFON:
ARGRAFFWYD DROS Y CYHOEDDWYR,
GAN REES AC EVANS
1874
Bu farw awdur y gwaith hwn cyn 1 Ionawr, 1924, ac mae felly yn y parth cyhoeddus ledled y byd gan fod yr awdur wedi marw ers dros 100 mlynedd yn ol.