Hanes Methodistiaeth Arfon-Caernarvon/Caeathro

← Y Bontnewydd

Hanes Methodistiaeth Arfon-Caernarvon gan William Hobley

Engedi

CAEATHRO.^[1]

YSTYR yr enw, fe debygir, yw Cae-adraw, sef cae yn ymestyn draw, a elwid felly oherwydd ei ffurf naillochrog. Y cae. ydoedd hwnnw y mae'r capel arno a'r tai rhwng y capel a'r groesffordd.

Y mae'r pentre ryw filltir a chwarter o Gaernarvon, rhan ohono ar ffordd Beddgelert a rhan ar y ffordd rhwng yma a'r Bontnewydd.

Dywed Cathrine Jones fod ysgol Sul yn cael ei chynnal yma yn 1797 mewn ffermdy o'r enw Penrhos, a safai yr ochr arall i'r ffordd oddiwrth y Penrhos presennol; ac y deuai Morris Griffith, ysgolfeistr yn Llanrug ac eglwyswr, yma i'w chadw. Hen lanc duwiol, fe ddywedir, oedd Morris Griffith. Ei weddi yn yr ysgol ddyddiol a barhae weithiau am awr gyfan, rhan ohoni yn y Gymraeg a'r rhan arall yn y Saesneg. Dywedir hyn ar dystiolaeth un fu gydag ef yn yr ysgol yn Llanllechid. Ni eglurir a oedd y weddi yn yr ysgol Sul o'r un hyd. Nid anhebyg nad ydoedd. Fe ddywedir y deuai John Gibson hefyd i ysgol Penrhos, sef ydoedd ef un o Fethodistiaid cyntaf Caernarvon, a'i breswylfod yn Henwalia. Byddai Richard Jones Treuan yn fachgen 11 oed yn dechre canu yn yr ysgol honno.

Fe symudodd yr ysgol o Benrhos i'r Wern, plasdy henafol, y tybir fod ei furiau o'r un oedran a chastell Caernarvon. Ni wyddis mo'r amser y symudwyd. Bu'r ysgol yma am rai blynyddoedd. Cynhelid dosbarth ym mhob ystafell, ac ae rhywun o amgylch i hel llafur. Gwrandewid ar lafur pob un, sef pennod neu Salm, mewn stafell o'r neilltu. Arferid adrodd. pennod ar ddechreu'r gwasanaeth. Fe ddysgodd lliaws ddarllen yma, ac yn eu plith un hen wr dros ei drigain a ddaeth yn ddarllenwr medrus. Ni chynhelid dim moddion cyson yn y Wern ar y Sul, heblaw'r ysgol yn unig. Enwir fel rhai a fu o wasanaeth neilltuol yma: John Hughes Ty'n twll, Waenfawr; ei frawd Griffith Hughes Tyddyn wiscin; William Griffith Penycefn a Griffith Evans Dolgynfydd. Un o flaenoriaid y Waenfawr oedd John Hughes. Dengys tocyn aelodaeth yng nghadw ym Moriah yn ei lawysgrifen ef ei fod yn arfer â'r gwaith o ysgrifennu, a bod ganddo law gelfydd, ysgafn. (Edrycher y Waenfawr.) Ae Griffith Evans ac amryw eraill i'r bregeth fore Sul yn y Bontnewydd, i'r Wern i'r ysgol y prynhawn, ac yn yr hwyr i Foriah.

Mae gerbron lyfr cofnodion Cyfarfod Ysgolion y dosbarth dros ystod Hydref 17, 1819-Ionawr 28, 1821. Yn chwech- wythnosol y cynhelid y cyfarfod. Nodir rhif yr aelodau a rhif y penodau. Dyma'r ffigyrau ar gyfer y Wern: 62, 63; 61, 59; 68, 124; 71, 112; 70, 71; 76, 112; 69, 65; 76, 84; (dim cyfrif); 76, 98; 77, 101, 105 (ni eglurir ystyr y trydydd rhif: adnodau feallai); 73, 83. Sef y cyfanswm am y chwech wythnos. Fe geid pregeth ar dro yn y Wern, ac hefyd yn Nhŷ'n lon, yn ymyl llidiart Tyddyn wiscin. Ar ol pregeth yn Nhŷ'n lon gan John Humphreys Caernarvon, fe alwyd seiat ar ol, ac arosodd Humphrey Llwyd Prysgol a Catherine Jones Glangwna bach am y tro cyntaf. I Lanrug yr ae Humphrey Llwyd. i wrando pregeth ac i Lônglai (cychwyn yr achos yn Nazareth) i'r ysgol.

Cynhelid cyfarfod gweddi misol ar ganol wythnos yn y Wern, ac ar dro mewn tai eraill heblaw hynny, sef Prysgol, Dolgynfydd, Tyrpeg, Prysgol isaf, Glangwna bach. Richard Jones (Treuan) Prysgol isaf fyddai'n dechreu'r canu yn y cyfarfodydd hyn, ac am flynyddoedd wedyn yn y capel. Yr oedd Henry Thomas, gwr y bu ganddo lawer i'w wneud â chychwyn yr achos yn ardal Beddgelert, wedi symud i'r Waenfawr, ac oddiyno i gadw Tyrpeg Glangwna, sef y tyrpeg ar y groesffordd wrth y pentref yma. Yr oedd hynny ymhell cyn diwygiad Beddgelert. Symudodd oddiyma i dyrpeg Dolydd byrion ger Llanwnda. Er fod rhywbeth nodedig ynddo gyda chrefydd, fe'i difethid ar ysbeidiau yn ei gysylltiadau crefyddol gan bruddglwyfni, ac ni wyddis ddim am fesur ei ddefnyddioldeb yma.

Edrydd Edward William. yr hen flaenor o Dalsarn, hanesyn ar ol Griffith Roberts y meddyg esgyrn. Yr oedd cawr o ddyn, yn ymladdwr a heliwr, wedi ymuno â chrefydd yn Llanllyfni cyn torri allan ddiwygiad Beddgelert. Gwyddai y byddai hen gyfeillion iddo, pobl wedi dod dan ddylanwad y diwygiad, yn dod i Sasiwn Caernarvon yn 1818. Yn ei awydd i'w gweled, fe aeth drwy'r Bontnewydd i Gaeathro, ac yna ymlaen yn araf i'w cyfarfod. Yr oeddynt hwythau yn dod yn finteioedd gyda'i gilydd, ac wedi bod yn cynnal cyfarfod gweddi ar y gwastadedd ar y ffordd fawr ar gyfer Tyddyn wiscin, ac yn cerdded gan foliannu, fel tyrfa yn cadw gŵyl. Wrth eu clywed fe deimlai'r hen ymladdwr ei waed yn berwi yn ei wythiennau, a'i gynnwrf mewnol oedd yn gyfryw nas gallai roi syniad i eraill am dano. Aeth ymlaen i'w canol, a thorrodd allan mewn moliant gyda hwy. Fe gedwid tollborth Glangwna y pryd hwnnw gan Richard Thomas y gwehydd. Fel yr oedd y dorf yn myned drwy'r dollborth, wele Richard Thomas yn dodi ei wenol heibio, yn ymuno â'r dorf, ac yn moliannu gyda'r lleill yr holl ffordd i'r dref. Bu Richard Thomas wedi hynny yn flaenor yma hyd ddiwedd ei oes. (Cofiant Eryron Gwyllt Walia, t. 21.)

Fe raddol gynyddai'r cyfarfodydd gweddi, er y dywedir na ddeuai neb iddynt ond proffeswyr crefydd; a dechreuwyd teimlo awydd am gapel neu ysgoldy. Dichon fod cynnydd yn yr ysgol hefyd. Penodwyd, gan hynny, Humphrey Llwyd i ymofyn a Thomas Lloyd, yswain Glangwna, am le i adeiladu. A thrwy gyfryngiad Rumsey Williams, yswain Penrhos, fe ganiatawyd tir, ar yr amod mai ysgoldy yn unig fyddai, a'i fod yng nghwrr pellaf y stad fel y byddai o olwg y palas, a bod £1 y flwyddyn o rent arno. Yr oedd yr amod mai ysgoldy fyddai yn cynnwys nad oedd pregethu i fod ynddo. Pan ddeallodd Rumsey Williams yr heliwr nerthol fod yr amod hon yn gysylltiedig a'r tir fe ymyrrodd drachefn. "Faint waeth a fyddai," ebe fe, "pe caent ambell bregeth ynddo." A hynny a orfu.

Yr oedd y bobl yn ewyllysgar i weithio; a gwnaeth pawb eu rhan, y ffermwyr yn cario yn rhad. Dywed Cathrine Jones ddarfod adeiladu'r capel "60 mlynedd yn ol," sef yn 1823. Yr ydoedd yn werth £400, ond ni wyddis a gyfrifir y gwaith a wnawd yn rhad yn y gwerth. Os na chyfrifir y gwaith hwnnw, fe ymddengys y swm yn fawr am gapel bychan ac heb brynnu'r tir. Bu dyled arno am ysbaid maith. Penderfynwyd cael cynllun i symud y ddyled: ffurfiwyd cymdeithas a chyfrannai pob aelod swm penodol bob mis. Ac yna ni bu'r ddyled mor hir nad ydoedd fel caseg eira yng ngwres yr haul yn toddi ymaith. yn weladwy i bob edrychydd. Nid yw ystadegau'r Cyfarfod Misol yn cerdded ymhellach nag 1853, ac nid oedd yma ddim. dyled erbyn hynny.

Dyma enwau'r blaenoriaid cyntaf: Griffith Evans Dolgynfydd, Humphrey Llwyd Prysgol, Richard Thomas Tyrpeg, John Daniel Garth, William Owen Hendai, Humphrey Owen Llety. Nid yw'n debyg, pa ddelw bynnag, fod y rhai hyn i gyd yn flaenoriaid o'r cychwyn cyntaf, neu ynte yr oedd syniad pobl Caeathro y pryd hwnnw yn eangfrydig iawn ymherthynas â'r flaenoriaeth. Canys ni byddai namyn un blaenor yn fynych mewn eglwys fechan ar ei chychwyniad yn y dyddiau boreuol hynny, ac yr oedd dau yn eithafnod y crebwyll y rhan amlaf. Deuai Thomas Evans o'r Longlai ac Edward Meredith o Gaernarvon i gynorthwyo gyda'r canu ac i roi gwersi yn y gelfyddyd. Y mae llyfr y casgl eglwys gerbron. Nid yw'r llyfr yn myned ymhellach yn ol nag 1826. Ni hysbysir pa bryd y ffurfiwyd eglwys yma, na pha bryd yr agorwyd y capel. Dichon. mai ysgoldy yn unig ydoedd ar y cychwyn; ac mai ymhen encyd o amser ar ol yr agoriad y cafwyd gan Rumsey Williams ymyryd ac arfer ei ddawn i bledio dros gael pregeth yma, ac mai gyda hynny y ffurfiwyd eglwys yn y lle. Y mae fod y llyfr eglwys yn dechre yn 1826 yn rhoi arlliw o reswm dros dybio hynny. Y mae'r dalennau cyntaf wedi colli o'r llyfr. Rhif yr eglwys yn 1827 ydyw 30. Gallasai fod casgl eglwys. cyn cael y llyfr hwn; ac y mae rhif yr aelodau braidd yn fawr i eglwys ar ei chychwyniad, mewn poblogaeth fechan, fel ag yr oedd yma y pryd hwnnw, a phan nad oedd ond y lleiafrif o'r gwrandawyr yn y rhan fwyaf o leoedd yn proffesu. Yn niffyg gwybodaeth well, gan hynny, fe roir 1825 i lawr fel amser cychwyn yr eglwys. Yn y pen arall i'r llyfr y mae cofnod casgl y plant, hwnnw hefyd yn dechre yn 1826. A oedd yn beth cyffredin mor gynnar a hynny fod casgl plant yn yr eglwysi? Hyd y gwyddis peth eithriadol ydoedd. Rhoi'r llun y dudalen gyntaf o'r casgl plant yn yr eglwys hon yn nechreu'r gyfrol; ond gan fod enwau'r plant yn cyrraedd i'r dudalen nesaf fe'u rhoir yn gyflawn yma ar ol enwau'r cyflawn aelodau. Er nad oes ond yr enwau diweddaf i lawr am 1826 yn rhestr yr aelodau, eto y maent wedi eu rhifnodi, a 26 yw'r rhifnod diweddaf. Ond dyma'r enwau ar gyfer 1827: John Williams, Griffith Evans Dolgynfydd, Ann Evans eto, Richard Thomas Turnpike, Cathrine Thomas eto, John Daniel y Garth, Jane Daniel eto, Humphrey Lloyd Prysgol, Humphrey Owens Castellmai, Elizabeth Owens eto, William Griffith Penycefn, Elinor Griffith eto, Margaret Jones Tyddyn wisgin, William Jones Llangwnabach, Cathrine Jones eto, Richard Jones Prysgol isa, Cathrine Jones eto, David Williams Efail bach, Ann Jones Tyddyn wisgin, John Williams Prysgol, Ann Jones Castellmai, Ann Davies Prysgol, Jane Evans Tre Llanbeblig, Marget Williams, Elizabeth Jones Tre Llanbeblig, Margaret Prichard, John Williams Rerw, Jane Owens, Cathrine Williams, John Parry Rhyddallt. Y mae enw John Huxley ar ben y rhestr. Yna ysgrifennwyd John Williams ar ei ol. Dichon y bu John Huxley yn aelod yma am ysbaid cyn 1827. Ar yr ail fis y mae cyfraniad cyntaf John Williams, ac y mae hynny yn arwyddo mai dyna'r pryd y daeth yma, pan y cymerir hynny ynglyn â'r ffaith nad oedd ei enw ar y rhestr fel y gwnawd hi gyntaf. Y mae'n amlwg ar yr ysgrifen ei bod wedi ei llunio yn ddiweddarach na'r gweddill o'r enwau.

Y mae rhestr enwau'r plant yn y pen arall i'r llyfr, ac wedi ei hamseru, Chwefror 16. Gallesid tybio oddiwrth y llyfr nad oedd rhestr o flaen hon, ac y mae'r amseriad yn arwyddo'r un peth, gan y buasai yn debyg o ddechre yn Ionawr os oedd casgl plant yn flaenorol. Y mae rhestr y plant yn dibennu gyda diwedd 1828. Nid oes rhestr am 1827. Fe roir y ddwy restri yma yn gyflawn. Y rhan amlaf fe gollir yr achau wedi'r drydedd genhedlaeth yn ol. Bydd y rhestrau hyn yn foddion i'w diogelu yn ddiau, mewn rhai teuluoedd, am lawer cenhedlaeth, ac mewn cysylltiad â'r Cysegr. Rhestr 1826: Henry Owens, Jane Owens, Elizabeth Lloyd, Ellianor Lloyd, John Evans, Evan Evans, Margret Lloyd, Hannah Thomas, Jane Hughes, Margret Hughes, Griffith Hughes, John Hughes Castellmai, Elinor Hughes eto, Margret Jones, David Jones, Lowry Jones, Samuel Jones, William Jones, Elizabeth Roberts, John Prichard, Ann Prichards, Ann Jones, David Griffith Penycefn, John Griffith eto, Hannah Prichard, Cathrine Williams Tyddyn bach, Cathrine Owens. Cyfanrif 27. Rhestr 1828: John Evans Dolgynfydd, Evan Evans eto, Henry Owens Llety, Jane Owens eto, Robert Owens eto, Elizabeth Lloyd Prysgol, Elinor Lloyd eto, Meary Lloyd eto, Margaret Lloyd eto, David Jones Prysgol isa, Lowri Jones eto, Samuel Jones eto, William Jones eto, Cathrine Deavis eto, Hanna Thomas Turnpike, David Griffith Penycefn, John Griffith eto, Margaret Morgans Tyddyn wisgin, Jane Hughes eto, Margaret Hughes eto, John Jones Castellmai, Elinor Jones eto, Elizabeth Roberts Felin bach, Hannah Prichard Capel athro, Cathrine Williams Tyddyn bach, Cathrine Owens Rhyddallt, John Daniel Garth, Jane Hughes, Robert Williams Castellmai, Jane Evans, Elisabeth Hughes Tre Llanbeblig, Jane Hughes eto. Cyfanrif, 32. Nid oes llawer o fylchau yn y taliadau yn y rhestrau hyn o eiddo'r bobl mewn oed na'r plant. . Yr oedd John Williams yn bregethwr ac yn ysgolfeistr. Daeth yma o'r Fourcrosses. Cadwai'r tŷ capel yma, a bu'n cadw ysgol ddyddiol yma. Gelwir ef yn un o bregethwyr boreuol sir Gaernarvon yn y Biographical Dictionary gan Joseph Evans; ond nid oedd yn ddigon cynarol i'w alw felly. Dyna'r unig sylw arno yn y llyfr hwnnw. Aeth oddiyma i Gaernarvon i gadw'r ysgol a gedwid gan Evan Richardson, ond y rhoddwyd ei gofal heibio ganddo ar ol ei daro gan y parlys, debygir. Dilynwyd ef gan y Parch. William Lloyd, ac yntau gan John Williams. Yn ol Cathrine Jones, fe fu farw yn y dref. Gwr cwbl ddiniwed yr ymddengys ei fod, heb nemor ddisgyblaeth ganddo ar y bechgyn dan ei ofal. A dyma swm yr hyn a wyddis am dano. Ei enw ef yn ddiau yw'r John Williams a saif yn gyntaf yn rhestr yr eglwys am 1827. Os oedd yn trigiannu yn y dref yn niwedd ei oes, rhaid ei fod yn cadw ei aelodaeth yma. Paid ei gyfraniad ar ol Tachwedd. Tebygir iddo roi'r ysgol heibio beth cyn ei farw. Yr oedd Caeathro yn daith gyda Moriah yn 1838, ac yn daith gyda Bontnewydd yn 1857. Newidiwyd y cysylltiad â Moriah yn 1842 pan y sefydlwyd Engedi.

Y mae Cathrine Jones yn enwi'r rhai fu'n cadw ysgol yma heblaw John Williams, sef Evan Evans y Roe ac Evan Evans arall, John Roberts, John Wynne, Mrs. Owens o Gaernarvon a'r Parch. John Williams (Siloh). Yr oedd y rhai yma cyn dyddiau'r Bwrdd Ysgol.

Symudodd Griffith Evans i Rostryfan (Edrycher Rhostryfan), John Daniel a William Owen Hendai i'r America. Bu farw Richard Jones Prysgol isa a Richard Thomas y Tyrpeg yma. Dywed Cathrine Jones y bu y rhai hyn i gyd yn ffydd- lon iawn gyda'r achos.

Daeth Richard Jones, Treuan gynt, i fyw i Gastellmai o'r dref. Gwelwyd iddo fod yn ddefnyddiol gyda'r canu yn yr ysgol gyntaf yma. Bu felly wedi hynny ym Mhenrallt, Caer- narvon. Yna bu'n flaenor galluog a defnyddiol yma am faith flynyddoedd, ac yn ei hen ddyddiau fe aeth i fyw i'r dref. Dywed Mr. William Jones, y blaenor yn Nazareth, mai Richard Jones oedd y prif flaenor yma yn ei amser ef yma. Fe berthyn parchedigaeth i'w goffadwriaeth. (Edrycher Engedi).

Gwna Cathrine Jones y sylw yma ar Humphrey Llwyd: "Tua'r adeg yma [sef adeg y diwygiad] bu farw Humphrey Llwyd Prysgol, wedi bod yn ffyddlon iawn ym mhob peth yn perthyn i grefydd, yn ysgrifennydd, blaenor ac athro am flynyddoedd. Ei weddi bob amser wrth ddyfod i'r ysgol Sul fyddai ar iddo fod o les i'r plant a gogoniant i Dduw. Cafodd yr achos crefyddol yng Nghaeathro golled fawr ar ei ol. Yr oedd yn hynod am ei ffyddlondeb." Yr oedd ei gynhebrwng ar y Sulgwyn, 1859, yn ol atgof ei ŵyres, Mrs. O'Brien Owen. Nis gellid bod yn yr eglwys hon nemor, yn enwedig flynydd- oedd yn ol, heb ddeall fod Humphrey Llwyd yn ddylanwad personol neilltuol yn y lle. Heb glywed dim pendant iawn yn ei gylch, fe deimlid yn swn ei enw iddo fod yn ddylanwad pwysig iawn, a bod ei goffadwriaeth yn fendigedig. Efe oedd ysgrifennydd y Gymanfa Ysgolion gyntaf yng Nghaernarvon, sef yn 1813; a bu'n ysgrifennydd y cyfarfod ysgolion am flynyddoedd. Mae'r llyfr cyfrif a gedwid ganddo, y cyfeiriwyd ato ynglyn â hanes yr ysgol yn y Wern, mewn llawysgrifen dwt a manwl, ac y mae'r cyfrifon felly. Rhoe bopeth heibio er mwyn y capel. Rywbryd ar gefn cynhaeaf, pan oeddid yn rhoir yd i fewn, gelwid ei sylw gan William Jones y gwas, wedi hynny y blaenor yn Nazareth, fod oedfa yn y capel.. Yntau ar y funud honno yn rhoi'r gwaith heibio ac yn myned yno. Ni feddai ar ddawn gyhoeddus neilltuol. Yr oedd gan William Jones, fel hen was iddo, syniad uchel am ei gymeriad fel dyn a christion.

Dewiswyd y rhai yma yn flaenoriaid yn 1859: William Owen Prysgol, John Jones Prysgol isaf, Hugh Williams Tyddyn bach, John Roberts y Felin bach. Dywed Cathrine Jones mai 39 oedd rhif yr eglwys yr adeg honno. Ac os felly, yr ydoedd y dewisiad cyn y diwygiad. Tebyg, hefyd, mai ar ol marw Humphrey Llwyd.

Fe godir yr hanes am ddiwygiad 1859, fel y mae yng Nghofiant Dafydd Morgan (t. 473): "Prynhawn dydd Iau, Hydref 13, 1859, pregethodd Dafydd Morgan yng Nghaeathro. Nid oedd yr awyrgylch yn deneu iawn yno. Dywedodd wrthynt,—'Yr ydych chwi yng Nghaeathro yma heb deimlo'r diwygiad eto.' Ryw nos Sul yn fuan wedi hynny y disgynnodd y gawod, pan oedd Hugh Williams Tyddyn yn gweddio, gan ddal ar y gair hwnnw, Ac y'm cair ynddo ef. Dechreuasid y cyfarfod gan Robert Williams, yr hwn a lediodd y pennill a ganlyn gydag awdurdod a goleuni mawr,—

Awn unwaith eto i roi tro
O amgylch caerau Jericho;
Pwy wyr nad dyma'r ddedwydd awr,
Y daw rhyw ran o'r mur i lawr?

Arhosodd 14 ar ol yn y seiat y noson honno yn ol ernes yr emyn, canys yr Arglwydd a wyddai beth yr oedd efe ar fedr ei wneuthur. Yr oedd yno wenol neu ddwy wedi ymddangos fel rhagfynegiad o'r haf ysbrydol tua mis Awst. Yr oedd un ohonynt, Mrs. Elin Williams Rhosbach, yn mynd tua Chymanfa Bangor yn niwedd Medi, pan y safodd y trên yn y twnel sydd yn ymyl y ddinas honno. Cafodd pawb eu hunain mewn tywyllwch dudew, a syrthiodd braw ar lawer, rhag ofn bod damwain wedi goddiweddyd y gerbydres; ond dechreuodd Mrs. Williams orfoleddu gan ddywedyd,— Yr wyfi mewn trên na stopith hi byth yn y tywyllwch. Yr hwn sydd yn credu yn y Mab ni ddaw i farn; eithr efe a aeth trwodd o farwolaeth i fywyd.' Yr henafgwr Griffith Jones a adroddai wrthym mai dibroffes oedd ef yr adeg honno, er ei fod yn athro yn yr ysgol Sul, a hynny o flaenoriaid oedd yng Nghaeathro yn ddisgyblion iddo. Cyfodasai i ffenestr ei ystafell wely tua hanner nos ryw noson llawn lleuad, a gwelai lanc o'r enw Robert Jones, hwsmon yn y Llety, yn nesau ar ei ffordd adref o gyfarfod gweddi. Yr oedd ganddo lodrau o rib claerwyn am dano. Pan ddaeth gyferbyn a Chefnygof, cofiodd am y meistr digrefydd, a syrthiodd ar ei liniau lle'r ydoedd—mewn pwll o ddwfr y penliniodd fel y digwyddodd—ac offrymodd daer—weddi am achubiaeth gwr y tŷ. Cyffesai hwnnw [sef Griffith Jones] wrthym nad ymwelodd cwsg â'i amrantau y noson honno. Aeth gwr a gwraig Tyddyn cae allan fel arfer o flaen y seiat un noson, ond trodd hi'n ol o gowrt y capel, syrthiodd ar ei glin— iau ar y grisiau o flaen y drws gan waeddi à llef anobaith, · Chymer yr Arglwydd mo hona i,' ddwywaith neu dair. Yr hen flaenor Humphrey Llwyd a'i cymerodd hi gerfydd ei llaw ac a'i harweiniodd i'r Tŷ. O'r tuallan y gwr a'i clywai yn llefain mewn acenion ingol. Anesmwythodd yn fawr ond ni feiddiai ddychwelyd. 'Wn i ddim be' mae nhw'n wneud iddi,' meddai, os nad ydyn nhw yn i lladd hi.' Mewn cyfarfod gweddi hwyliog, Humphrey Owen Prysgol a geryddai un hen frawd, Richard Jones y Wern, a ganai yn ddidrefn. 'Taw,' meddai, dydi'r mesur iawn ddim gen ti.' Na hidia befo'r mesur,' meddai yntau, 'nid wrth y mesur rydwi'n mynd heno ond wrth y pwysau.' Cyhuddid Hugh Williams Tyddyn bach am flynyddoedd o dorri llawr y sêt fawr yn gandryll drwy neidio mewn gorfoledd. Y dystiolaeth hon oedd wir. Teimlai John Roberts Caecrin ryw noson y dylai fugeilio nifer o fechgyn a grwydrasent i goedwig i weddio Duw. Hwythau a erfynient am ysbaid feithach dan y dail. Un ohonynt, Robert Jones Glangwna, a blediai i'r Israeliaid fod yn yr anialwch ddeugain mlynedd. Chewch chi ddim bod yma cyd a hynny,' ebe John Roberts. 'Adref a chwi.' 'Diwygiad 1859 roddodd fod i'r achos yng Nghaeathro fel y mae.'

Lle i 114 oedd yn y capel cyntaf. Gosodid lleoedd i 80 yn 1853. Cyfartaledd pris eisteddle, 7g. y 'chwarter. Swm y derbyniadau yn flynyddol am y seti, £9 6s. Rhif yr eglwys, 41. Casgl at y weinidogaeth, £7 15s. Rhoi'r y sylw" chwanegol yma ar y flwyddyn,—"Repario'r capel a'r tŷ, £3 12s. 9½c." Yn 1858 gosodid lleoedd i 100. Rhif yr eglwys, 30. Y casgl at y weinidogaeth,—"Nis gwyddom." Fe sylwir fod yr eglwys wedi disgyn yn ei rhif er 1853 o 41 i 30. Swnia hyn. ynglyn â'r Nis gwyddom yn argoelus. Yn 1860 y mae lle i 134 yn y capel. Naill ai seti wedi eu dodi i fewn neu ynte ddull newydd o gyfrif. Pa ddelw bynnag, dir eu bod yno, canys fe osodid 130 ohonynt, a thelid, yn ol 6ch. yr eisteddle y chwarter, £13 am danynt, yr hyn sy'n dâl cyflawn i'r geiniog. Ffrwyth dyladwy i'r diwygiad. Rhif yr eglwys, 80. Casgl y weinidogaeth, £21 6s. Yn 1866 yr oedd rhif yr eglwys yn 88. Casgl y weinidogaeth, £29 11S.

Yn 1862 fe brynnwyd llecyn o dir gyda bwriad i adeiladu capel newydd arno. Mesur y tir ar wahanol gyrrau, 44 troedfedd, 86 troedfedd, 64 troedfedd. Y gwerth, £28 11s. 8g. Adeiladwyd y capel yn union. Ei werth, £1,100, heb sôn am y gwaith a rowd arno yn rhad gan y ffermwyr. Y cyntaf i bregethu ynddo oedd y Parch. Thomas Owen Porthmadoc. Agorwyd yn ffurfiol gyda chyfarfod pregethu. Cesglid bob dydd diolchgarwch at y ddyled nes ei chlirio. Dengys yr Ystadegau fod y ddyled yn £200 yn 1878, ac iddi gael ei chlirio yn 1879. Yn 1865 fe brynnwyd dros hanner acr o dir wrth y capel am £100, sef tir y fynwent. Yn 1879 yr oeddid yn gofyn caniatad y Cyfarfod Misol i werthu'r hen gapel. Tebyg, gan hynny, fod gwerth yr hen gapel yn rhan o'r £200, sef gweddill y ddyled, a dalwyd y flwyddyn honno.

Bu Humphrey Owen Llety farw yn 1866. Bu'n flaenor ffyddlon yn yr hen gapel a'r newydd.

Yn 1868 fe symudodd John Roberts y Felin bach oddiyma i'r Bontnewydd, wedi bod yn flaenor yma am 9 mlynedd. Ymagorodd i'w ddawn a'i ddylanwad yma. (Edrycher Bontnewydd.)

Daeth John Williams yma ar y cyntaf i gadw ysgol. Derbyniodd alwad i fugeilio Siloh yn 1875. John Jones Llainfeddygon a fu'n flaenor ffyddlon a diwyd, ac yn ddefnyddiol ym mhob cylch.

Ymddengys Caeathro ynglyn wrth enw Dafydd Morris yn y dyddiadur am y tro cyntaf yn 1865. Daeth yma o'r Bontnewydd, yn y flwyddyn flaenorol yn ddiau. A chan mai yn 1878 yr ymddengys ei enw gyntaf yn Bwlan diau iddo fyned yno yn 1877. Estynnodd ei arosiad yma, gan hynny, dros 13 blynedd. Newidiodd ef ei drigias yn dra mynych; ac yma, mae'n debyg, yr arhosodd fwyaf, ac wrth enw'r lle yma yr adwaenir ef oreu. Fe deimlid ei ymadawiad yn golled drom, y drymaf a gafodd yr eglwys hon. (Am sylwadau ar ei nodweddiad a'i ddull yn cadw seiat edrycher Engedi a Bwlan.)

Yn haf 1880 daeth W. Hobley yma o Engedi. Symudodd oddiyma ym mis Mai, 1881, i gymeryd gofal eglwys Seisnig Buckley.

Symudodd David Roberts y Felin oddiyma cyn bo hir ar ol y symuiad diweddaf i Benmaenmawr, wedi bod yn flaenor yma am rai blynyddoedd. Nodwedd geidwadol oedd i'r swyddogaeth yma yn ei amser ef, a dug efe'r nodwedd werinol i fewn iddi. Fe ystyrrid ei ddylanwad ef yn un iachus gan gorff y gynulleidfa. Fe lwyddodd ef i gael yr eglwys i roi ei llais mewn symudiadau o bwys. Cychwynnodd ddosbarth Beiblaidd yma ganol wythnos. Natur fywiog, aiddgar oedd yr eiddo ef. Fe ymserchai mewn gwaith, Yr ydoedd yn ddyn a chraffter yn ei feddwl: craff ei ddirnadaeth o bwnc a chraff ei adnabyddiaeth o ddynion. Fe ddarllenodd yn lled helaeth; a rhwng ei ysbryd gweithio a'i ddeall mewn pynciau diwinyddol, yr ydoedd yn wr defnyddiol yn yr eglwys, a bu colled ar ei ol yn y lle.

Ionawr 30, 1885, bu farw Owen Williams yn 85 oed. Daeth yma o'r Bontnewydd yn 1868, lle bu'n flaenor am 43 blynedd. Bu'n flaenor yma, drachefn, am 17 flynedd. Yn y coffhâd am dano yn y Cyfarfod misol fe sylwid mai efe, yn debygol, oedd yr hynaf yn ei swydd o flaenoriaid Arfon, ac iddo fod yn ffyddlon a selog yn ei swydd. Mae pob lle i gredu iddo fod felly ar hyd ei dymor maith, megys yr oedd yn amlwg felly yn ei flynyddoedd olaf i gyd. Yn hen wr dros 80 oed fe ddeuai i'r moddion ganol wythnos drwy bob tywydd braidd: diau y daethai drwy bob tywydd pe caniatesid hynny iddo. Gan ei fod yn trigiannu yma gyda'i fab ynghyfraith, Hugh Williams Tyddyn bach, yr ydoedd dan y ddeddf yno yn y cyfryw bethau. Yr ydoedd yn hen wr siriol, agored, difeddwl-ddrwg; ac ar yr un pryd yn meddu ar synnwyr a chraffter, a deall da yn yr ysgrythyrau ac mewn pynciau diwinyddol. Fel siaradwr yr oedd yn rhydd a rhwydd. Ei ddiffyg yn ei hen ddyddiau, ac i fesur nid hwyrach, mewn dyddiau boreuach, oedd symud o'r naill fater i'r llall, yn lle gorffen gyda rhyw un mater. Ar ol traethu am hanner awr, fe dynnai ei fab ynghyfraith yng nghwt ei gôt, ac eisteddai yntau i lawr yn y fan. Eithr ni byddai fyth yn fyrr o sylwedd a phrofiad.

Yn 1884 yr oedd ————— Bryan wedi dod yma o sir Fflint, a galwyd ef yn flaenor. Bu farw mis Mawrth, 1886. Yr ydoedd ef yn wr ardderchog o ran dirnadaeth, gwybodaeth a phrofiad crefyddol. Heblaw bod yn ffyddlon iawn, yr ydoedd hefyd yn fanwl iawn ei ffordd gyda phob gwasanaeth, fel ag i beri ei fod yn dra defnyddiol yn yr eglwys yma dros ei dymor byrr yn y lle. Meibion iddo ef yw'r Meistri Bryan o'r Aifft a Chaernarvon.

Yn 1888 fe ddewiswyd yn flaenoriaid, Richard Jones Cefn y gof a John Hugh Jones Tyddyn wiscin.

Yn 1889 atgyweiriwyd y capel ar draul o £115. Talwyd â'r gweddill oedd mewn llaw o adeg gwerthu'r hen gapel. Yn 1895 cychwynnwyd ar y gwaith o dynnu i lawr yr hen dy capel ac adeiladu un newydd, ynghyda'r ysgoldy gerllaw. Swm y ddyled yn 1900, £700. Rhif yr eglwys, 125.

Medi, 1890, bu farw Hugh Williams Tyddyn bach, yn flaenor ers 21 mlynedd. Bu'n ffyddlon ac ymdrechgar gyda'r gwaith, a pharhaodd i'r diwedd yn ieuengaidd ei ysbryd. Cymhwysir ato gan y swyddogion yn eu nodiadau yr ymadrodd,—"yn llawn digrifwch a'i lond o grefydd," a dywedir ei fod yn golofn gref i'r achos a bod chwithdod ar ei ol. Yr oedd yn wr a mesur o urddas yn perthyn i'w ymddanghosiad a'i ddull, ac yn credu mewn arfer gradd o wyliadwriaeth gyda newydd-ddyfodiaid, a dal ei law yn o dynn yn yr awenau. Ynglyn â hynny, fe ddanghosai barodrwydd i roddi rhyw le go amlwg i rai y disgwyliai oddiwrthynt unrhyw gynorthwy neilltuol gyda dwyn y gwaith ymlaen. Medrai roi lle a gofalu am gadw'r awenau hefyd. Yr ydoedd yn graff ar y wyneb heb dreiddgarwch neilltuol. Fe ddywedir y nodweddid ef gan hynawsedd a charedigrwydd, ac y gwnelai gyfeillion ar bob llaw. Yn 1890 ymadawodd Hugh Owen Cae Philip, wedi bod yn flaenor yma am 9 mlynedd. Yr oedd yn flaenor yn Aber cyn dod yma, a galwyd ef i'r swydd gan yr eglwys hon, a gwerthfawrogid ei wasanaeth.

Mehefin 20, 1893, bu farw William Owen Prysgol, yn 79 oed, ac yn flaenor yma ers 34 blynedd. Y mae ef yn dra adnabyddus o ran ei enw lle bynnag y ceir Cymry ar wyneb y ddaear fel awdwr y tonau Bryn Calfaria, Deemster, Gwledd yr Eglwys ac eraill, ond yn arbennig y flaenaf. Dyn o ymddanghosiad yn hytrach yn eiddil ydoedd, a chyda chyffyrddiad amlwg dynerwch ac ieuangrwydd yng ngwedd ei wyneb. Er wedi hen golli gwrid ieuenctid, eto ni chollodd mo ffurf ieuengaidd y wyneb na gwên ieuenctid na thôn ieuengaidd y llais nac ysbrydiaeth a nwyf ieuenctid. Yr un pryd nid dyn ar y wyneb mo hono, ond yr oedd rhywbeth ynddo yn ymguddio ac yn ymgadw iddo'i hun. Gwelid arwyddlun hynny yn ei ddull yn dal ei wyneb megys y naill du. Fel swyddog yr oedd yn hytrach yn geidwadol: ni thynnai rai gymaint ymlaen a Hugh Williams. ac ni roddai atalfa chwaith. Danghosai gryn synnwyr yn ei ddull o drin dynion, ac yr oedd ei deimladrwydd a'i dynerwch naturiol yn help iddo. Ond er bod yn dyner medrai fod yn frathog hefyd; a medrai fod yn frathog mewn dull chwareus, fel mai anfynych, debygir, y briwiai neu y digiai neb. Ond er rhagori ar Hugh Williams o ran rhyw fedr mewn trin dynion, ac o ran dull teimladol, eto Hugh Williams, debygir, oedd y mwyaf cymwynasgar a charedig fel cymydog a chyfaill. Dywedai Anthropos am dano ar ddiwrnod dadleniad ei gofadail ei fod yn hoff o flodau, a hawdd credu hynny. Ei deimladrwydd oedd sail ei ddawn fel canwr ac fel cyfansoddwr. Yn ffurf y wyneb a'r talcen, cystal ag yn nheimladrwydd ei ddull, fe ddygai debygrwydd i wyr o dalent neilltuol mewn gwahanol ganghennau. Nid wyneb a dull y gweithredydd oedd ganddo, ond wyneb a dull y mynegydd. A llwyddodd yn ei donau i roi mynegiant arhosol i ryw wedd ar deimlad crefyddol. Yr un nodwedd oedd yn ei ddull fel arweinydd y gân. Yr hen ddull iraidd, teimladol, oedd ei ddull ef. Yn niffygiol mewn urddas a mawreddusrwydd yr oedd yn gyforiog o deimlad nwyfus. Ac yn hynny yr oedd canu Caeathro yn ei amser ef ar ei ben ei hun. Yn nyddiau y sel mawr gyda dirwest, yr oedd ei anthemau dirwestol yn dra phoblogaidd. Yr oedd yr achos dirwestol yng Nghymru y pryd hwnnw mor ddyledus iddo ef ag i neb pwy bynnag, o fewn cylch Arfon o leiaf. Y pryd hwnnw yr ydoedd yn ei anterth, a'i ddull yn llawn swyn a hoewder naturioldeb. Gwerthfawrogid canu ei gor ef gan Eben Fardd yn nyddiau ei gyfarfodydd llenyddol yng Nghlynnog. (Edrycher Ebenezer, Clynnog). Yr oedd gwrthwynebrwydd rhyngddo ef ac Ieuan Gwyllt. Ei syniad ef ydoedd fod Ieuan Gwyllt yn colli natur mewn celfyddyd, ac yn colli'r arddull Gymreig yn yr Ellmynnig. Yr oedd ei lewyrch mwyaf ef yng nghanolddydd bywyd. (Goleuad, 1893, Awst 4, t. 6.)

Yn 1893 dewiswyd yn flaenoriaid, William Jones Llwyn celyn a Richard Williams garddwr. Yn 1897 fe ddarfu J. Hugh Jones Tyddyn wiscin ymddiswyddo. Yn 1898 dewiswyd yn flaenoriaid, John Jones Bodrual, Robert Lloyd Owen, David Jones Frondeg.

Y Sul cyntaf yn Awst, 1893, cychwynnodd Robert Williams Nant Gwrtheyrn ar ei waith yma fel bugail. Yn haf 1898 fe dderbyniodd alwad o'r Graig. Efe oedd y bugail cyntaf i'w alw i'r swydd. Llafuriodd yn enwedig gyda'r bobl ieuainc. Yn 1899 derbyniodd Mr. W. O. Jones alwad fel bugail. Daeth. yma o Beaumaris.

Yn yr ysgol yn araf y cymerwyd mewn llaw wersi paratoedig y Cyfundeb, canys awyrgylch geidwadol braidd a fu yma. Megys ag yr oedd y canu, felly y bu'r gwersi yn yr ysgol a phethau eraill, sef ar yr hen gynllun gwreiddiol da. Adroddid yn nhymor William Owen y Deg Gorchymyn gan bob dosbarth yn ei dro, canys felly yr arferid gynt. Y pryd hwnnw ni chaniateid adrodd yr un hen adnodau drosodd a throsodd. Rhaid ydoedd aros ysbaid deufis o leiaf cyn y cyfrifid adnod i neb ar ol adroddiad blaenorol; ac hyd yn oed wedi hynny fel ail-adroddiad y cyfrifid hi. Er y rhoid bri ar yr hen ni roid dim bri ar lwydni. Fe berthynai i'r ysgol hon hyd ddiwedd y ganrif ddiweddaf, os nad o hyd, ddeuddeg o reolau sefydlog. Un ydoedd y rhaid dod i'r ysgol yn lanwaith ac at yr adeg briodol; ac un arall, na chaniateid yn ddigerydd rhyw uchel-chwerthin ar y ffordd allan. Os clywid am drosedd o unrhyw reol, fe roid sylw arbennig i'r rheol honno ar ben mis.

Dyma adroddiad ymwelwyr 1885 â'r ysgol: "Y mae yma rai dosbarthiadau rhagorol; ond byddai'n ddymunol talu mwy o sylw i'r gyfundrefn o raddoli. Gwnelai les mawr yma pe sefydlid cyfarfod darllen yn ystod yr wythnos i'r athrawon. Anogem i fwy o ffyddlondeb gyda golwg ar gael y gynulleidfa a'r eglwys yn fwy cyffredinol i'r ysgol, a thynnu allan gyn- lluniau o duedd i lesoli'r sefydliad. John Davies, Thomas Jones."

Arweinwyr y gân yn ddilynol i William Owen ydoedd. Robert Lloyd Owen a Hugh William Morris.

Y mae hanes gwasanaeth William Owen gyda chanu'r cysegr a dylanwad ei donau yn rhan o hanes Methodistiaeth Arfon, a gellir cyfleu rhywbeth am danynt yma cystal ag yn unlle. Yn ddyn ieuanc gartref yn Cilmelyn ym mhlwyf Bangor y dechreuodd gyfansoddi tonau. Wrth ddychwelyd oddiwrth ei orchwyl yn y chwarel yn y prynhawn, ymhen rhyw encyd o amser ar ol gwaeledd, ac yn flinedig o gorff, y cyfansoddodd y dôn Deemster ar y geiriau, "Mi nesaf atat eto'n nes." Yn ei lety yn Glanygors, yn nes i'r chwarel na'i gartref, y canwyd Deemster ganddo ef a'i gyd-letywr. Erys y dôn yn ei blas a hoffir hi gan blant bychain. Fe gyfansoddodd nifer o donau cyfaddas i'w canu mewn cyfarfodydd dirwestol, a bu ganddo gör undebol pwysig dan ei arweiniad oddeutu'r flwyddyn 1850. Dros ei ieuenctid a chanol oed yr oedd ei lais ef ei hun yn groew a seinber a threiddiol. Ei dôn Bryn Calfaria ar yr emyn, Gwaed y Groes, sydd wedi rhoi arbenigrwydd arno ymhlith cyfansoddwyr tonau. Y mae rhyw ffurf ar fywyd crefyddol. Cymru yn cael mynegiant yn y dôn yma fel na cheir feallai mor llwyr yn yr un dôn arall: gwna'r dôn yma ei hapêl at y profiad cyffredin. Yr oedd canu'r emyn ar y dôn yma gan y Parch. Hugh Roberts y cenhadwr, mewn cyfarfod cenhadol ym Moriah oddeutu 35 mlynedd yn ol, yn gorchfygu teimlad y lliaws yn y gynulleidfa fawr. Dywed Mr. Hugh Roberts. mewn llythyr: "Pe buasai William Owen yn gwybod y dylanwad y mae ei dôn wedi ei gael drwy gyfryngiad yr Ysbryd yn denu ac yn swyno cynhulliadau enfawr o baganiaid i wrando cenadwri y Bywyd ym Mryniau Cassia a Jaintia, ychwanegasai at ei nefol ddedwyddwch. Cyhoeddwyd y Llyfr Tonau Cynulleidfaol Cassiaeg cyntaf ugain mlynedd yn ol [o 1913]; ac enw'r hen dôn yn y llyfr yw Lum Kalbari." Mr. John Griffiths, Bee Hive, Bangor, a ddywed: "Oddeutu 40 mlynedd. yn ol [o 1913] yr oedd tri neu bedwar o ymfudwyr yn teithio'r anialwch yn Awstralia a'u gwynebau ar y meusydd aur. Digwyddai fod un ohonynt yn fachgen o sir Fon. Un noswaith cyrhaeddasant dŷ log mwy na'r cyffredin. Curasant y drws amryw weithiau. Curasant unwaith eto, pryd y rhoes benyw ei phen allan o ffenestr y llofft, gan ddweyd nad oedd derbyniad iddynt y noswaith honno, fod ei gwr oddicartref. Yr oedd y trueiniaid ar hyn ar droi ymaith yn siomedig. 'Wait a minute, boys,' meddai'r Cymro, a thrawodd yr hen dôn, Bryn Calfaria; a chyn ei fod wedi gorffen y pennill yr oedd y drws yn agored led y pen, a'r croesaw mwyaf yn cael ei estyn i'r trueiniaid." Nid yw hon ond enghraifft deg o ddylanwad cyffredinol y dón ar galon y Cymro. I bobl o'r tuallan bri mawr Caeathro ydyw ei mynwent. Y mae bri William Owen Prysgol yn ddiau yn ymestyn ymhellach; a phery Caeathro o hyd i roi disgleirdeb ar enw Dafydd Morris. Drwy'r cwbl, o fewn Arfon ac am gryn bellter o'r tuallan, y fynwent a rydd fri ar y lle. Macpelah y Methodistiaid ydyw o fewn rhyw gylch, a mangre gorweddfa enwogion y ffydd o fewn cyfnod go ddiweddar. Y gyntaf a hebryngwyd yma oedd priod William Owen. John Jones Mochdre, fel y gelwir ef o hyd, gan nodi'r man y dechreuodd gyntaf ddihuno'r wlad â'i utgorn arian a orwedd yma; a'i fab John Maurice Jones, cannwyll ei lygad,—llwyd ei wedd, gloew ei olygon, ac un y bu ei goffadwriaeth ef a'i chwaer yn ennyn. teimlad a dawn y tad yn seiat Engedi a mannau eraill; Evan Williams y limner, a luniodd ar y gynfas Eben Fardd a Dafydd Jones ac Edward Morgan, a erys yma hyd nes tynner ei lun yntau ar ddeunydd anniflant gan limner difeth; Thomas Hughes. araf araf, a'i dafod yn gwbl glöedig hyd nes yr enynner ei ddawn o newydd; Thomas Williams Rhyd—ddu, gyda'r hwyl lydan a'r balast bach, yn chwyrlio ar wyneb y tonnau brigwyn; John Williams Siloh syml ei nôd, taer ei lef ar annuwiolion Tanrallt; Ieuan Gwyllt, a impiodd gelfyddyd yr Ellmyn ar gân y Cymry, gan ei choethi a'i hurddasoli; William Owen Prysgol, a ganodd o'i big ei hun yn yr hwyrnos heb ddim i'w gymell ond y ddraenen yn ei fron; Dafydd Morris, a eglurai ryw ffansi gen i," ac a'i cymhwysai gyda bloedd hamddenol; William Griffith, arweinydd y gân ym Moriah a'r Sasiwn, llawn ysbryd ac asbri; Robert Lewis dyner ei wên, medrus ei gerdd, eang ei wasanaeth gyda chanu eglwysi'r cylch; William Evans y cenhadwr cywirnod o Millom; Goleufryn oleubryd oleulawn; Henry Edwards, y dywedwyd yn ei gynhebrwng y byddai Siloh yn argraffedig ar ei galon byth; John Edmunds gyfrwysgall, llawn adnoddau; John Owen "y glo," serchog yn ysgydwad ei law; Evan Hughes golomenaidd ei belydriad; John Jones y blaenor, yn byw, yn symud a bod er mwyn Engedi; Hugh Williams y Tyddyn a orfoleddodd nes dryllio'r byrddau coed; John Jones Llainmeddygon, ffyddlon i'w nôd; Rowland Jones Tygwyn, onest, ddefnyddiol; John Davies yr Ystrad, cyflawn wr yn eglwys y Betws; John Jones Beulah, ochelgar, cydnabyddus â'r gyfraith, craff ei edrychiad; ac nid yw hyn yn cyrraedd ond hyd o fewn dwy flynedd i ddiwedd y ganrif o'r blaen. Na, nid yma y maent ychwaith! Gellir cysylltu yr atgof am danynt â'r lle, am mai yma y bwriwyd eu plisgyn; ond dyna'r cwbl. Ym mynwent Eglwys Wen ger Dinbych y mae carreg las ac arni'n gerfiedig, "Llyma y gorwedd —," dim rhagor. Cerfiwyd y geiriau gan Twm o'r Nant, gan fwriadu torri ei fedd—argraff ei hun. Ataliwyd ei law gan ryw deimlad neu ryw reddf, ac arhosodd y garreg fel yna yn gofgolofn iddo, ac nid oedd eisieu ychwaneg. Nid yw'r gwir ddyn dan y garreg las honno: nid yw'r gwir gorff yno na'r hedyn ohono, namyn yn unig y plisgyn yr ymddihatrwyd oddiwrtho, ac a erys bellach yn yr allanol. Fe giliodd y dyn yn ol i'w wreiddyn, ac yno yn y dirgelwch yr erys, gan ymestyn yn ddisgwylgar hyd wanwyn siriol. "Llyma y gorwedd —," nid y gwir ddyn; y mae efe'n wr arallwladog, chwedl Jacob Behmen yng nghyfieithiad Morgan Llwyd. Nid "llyma y gorwedd," ond acw yr ymegyr. Nid gwneud eu bedd ym Mynwent Caeathro y maent; ond gwneud eu nyth yn y Mawr Ddirgelwch. Nid torri beddrodau Caeathro a wnant ar swn yr utgorn diweddaf; ond hedeg allan o'r nyth yn y Mawr Ddirgelwch, lle maent yn disgwyl y mabwysiad, sef prynedigaeth y corff, pryd y bydd yr holl greadigaeth gyda hwy "yn rhoi bloedd na chlywodd clustiau Duw erioed mo'i bath," ys dywedai Robert Jones Llanllyfni. Yn y Mawr Ddirgelwch, nid ym Mynwent Caeathro, y gorwedd eu corff goleu, hedyn corff yr atgyfodiad, ac allan o'r cyflwr goleu hwnnw, ac nid o'r pridd cleilyd, llaith,—oddieithr fel arwyddlun—yr ymagorant yn yr Adenedigaeth, gan hedeg allan i'r Rhyddid a'r Claerder ger gŵydd Wyneb Duw. Amen.

"O ynfyd! . . . . nid y corff a fydd yr ydwyt yn ei hau. . . . . Eithr Duw sydd yn rhoddi iddo gorff fel y mynnodd efe, ac i bob hedyn ei gorff ei hun."

Nodiadau

1. Ysgrif gan Cathrine Jones (Lodge), yn dwyn yr hanes i lawr hyd 1884. Nodiadau gan y swyddogion ar 1884-98. Y llyfr casgl eglwys, 1826-39. Cuttings o bapurau newydd yn dwyn perthynas â chofadail W. Owen Prysgol, drwy law Mr. T. Gwynedd Roberts.