Hanes Methodistiaeth Arfon-Caernarvon/Y Bontnewydd

← Moriah

Hanes Methodistiaeth Arfon-Caernarvon gan William Hobley

Caeathro

Y BONTNEWYDD.^[1]

Y MAE'R Bontnewydd ychydig lai na dwy filltir o Gaernarvon, ar y briffordd i Bwllheli. Rhed yr afon Wyrfai drwy'r lle. Dywed Mr. R. R. Jones, gan ysgrifennu yn 1893, mai rywbryd yn nechreu'r ganrif o'r blaen, sef yn nechreu'r ddeunawfed ganrif, yr adeiladwyd y bont gyntaf; ac mai troed—bont oedd yma cyn hynny, sef cerryg hirion wedi eu dodi ar gerryg a osodwyd i lawr yn yr afon. Ae'r anifeiliaid a'r cerbydau drwy'r rhyd gerllaw. Rhoid yr enw Pont arni'r pryd hwnnw. Yr oedd sarn ryw dri chwarter milltir is ei llaw. Pan adeiladwyd pont yma oddeutu dwy ganrif yn ol fe'i gelwid yn Bontnewydd, ac aeth yr enw yn enw ar y lle. Canwyd iddi fel yma:

Pont newydd ddiogel ddigon—gadarn,
A godwyd yn Arfon,
A wnaeth Harri o waith purion
Rhag y lli, â meini Môn.

Harri oedd y pensaer, brodor o ardal Felinheli.

Yr oedd y cyffion cyhoeddus yn y pen deheuol i'r bont, lle sicrheid y meddw a'r afreolus. Adeiladwyd y bont bresennol yn 1840.

Yr oedd yma rai crefyddwyr Methodistaidd cyn diwedd y ddeunawfed ganrif, ac ae y rhai'n i'r gwasanaeth yn y Waenfawr neu Frynrodyn neu Gaernarvon. Fe gyrchai nain John Griffith (Bethesda), sef Modryb Sioned Cefnwerthyd i'r Waenfawr. Yr oedd y ffordd, heblaw bod yn bell, mewn mannau yn anhawdd hefyd. Un tro, ar noson dywell yn y gaeaf, hi syrthiodd i bwll mawnog. "Wel," ebe hi, "os caf fynd i'r nefoedd, bydd yn lled ddrud i mi." Y mae cofiannydd ei hŵyr, sef John Owen Ty'nllwyn, yn sylwi ar hynny, os y llithrodd hi dipyn ar air y tro hwnnw, yn gystal ag ar weithred, ei bod, er hynny, yn un nodedig mewn crefydd, ac iddi ddangos hynny mewn oes faith. (Cofiant a Phregethau, t. vii.) Ni wyddis pa bryd y dechreuwyd cynnal gwasanaeth crefyddol yn y lle. Bu nifer o wragedd yn dod at ei gilydd i gynnal cyfarfod gweddi, y rhan amlaf mewn tŷ wrth gefn Glanbeuno, lle'r adeiladwyd y capel yn ddiweddarach.

Yn nechre y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ebe Mr. Francis Roberts, y dechreuwyd cynnal ysgol yn y tý hwnnw, gyda chynorthwy rhai o'r dref. Yn hanes Casgl Dimai'r Cyfarfod Misol, gyferbyn â Chwefror 6, 1801, ceir y nodiad: "I dalu am dŷ'r Bontnewydd, £1 Is." Deuai Doli Evans Pont y cyrnol, mam Eliseus Evans, i'r ysgol, cystal a'r Sioned William y crybwyllwyd am dani. Edrydd Mr. Francis Roberts fod Robert Jones, y gof, Caernarvon, yn siarad un nos Sadwrn yn y dref gyda thaid a nain Mr. William Jones Caemawr, a dywedai ei fod ef ac eraill yn bwriadu cychwyn ysgol Sul yn y Bont, a gofynnai iddynt ddanfon eu plant yno. Anfonwyd Elen, mam Mr. Jones, gyda'r plant eraill. Bu hi farw, Mehefin, 1894, yn 96 oed. Os nad oedd Elen ond yng ngofal y lleill, gallasai'r ysgol fod wedi cychwyn yn nechreu'r ganrif; ond os cymeryd gofal y lleill yr ydoedd, rhaid rhoi'r amser rai blynyddoedd ymlaen.

Adeiladwyd y capel yn 1807, a gelwid ef yn Gapel Cefnwerthyd, tystiolaeth i ddylanwad Modryb Sioned yn ddiau, gan mai ar dir Glanbeuno yr oedd y capel. Nodid y flwyddyn y codwyd y capel ar garreg uwchben y drws. Yr oedd y tŷ capel yn y pen agosaf i'r dref. Yr Hen Gapel yw'r enw a erys o hyd ar y tai yn y lle. Yr oedd drws o'r tŷ i'r capel; ac yr oedd y pulpud yn y talcen agosaf i'r tŷ. Dodwyd ychydig feinciau ar ganol y llawr; ac ar hyd y naill ochr a'r llall yr oedd boncyff coeden wedi ei gosod gyda cherryg yn ei gynnal. Yr oedd y drws yn y pen isaf o'r ochr agosaf i'r ffordd, gyda gris o tano. Pan atgyweiriwyd y capel ymhen rhai blynyddoedd, fe symudwyd y drws yn nes i'r pen arall, a rhoddwyd seti yn y capel, a sêt ganu yn ymyl y sêt fawr. Fe dybir mai dyma'r pryd yr adeiladwyd y tŷ capel. Am flynyddoedd ni byddai'r capel ond rhyw hanner llawn, er na chynwysai ond oddeutu 80.

Bu'r Parch. Robert Owen (Apostol y Plant) yn gweithio yma mewn ffactri oddeutu'r flwyddyn 1815. Dywed y deuai i'r ysgol bob Sul ac i'r oedfa ddau, ac i Benrallt yr hwyr. Diau mai o Benrallt y deuai'r pregethwr i'r oedfa brynhawn. Dymai lle hollol ddigrefydd oedd y Bont y pryd hwnnw. (Cofiant, t. 25). Bu John Elias a Thomas Charles yn pregethu yn yr hen gapel. Y cyntaf i weithredu fel blaenor oedd William Griffith Cefnwerthyd. Bu ef farw Gorffennaf 20, 1819, yn 60 oed. Ni adroddir chwaneg am dano na'i fod y gwr mwyaf blaenllaw gyda'r achos ar y cychwyn. Ei wraig ef oedd Sioned William. Bu hi farw Mawrth 15, 1840. Edrydd John Owen am Morris Jones yr Hen Broffwyd yn ymddiddan â hi mewn seiat. "Pa faint a gymeri di am dy grefydd gael iti dewi cadw swn efo hi?" Edrychodd yr hen wraig yn hanner digllon, hanner dychrynedig, ac atebodd yn swta, "Ni chreodd y Brenin Mawr ddim digon i brynnu fy nghrefydd i," ateb a el i ddangos ei bod yn berchen meddwl allan o'r cyffredin.

Fe ddichon mai'r rhai cyntaf a alwyd yn ffurfiol fel blaenoriaid oedd Hugh Jones, Ellis Griffith ac Owen Williams. Yr oedd Hugh Jones mewn gwasanaeth yn y Dinas. Ymhen ysbaid ymsefydlodd yng Nghaernarvon fel masnachydd glo, ond parhaodd i ddilyn yr achos yma yn dra ffyddlon hyd henaint, ac yna ymsefydlodd yn Engedi, a galwyd ef yn flaenor yno. (Edrycher Engedi.)

Y mae Edward William, yr hen flaenor o Dalsarn, yn rhoi ei atgofion am yr hen gapel. Bu yma mewn gwasanaeth am ystod o bedair blynedd ar ddau dro gwahanol, y tro cyntaf o 1811 hyd 1814. Fel hyn y dywed: "Yn y blynyddoedd hyn nid oedd digon o broffeswyr i gadw ysgol Sabothol yn y Bontnewydd. Deuent o'r dref i'w cynorthwyo, bedwar neu bump bob Saboth, pa rai a gyfrifem fel angylion, yn llawn sel a bywiogrwydd. Un o honynt oedd Rees Jones. Cadwai fasnachdy yn y brif heol yng Nghaernarvon. Brodor o Bwllheli ydoedd debygid. Gwelwyd ef amryw droion yn dibennu'r ysgol ar ben ei ddeulin ar lawr pridd hen gapel y Bontnewydd, a'i ddagrau'n disgyn yn ffrydlif i lawr ei ruddiau. Un arall oedd Robert Jones gof Penymaes [Tre'rgof]. Byddai yntau â'i holl egni gyda'r gwaith da, yn holwyddori yn fywiog, a'r plant fel cywion adar a'u pennau i fyny. Un arall oedd gweithiwr iddo, a brodor o Eifionnydd, o deulu Bach y saint, o'r enw Griffith Roberts: llanc oedd efe y pryd hwnnw. . . . Ymfudodd [o ardal Brynengan] i'r America. . . . Pe buasai i'r gwr hwn syrthio i wrthgiliad, braidd na fuasem yn credu cwymp oddiwrth ras. Un arall oedd Richard Owen, gwr cyntaf i wraig y Parch. David Jones Treborth. Un arall oedd Robert Evans . . . . Heol y Llyn." (Cofiant Eryron Gwyllt Walia, t. 20.) Yn chwanegol at y rhai a nodir yma, fel yn dod o Gaernarvon i gynorthwyo gyda'r achos, fe enwir hefyd John Humphreys a John Wynne, y ddau yn bregethwyr, a Richard Evans y saer. Byddai Rees Jones, ar un bore Sul o bob blwyddyn, yn dod a'i brentisiaid gydag ef o'r dref. Cof gan Mr. Francis Roberts glywed Griffith Roberts y post yn dweyd iddo ef fod yno gyda Rees Jones ar dri thro yn y dull hwnnw.

Enwir, hefyd, Dafydd Jones Tyddyn Sais (Bodwyn yn awr) a Richard Morris Ty cnap, fel rhai fu'n flaenllaw gyda'r achos yn yr hen gapel.

Dywedir yn ei gofiant i John Griffith ddechre pregethu tua diwedd 1840, a dywedir mai yn "hen gapel gwael Bontnewydd" y bu hynny. Eithr fe godwyd Siloam, y capel presennol, yn ystod 1840, a thybir gan hynny y rhaid ei fod wedi dechre ryw gymaint yn gynt. (Edrycher Jerusalem, Bethesda.) Yr oedd Rhostryfan ac yma yn daith yn 1838. Yn 1857 trefnwyd yma yn daith gyda Chaeathro. Ar ol agor capel Penygraig yn 1863, aeth yn daith gyda'r Bontnewydd, yr oedfa 10 ym Mhenygraig.

Gorffennaf 1, 1839, cytunwyd â'r Arlwydd Niwbro am dir y capel newydd am rent o £4 y flwyddyn gyda deg swllt i lawr, ar lease o 99 mlynedd. Yr un flwyddyn gosodwyd carreg sylfaen y capel newydd. Y seiri meini oedd Meyrick Griffith Brynrodyn a John Ellis, y Sign wedi hynny. Y saer coed oedd Hugh Roberts, mab Nansi Griffith y Niwbro. Adnabyddid y capel fel un o gapelau Meyrick Griffith. Yr oedd yn gadarngryf yr olwg arno, ac yn cyfateb i'r olwg. Yr oedd meini ardderchog ynddo ymlaen. Ei ddiffyg ydoedd bod heb fargod da ac heb borth yn y fynedfa. Y draul,—£700. Agorwyd yn 1840 gan John Elias. Yr oedd cylch y gynulleidfa yr adeg yma yn cyrraedd o Blas Llanfaglan i Blas Glanrafon, ac o Blas Llanwnda i'r Hendy. Pan ymadawodd William Griffith a'i deulu o Blas Llanwnda yr oedd teimlad dwys yn yr eglwys, a chynhaliwyd cyfarfod gweddi yno y noswaith cyn iddynt fudo. Yn 1855 neu'n fuan wedyn chwanegwyd seti yn y lleoedd gweigion. yn y capel.

Yn 1846 daeth William Williams y pregethwr yma o Garneddi.

Yn 1847 fe wnawd casgl o ewyllys da tuag at gynorthwyo'r achos. Y swm,—£25 11S. Medi, 1850, dewiswyd yn flaenoriaid, Richard Humphreys Llanfaglan ac Eliseus Evans. Yn ol Ystadegau 1893 yr oedd Eliseus Evans yn flaenor er 1844. Y mae Mr. William Williams yn sicrhau, oddiar ei atgof ei hun am yr amgylchiad, fod hynny'n gamgymeriad; a dywed ei fod tua'r adeg a nodwyd, sef amseriad a gafwyd yn anibynnol arno ef. Tebyg mai rywbryd cyn hynny y bu farw Robert Jones. Daeth ef yma o'r Wrach ddu, Môn, lle'r oedd yn flaenor. Galwyd ef i'r swydd yma. Bu'n byw yn Nhy'nrallt, ac yr oedd yn stiwart Coed Alun. Yn 1855 symudodd (Mr.) Williams i Glanbeuno o Bentraeth, Môn, a galwyd ef yn flaenor yma.

Bore Mercher, Tachwedd 9, 1859, diwrnod ffair Caernarvon, y pregethodd Dafydd Morgan yma. Yn y seiat daeth merch ieuanc ymlaen mewn dagrau, Elen Hughes Tanydderwen. Dywedodd y diwygiwr wrthi am weddio dros ei rhieni ac y deuent hwythau. Nid oedd y tad yn oedfa'r bore, ond fe aeth i oedfa'r hwyr i Rostryfan. "Beth yw eich enw?" gofynnai'r diwygiwr i'r gwr ar ben y fainc ymhlith y rhes o ddychweledigion. Richard Hughes, oedd yr ateb. "Ydych i'n dad i Elin bach?" "Ydwyf." "Ydi hi yma?" "Ydi." "'Roedd hi'n dweyd y gweddïai hi drosochi. Ddaru chi wneud, Elin?" "Do, syr, bob cam o'r ffordd adref." "Gweddïwch eto, merch i. Fe ddaw eich mam eto." A daeth y fam y nos Sul dilynol yn y Bontnewydd. Dyma bennill a genid yma'r adeg honno:

O Arglwydd Dduw Jehofa, Tro yma'th wyneb llon,
Ac edrych ar dy bobl, Sy'n sefyll ger dy fron;
Rho ras i'r bobl ieuainc, A nerth i'r canol oed,
A chymorth i'r hen bobl I gyrchu at y nôd."

(Cofiant D. Morgan, t. 478.)

Yn 1857 daeth y Parch. Dafydd Morris yma o Drefriw.

Yn 1860 daeth Capten Griffiths yma o Leyn, a galwyd ef yn flaenor.

Yn 1863 dechreuodd David Hughes bregethu yma. Yr ydoedd ar y pryd yn aros yn Glanbeuno, a symudodd oddiyma i Fachynlleth yn 1863 gyda'i feistr. Bu'n weinidog yn Llan- fechain ger Croesoswallt.

Yn 1863 yr adeiladwyd capel Penygraig. Aeth Richard Humphreys a Capten Griffiths Cefnysoedd, y ddau flaenor, yno. Symudodd (Mr.) Williams Glanbeuno oddiyma i Fachynlleth yn 1863. Dywed Mr. Francis Roberts fod crefydd yn isel pan ddaeth ef yma, ac iddo fod yn foddion i greu peth cyffro yma gyda'r achos, ac iddo sefydlu cangen ysgol yn Gellachfain, lle saif Brymer Terrace. Bu'n arolygwr yr ysgol am flynyddoedd, a symbylodd liaws i ddysgu'r Hyfforddwr. Cychwynnodd glwb dilladu yn y lle, a byddai'n gwneud casgl ato; a thrwy hynny fe ddenodd liaws o blant tlodion i'r ysgol. Parhaodd y clwb i wneud ei waith am rai blynyddoedd wedi iddo ef fyned oddiyma. Canmolir ef am ei garedigrwydd at yr achos. mewn gwahanol gysylltiadau gan Mr. R. R. Jones, ond fe ddywed nad oedd efe'n cyd—dynnu yn esmwyth â'i gydswyddogion, ac yr haerid ei fod yn feddiannol ar lawn digon o ysbryd unbenaethol. Y mae gan J. Ff. J. ysgrif faith arno yn y Drysorfa am 1868 (t. 271, 394, 429). Yr oedd y Parch. John Ffoulkes Jones yn nai i'w wraig ef, a diau mai efe yw awdwr yr ysgrif. Yr ydoedd ei fodryb a'i fam yn wragedd yn arddangos prydferthwch sancteiddrwydd. Rhaid bod presenoldeb gwraig Glanbeuno cystal a'r gwr o werth dirfawr yn y lle yma, canys yr oedd awyrgylch o sancteiddrwydd yn ei hamgylchynu, ac yr oedd hi yn llawn gweithredoded da, yn ddiduedd ac yn ddiragrith. Yr ydoedd ei chymwynasau nid yn unig yn lluosog, ond wedi eu heneinio â gras, a'i hwynepryd yn pelydru tynerwch yr Efengyl. Atgof cysegredig yw eiddo'r pregethwyr, pa un ai hen ai ieuainc, a gafodd y fraint o letya yn ei thý. Rhoi'r yma rai dyfyniadau o ysgrif John Ffoulkes Jones: Derbyniodd Mr. Williams argyhoeddiad amlwg a dwfn. Aeth drwy'r bwlch yma ar ei hyd. . . . Bu am amser, fel y tystiai wrthym un tro, ar fin anobaith. . . . Daeth i'r society ar ol oedfa i'r hen frawd, Mr. John Huxley o Gaernarvon. . . . Gellid meddwl, fel y sylwa'r Parch. Robert Hughes Gaerwen, fod dyfodiad Mr. Williams at grefydd wedi cynyrchu gryn lawer o sylw, nid yn unig yn y cylchoedd agosaf, eithr hefyd drwy'r sir. Canys yr oedd efe'n aelod mewn teulu uchel. . . . Clywais mai efe oedd y cyntaf o'r teulu a ymunodd â'r Methodistiaid yn sir Fon. . . . Ymrodd lawer i ddarllen a myfyrio; a thrwy ddiwydrwydd a dyfalbarhad . . . . a thrwy ymbiliau a gweddïau lawer, darfu iddo yntau gynyddu llawer.... Yr oedd ef yn awyddus am i eraill gael mwynhau yr un rhagorfreintiau. . . . Ac felly drwy ei lafur, ei ffyddlondeb a'i weithgarwch, ynghyda'i ddoethineb a'i hynawsedd, ond yn enwedig ei ymarweddiad sanctaidd a'i ysbryd gwylaidd, gos- tyngedig, oedd fel enaint tywalltedig ar ei holl fywyd i gyd, profodd ei hun yn ddyn gwerthfawr a defnyddiol iawn. . . . Dewiswyd ef yn swyddog eglwysig . . . pan nad ydoedd eto ond dyn ieuanc naw arhugain oed. Dyma'r amser y daeth i gydnabyddiaeth a . . . John Elias. . . Perthynent i'r un eglwys, a byddent ill dau yn un ysbryd ac yn un enaid. . . . Efe oedd ei safon a'i gynllun mawr. . . . Bu dyfodiad Mr. Williams i Glanbeuno . . . . yn gaffaeliad nid bychan i'r achos yn y Bontnewydd. . . . Lled isel a marwaidd oedd yr achos. yn y lle hwn; ac effeithiai hyn i fesur mawr ar feddwl Mr. Williams. . . . Cafodd fod llawer yn y gymdogaeth nad arferent fyned i un lle o addoliad ar y Saboth. Yr oedd un ardal yn neilltuol felly, lle'r oedd y trigolion yn isel ac anwybodus iawn. . . . Ymwelodd â'r teuluoedd ei hun eilwaith a thrachefn; ond bu ei holl ymdrechiadau yn hollol aneffeithiol er eu cael i wrando'r Efengyl. "Wel," meddai Mr. Williams o'r diwedd, "os na ddeuwch i atom ni, a gawn ni ddyfod atoch chwi?" "Cewch," meddai un ohonynt; ac felly fu. Y Saboth canlynol aeth Mr. Williams i sefydlu ysgol Sul yno; a pharhaodd i fyned iddi am rai blynyddoedd; a gwnaeth yr ysgol hon er mai bechan a dirodres ydoedd, drwy fendith yr Arglwydd, ddirfawr les; canys bu'n foddion i ddwyn llawer i swn gweinidogaeth yr Efengyl; ac yr ydym hefyd yn deall i rai ohonynt ymuno â'r eglwys. Gallem feddwl fod arhosiad Mr. Williams yn Glanbeuno wedi bod yn fendith i ardal y Bontnewydd yn gyffredinol; canys drwy ei ymweliadau a'i ymddiddanion syml, bu'n foddion i beri graddau o gynnwrf a deffroad drwy'r holl gymdogaeth. Chwanegodd yr ysgol Sabothol a'r gynulleidfa. fel yr ydym yn deall, i fesur mawr; a daeth yr achos . . . i ymddiosg o'r iselder a'r llesgedd a'i nychai o'r blaen, ac i ddangos ynni ac ysbryd newydd yn ei holl gysylltiadau. Yr oedd llawer o'r ysbryd yna yn nodweddu bywyd a chymeriad Mr. Williams. . . Ei hoff arferiad ef oedd darllen y Beibl o'i gwrr, a darllenodd ef lawer gwaith drosto. . . Yr oedd yn ddyn o benderfyniad, o farn ac ewyllys gref, ac yn meddu ar lawer o ynni a gweithgarwch. . . . Ni fynegai ond ychydig o'i deimladau personol. . . Nid dyn tymerog, nwydog oedd . . . . ond dyn o ymarweddiad gwastad, ac yn meddu ar lawer o hunanfeddiant a phwyll. . . . Yr oedd y ddyledswydd yn great fact yn ei deulu ef; ac er y mynych ymarfer â hi, byddai bob amser ryw freshness a newydd-deb ar y gwasanaeth, a chedwid y fath urddas a mawredd ar yr amgylchiad na welir yn aml ei gyffelyb. Nid ydym yn cofio,' meddai'r Parch. R. Hughes Gaerwen, gweled crefydd deuluaidd yn ei holl gysylltiadau wedi ei dyrchafu i raddau uwch nag yn nheulu Mr. a Mrs. Williams.'"

Fel rhyw gymaint o gadarnhad i'r sylwadau ar gyflwr yr achos ac ar ddylanwad Williams Glanbeuno ar y lle, cymerer y cyfrifon yma o dafleni'r Cyfarfod Misol: Rhif yr eglwys yn 1853, 95; y ddyled, £330; pris eisteddle, o 6ch. i 9c.; casgl y weinidogaeth, dim cyfrif. Rhif yr eglwys yn 1856, 100; y ddyled, £228 5s.; casgl y weinidogaeth, £25. Rhif yn 1858, 103; y ddyled, £190; y casgl at y weinidogaeth, £23. Rhif yn 1860, 151; y ddyled, £150; y casgl at y weinidogaeth, £34 4s. Rhif yn 1862, 173; y ddyled, £100; casgl at y weinidogaeth, £31 10s.

Yn 1864 symudodd y Parch. Dafydd Morris oddiyma i Gaeathro, wedi bod yma am saith mlynedd. Ei gartref yma ydoedd Plas Llanwnda. Parhae i ddod yma i gadw'r seiat o Gaeathro hyd nes y cafwyd bugail yma. Gwerthfawrogid ei lafur yma fel mewn mannau eraill. Yn 1865 fe dderbyniwyd yn flaenoriaid yn y Cyfarfod Misol: Thomas Owens, Griffith Roberts, Thomas Roberts. Tebyg mai yn y flwyddyn flaenorol y dewiswyd hwy gan yr eglwys, gan y nodir y flwyddyn honno fel blwyddyn etholiad Griffith Roberts yn Ystadegau 1893.

Yn 1866 symudodd y Parch. David Davies yr exciseman oddiyma i Bentrefelin ger Tremadoc. Bu ef a Dafydd Morris yma gyda'i gilydd am rai blynyddoedd, a dywedir eu bod yn cydweithio'n ddymunol a'i gilydd. "Dyn da, pwyllog, arafaidd," ebe Mr. Francis Roberts, "a phregethwr da a hoffus gan bawb; a gadawodd argraff ddymunol ar y gymdogaeth fel gwr Duw mewn modd amlwg." Sylwa Mr. William Williams. y Groeslon, Waenfawr, fod ganddo feddyliau cofiadwy ym mhob pregeth, a bod teimlad toddedig yn nhôn ei lais, a chwanegai yn fawr at ei effeithiolrwydd. A dywed ef nad oedd tuedd ynddo i wthio ei hun i sylw, ac yr arferai ddweyd,—"Yr ydwyf fi yn cael cymaint o barch ag yr wyf fi yn ei haeddu."

Tebyg mai yn 1868 yr ymadawodd Owen Williams Tyddyn wrach oddiyma i Gaeathro, yn gymaint ag mai efe oedd trysorydd yr eglwys ac y dilynwyd ef yn y swydd honno gan John Roberts. Gwnawd ef yn flaenor yma yn 25 oed. Heblaw bod yn drysorydd cyntaf yr eglwys, yr ydoedd hefyd yn gyhoeddwr y moddion. Dywed Mr. R. R. Jones na chwynasai pe buasai raid iddo wneud y cwbl ei hunan gyda'r achos. Yr ydoedd yn selog a pharod a chywir fel Petr, blaenor y disgyblion; ac fel yntau yn llefarwr rhwydd, twymngalon. (Edrycher Caeathro.) Yn 1868 daeth John Roberts yma o Gaeathro a galwyd ef yn flaenor. Tua 1870 y symudodd Richard Morris Glanrafon oddiyma i Dyddyn ffridd, Bangor. Daeth yma o Bentrefoelas tuag 1864. Brawd oedd ef i'r Parch. Dafydd Morris. Yr ydoedd yn wr ffyddlon ac ystyrrid ef yn ddiwinydd da. Dywed Mr. Francis Roberts fod ei ol i'w weled o hyd (1899) ar rai o'i ddisgyblion. Dywedir y bu'n cynnal cyfarfod ar bnawn Sul am un ar y gloch i efrydu'r gramadeg Cymraeg. Rhaid, fe debygasid, ei fod yn rhoi rhyw ffurf ysgrythyrol ar y drafodaeth, neu nad cymeradwy fuasai ei waith yn y dyddiau manwl hynny.

Rhowd galwad i Richard Humphreys fel bugail, Ionawr 1, 1872.

Hydref 6, 1872, bu farw Thomas Owens Hendy. Fel amaethwr cyfrifol meddai ar radd o awdurdod, ac arferai eistedd yn y gadair freichiau o dan y pulpud. Ni chymerai ran gyhoeddus ond anfynych iawn. Yr ydoedd, yr un pryd, yn ddi-argyhoedd fel dyn, ac yn ffyddlon fel proffeswr crefydd a blaenor, gan ddwyn sel dros yr achos a chael ei barchu gan y byd. Canfuwyd ef yn farw yn ei gerbyd wrth fyned adref o'r capel ar bnawn Sul.

Gorffennaf 26, 1873, bu farw William Williams y pregethwr yn 83 oed. Dechreuodd bregethu gyda'r Annibynwyr yn 1819, a chyda'r Methodistiaid yn 1826. Dyma sylw Llechidon arno fel pregethwr: "Byddai ei bregethau bob amser yn drefnus, cryno ac egwyddorol; a thraddodai hwynt gyda dawn rhwydd a naturiol." (Drysorfa, 1883, t. 417.) Dywed Mr. William Williams y y Groeslon, Waenfawr, a oedd yn dra chydnabyddus ag ef, ei fod, er yn eithaf rhwydd, eto o dymer oeraidd fel llefarwr cyhoeddus. Dilynai yr arfer o fyned ar deithiau pregethwrol drwy y gwahanol siroedd. Yr ydoedd wedi ysgrifennu lliaws o bregethau ar y dalennau cydrwymedig â'i Destament bychan. Rhoddir yr amlinelliad gyda nifer o sylwadau dan bob pen ynghyda chymwysiadau. Lleolir pennau'r bregeth a'r gwahanol sylwadau a chymwysiadau bob amser mewn trefn naturiol, ac mae'r geiriad yn ddieithriad yn ystwyth a chlir. Ni welir yma unrhyw sylw disglair; ond y mae'r cwbl yn briodol, yn chwaethus, yn naturiol, a rhed drwy'r pregethau i gyd allu dadelfennol amlwg. Dywed Mr. Francis Roberts mai "gwr llym a bygythiol iawn ydoedd yn ei holl anerchiadau," ac mai "anfynych iawn y deuai'r Efengyl fel hyfrydlais oddiwrtho." Tebyg mai dyna'i ddawn naturiol. Priododd Betsan Williams Tŷ capel, a chadwai siop gerllaw y post. Wrth fod y tŷ yn ymyl y ffordd fawr a'r siop hefyd yn agored, fe glywid ar dro gryn ymdrafod rhyngddo ef a Betsan, sef mwy nag oedd yn gwbl weddus yn nhŷ pregethwr. Elai'r ymdrafod ol a blaen yn gyndyn ymgecru; ac eid o ymdaeru i'r nesaf peth at ymdaro, gan y teflid ambell waith y peth agosaf at law gan y naill at y llall. Wrth fod dull William Williams yn naturiol yn llym a bygythiol," dedwydd gyfarfyddiad fuasai dull mwyn a meddal—lais yn Betsan; ond nid dyna'r digwydd y tro yma. Aeth y si allan am y mynych ymgeintach; a bu raid atal William Williams oddiwrth bregethu flynyddoedd cyn y diwedd, yn gwbl o ddiffyg dedwydd fantoli ar garreg yr aelwyd.

Tua'r flwyddyn 1874 y daeth John Lloyd Jones, mab hynaf John Jones Talsarn, yma o'r Baladeulyn, a galwyd ef yn flaenor. Ymroes i waith yma am beth amser; ond pan awd i son am atgyweirio'r capel, ni chytunai â chymaint traul, a llaesodd ei ddwylo. Yn fuan wedi hynny fe ddechreuodd lesghau mewn corff a meddwl, ac ni allasai ddilyn y gwasanaeth cyhoeddus bellach. Bu farw Mawrth 12, 1893. (Edrycher Baladeulyn). Oddeutu'r un amser y daeth William Williams (Glynafon a Sardis) Hendai yma o'r Waenfawr. Yr ydoedd yntau, fel John Lloyd Jones, yn wr o dalent naturiol tuhwnt i gyffredin. Yr ydoedd y naill a'r llall yn gyforiog o ddawn mewn gweddi gyhoeddus. Fe ddanghosai William Williams barodrwydd i waith, a bu mewn amryw swyddi yn yr eglwys. Dyna fu ei hanes ar hyd ei oes hyd nes y collodd ei fantoliad cywir, ac yr ymollyngodd gyda'r brofedigaeth i ormodedd gyda'r diodydd meddwol.

Mawrth 19, 1876, y bu farw Ellis Griffith Cefnywerthyd, yn 88 oed, ac yn un o'r tri blaenor cyntaf a alwyd yn ffurfiol i'r swydd. Yr ydoedd efe'n wr o gryn awdurdod ac urddas dull. Sylw Mr. R. R. Jones arno ydyw ei fod yn wr pwyllog a grymus uwchlaw'r cyffredin, ac y medrai gyrraedd ymhell a tharo'n drwm." Bu Mr. William Williams y Groeslon, Waenfawr, yn y Bontnewydd hyd yn ddeg arhugain oed, a dywed ef fod Ellis Griffith yn siaradwr cryf a goleu, gyda dawn rhwydd; ac mai efe yn ddiamheuol oedd y dyn galluocaf yn yr eglwys. A gellir chwanegu yma yr hyn a ddywed Mr. Williams am Griffith, mab Ellis Griffith, sef ei fod yn alluocach dyn hyd yn oed na'i frawd John, y pregethwr, a phan y byddai'r ddau yn dadleu â'i gilydd ar ryw bwnc ond odid nad Griffith a ddeuai allan o'r ymdrechfa'n fuddugoliaethus. Ond ni chymerodd Griffith mo'r un cyfeiriad uchel a'i frawd. Mab i frawd Ellis Griffith oedd John Griffith, blaenor ym Moriah, a'r siaradwr llawnaf, fe ddichon, ar bynciau ymarferol crefydd ymhlith holl flaenoriaid Moriah o fewn hanner diweddaf y ganrif, oddieithr Henry Jonathan. Brawd iddo yntau yw Mr. Owen Griffith, y blaenor yn y Bontnewydd. Yr ydoedd Ellis Griffith yn fab i William Griffith, y gwr a flaenorai gyda'r achos ar y cychwyn, a Sioned William hynod; ac, fel y sylwyd, yr ydoedd yn dad i'r Parch. John Griffith cystal ag yn daid i'r Parch. W. Griffith (Disgwylfa), y naill a'r llall yn ddynion o feddwl cryf, gafaelgar.

Yn 1876 dewiswyd Thomas Jones y Cefn yn flaenor. Gwnawd ef yn gyhoeddwr yn 1896.

Yn 1877 atgyweiriwyd y capel ar draul o £1,213 11s. 5c. Yr oedd dyled flaenorol ar y lle o £100. Erbyn diwedd y flwyddyn yr oedd y ddyled yn £855 4s. 11g. Traddodwyd y bregeth gyntaf ar ol yr atgyweirio nos Sadwrn, Gorffennaf 21, gan y gweinidog, y Parch. R. Humphreys, oddiar Actau xiv. 3. Ar ei ol, yr un noswaith, pregethodd y Parch. Lewis Williams, gweinidog yr Annibynwyr, oddiar Haggai ii. 3, 4.

Cynhaliwyd cyfarfod pregethu ynglyn â'r agoriad, Awst 10, 1877, pryd y gwasanaethwyd gan y Parchn. Griffith Roberts Carneddi, J. Wyndham Lewis a David Davies Abermaw. Yn 1877 ymgymerodd y gweinidog â gofal eglwys Penygraig. Yn 1879 y dechreuwyd cynnal dosbarthiadau canol wythnos. Ymgymerai'r gweinidog â gofal dau ddosbarth, ac efrydid y Gymraeg yn y naill ohonynt a'r Saesneg yn y llall.

Yn 1882 daeth John Davies yma o'r Betws Garmon a galwyd ef yn flaenor.

Bu farw Thomas Roberts, Mai 24, 1888, yn 77 oed, ac yn flaenor ers 23 blynedd. Dywedir iddo fyned i'r chwarel yn 8 oed, ac iddo fod yn gweithio yn Llanberis hyd o fewn ychydig fisoedd i'r diwedd. Arhosodd yn y seiat gyda phregeth i Owen Thomas; ond pan awd ato i ymddiddan ni allai ddweyd gair. Awgrymodd y pregethwr adael heibio ei holi hyd y seiat ddilynol. Bu'n cadw'r tŷ capel am 12 mlynedd. Gwr o gorff heinif, o ysbryd cynes, siriol ei ddull, parod i bob gwaith da. Fe debygir ei fod yn wr a arferai weddi: gwelid ef ar foreuau Sul ymhlith y coed o flaen y tŷ a chesglid mai mewn myfyrdod a gweddi y byddai. Yr ydoedd wedi ei fantoli yn eithaf dedwydd, heb fod o faintioli i dynnu sylw, ac yn un yr oedd ei le yn wag ar ei ol, er nad oedd arno eisieu rhyw le mawr iddo'i hun.

Yn 1889 daeth Robert Jones Dinas yma o'r Capel Uchaf a galwyd ef yn flaenor. Yn 1896 fe'i penodwyd yn drysorydd yr eglwys.

Mai 31, 1890, anrhegwyd y gweinidog â'r Encyclopædia Britannica, yn 25 cyfrol, fel cydnabyddiaeth o'i lafur yn y lle am dros 18 mlynedd.

Hydref, 1890, daeth R. B. Ellis yma o Disgwylfa a galwyd ef yn flaenor. Yn niwedd 1891 fe ddilynodd Griffith Roberts yn y swydd o ysgrifennydd. Gan i Griffith Roberts oroesi cyfnod yr hanes hwn, gan gyrraedd ei 93 oed, yn wr heinif, byw, agos hyd y diwedd, ni sylwir arno ef yn arbennig, ymhellach nag i nodi iddo roi hir wasanaeth medrus a manwl i'r eglwys fel ysgrifennydd am gyfnod maith. Nis gellir meddwl am y Bontnewydd ar wahan iddo ef, nac am yr eglwys, na'r gweinidog diweddar, y Parch. R. Humphreys. Y nhwy ill dau oedd y droell ddirgel a weithiau'r peiriant i gyd, hyd nes y cymerodd R. B. Ellis yr un lle.

Yn 1892 daeth J. W. Jones yma o Holloway, Llundain, a galwyd ef yn flaenor. Gorffennaf, 1893, daeth W. Hobley yma o Buckley.

Bu John Davies farw Mai 5, 1894, yn 86 oed, wedi bod yn flaenor yma am 12 mlynedd. Yr ydoedd ef yn wr o adnoddau, a chafodd gyfleustra yn Betws Garmon, fel arweinydd yr achos yno, i'w dwyn allan i'r eithaf. Yr oedd arddull y seiat yma yn gwbl wahanol i'r hyn ydoedd ef wedi ymarfer âg ef o'r blaen, ac nis gallai ddygymod yn rhyw dda iawn â'r gwahaniaeth. Er hynny, fe ddilynai y moddion yn ffyddlon. Pan lefarai yn achlysurol fe'i ceid yn gyflawn o fater, ac ar brydiau yn darawiadol. (Edrycher Salem, Betws Garmon.)

Mawrth 25, 1895, fe brynnwyd yr hawl i'r tir gyda 302 llath ysgwar yn ychwanegol, am y swm o £150. Adeiladwyd yr ysgoldy yng nghefn y capel ynghyda chegin ac ystafell fechan. Yr oedd math ar ysgoldy fechan o'r blaen wedi ei chau i mewn ar lawr y capel o dan yr oriel wrth y drysau. Cymerwyd hon i fewn at lawr y capel, a rhowd 8 o seti yn ei lle. Yr oedd traul y gwaith yma i gyd yn £600. Adeiladwyd tŷ gweinidog yn 1896 ar draul o £600. Gwnawd rhyw gymaint o atgyweirio o flaen y capel yn bennaf. Y draul i gyd,—£1,500.

Gorffennaf 21, 1896, bu J. W. Jones farw yn 57 oed, wedi bod yn flaenor yma am 4 blynedd. Gwr rhadlon â gwedd agored, siriol arno: hawdd ydoedd dynesu ato a bod yn rhydd. gydag ef. Ni fuasid yn meddwl ar y cyntaf wrth ei ddull llawen,—er heb ddim cellweirus na thrystiog ynddo—ei fod yn ddyn mor ddwys grefyddol. Wrth ymgynefino ychydig âg ef fe deimlid fod y plentyn yn aros ynddo o hyd, y plentyn heb. ei ddifetha. Nid oedd nemor ddyfnder ynddo oddieithr y dyfnder hwnnw sy'n briodol i blentyn. Fe dreuliodd fwy na hanner ei oes yn Llundain, ond arhosodd y plentyn ynddo: a'r plentyn ynddo y darfu i'r Arglwydd Iesu ei gymeryd ato a'i fendithio. Daeth dan ddylanwad diwygiad 1859 ym Moriah. Tebyg mai'r diwygiad hwnnw â'i lluniodd. Fe gymerai ei grefydd y ffurf o deimlad yn hytrach na meddwl; ond fe'i hachubwyd ef rhag peryglon cynhyrfiadau teimlad drwy roi cyfeiriad ymarferol i'w grefydd. Yn brentis yn Llundain fe safodd yn wyneb gwawdiaith bechgyn eraill, er iddo deimlo'r brofedigaeth yn un danllyd. Casglodd gryn gyfoeth; ond gwnaeth ef a'i wraig gyntaf, merch y Parch. Ddafydd Jones Treborth, ddefnydd da ohono mewn cysylltiad â'r achos yn Holloway, a thrwy gadw tŷ agored i bregethwyr a bechgyn ieuainc yr eglwys. Diau iddo gael ganddi hi gynorthwy gwerthfawr yn ffurfiad ei gymeriad, ac mewn arweiniad iddo yn y ffordd o ddefnyddioldeb crefyddol. Fe dorrai'r defnyddioldeb hwnnw allan nid yn unig mewn ffyddlondeb yn y capel a lletygarwch yn ei gartref, ond hefyd mewn ymweliadau â thlodion a chleifion ac esgeuluswyr. Merch John Lloyd Jones, nith ei wraig gyntaf, oedd ei ail wraig. Yr oedd ei ddefnyddioldeb crefyddol ar wedd fwy cyfyngedig yma nag yn Llundain, er yn dwyn i fesur yr un ddelw. Dioddefai oddiwrth anhwyldeb corff yn ystod ei flynyddoedd diweddaf. (Drysorfa, 1896, t. 475. Llusern, 1896, Awst.)

Chwefror 25, 1896, bu farw Eliseus Evans Pont cyrnol, yn 94 oed, ac wedi bod yn flaenor yma am 46 blynedd. Gwr tal, lled deneu, tawel a dymunol ei ffordd, ac à golwg sirioldawel arno. Yr oedd yn ei ddull yn gyhoeddus yn gymeradwy gan bawb. Nid byrr yn unig a fyddai ond cryno cystal a hynny: fe grynhoai rywbeth gwerth ei glywed i'r ysbaid ferr. Dau funud ar yr eithaf fyddai hyd ei gyfarchiad yn y seiat: yn yr ysbaid hwnnw dodai ynghyd ddwy neu dair o wersi, yn aml wedi eu tynnu oddiwrth y materion a fu yn y seiat neu bregethau y Sul. Fe orweddai'r gwersi yn deg ar y pwnc; ac fe alwai'r gweinidog ar Eliseus Evans yn dra mynych i roi diweddglo i'r ymddiddan. Fe siaradai John Davies am o ddeng munud i chwarter awr a John Roberts am o wyth i ddeng munud; ac am hynny yn achlysurol yn unig y gelwid arnynt hwy; ond Eliseus Evans y rhan amlaf. Ei weddi yr un modd fyddai'n gryno a gafaelgar. Holi o'r Hyfforddwr a wnae, a Charles ydoedd ei safon. Megys mai Charles oedd ei ddiwinydd, John Elias oedd ei bregethwr. Adroddai am John Elias yn sasiwn y Bala yn codi i fyny i bregethu, gyda writ yn ei logell, fel y dywedai ef, ac yn rhoi allan i ganu, "O distewch gynddeiriog donnau, tra fwy'n gwrando llais y nef," gydag effaith wefreiddiol. Morgan Howels a safai yn uchel iawn yn ei olwg; ac adroddai am Dafydd Elias, brawd John Elias, yn dweyd am dano, fod angel yn myned drwy'r wlad i bregethu. Dirodres yn ei ffordd oedd Eliseus Evans, dilwgr yn ei gwmni, diwenwyn tuag at bawb, ac o ddylanwad tawel a thyner a thlws. Efe, ar ol Owen Williams, fyddai'n cyhoeddi'r moddion.

Cynhaliwyd bazaar yn ystod Medi 9—11, 1897, tuag at ddi-ddyledu'r capel. Swm yr elw, ar ol talu pob treuliau, £400. Talwyd £450 o'r ddyled yn ystod y flwyddyn, gan adael £880 19s. 1lc. yng ngweddill o ddyled.

Daeth O. Roberts yma o sir Ddinbych yn ystod 1898, pan ar ei brawf fel pregethwr, ond heb adael ei Gyfarfod Misol. Yn y man fe ymadawodd at yr Annibynwyr. Yr un flwyddyn fe symudodd Mr. Owen Jones o'r dref i Glanbeuno, ond heb symud mo'i aelodaeth o Foriah. Daw i'r ysgol yma, ac i'r moddion eraill ar y Sul gan amlaf. Bu Robert Lewis y pre- gethwr yma am ysbaid a bu o ddefnydd gyda'r canu. (Edrycher Engedi.)

Bu John Roberts y Felin farw yn 1900 yn 89 oed, wedi bod yn flaenor yma am 32 mlynedd, ac yng Nghaeathro cyn hynny am 9 mlynedd. Ganwyd ef yn y Felin bach, Caeathro; ac yno y daeth at grefydd. Bu'n cadw ysgol yng Nghwmyglo am ysbaid, ac yng Nghaeathro yn yr hen gapel. Dilynodd Owen Williams fel trysorydd yr eglwys, a llanwodd y swydd hyd 1892, pryd y dilynwyd yntau gan J. W. Jones. Yn 1837 yr oedd swper yn y Niwbro, Bontnewydd, er budd gwr y tŷ. Yr oedd cyfarfod dirwestol yng Nghaeathro ar y pryd, ond aeth John Roberts i'r Niwbro. Talodd ei hanner coron i lawr, ac eisteddodd o flaen y wledd a'r cwrw ger ei fron. Ar fin ei yfed fe deimlai gynnwrf mewnol, a rhyw lais yn dweyd wrtho na ddylai fod yno, ond yn hytrach yn y cyfarfod yng Nghaeathro. Ar hynny, rhoes y cwrw oedd yn ei law i lawr ar y bwrdd heb ei brofi, ac aeth ymaith tua Chaeathro. Fel y cyrhaeddai yno, yr oedd y bobl yn dod allan o'r cyfarfod. Fe aeth John Roberts, pa ddelw bynnag, ymlaen at yr ysgrifennydd, Humphrey Llwyd, a rhoes ei enw fel llwyrymwrthodwr. Gofynnai yntau am ba hyd. "Hyd nes y dof atoch i dynnu fy enw i ffwrdd; ac mi ddof atoch i ddweyd pa bryd y byddaf am yfed y tro nesaf." Parhaodd yn ddirwestwr i'r diwedd. Ar ol arwyddnodi'r ardystiad daeth at grefydd. Bu'n ysgrifennydd y Cyfarfod Ysgolion am 15 mlynedd, fel olynydd Humphrey Llwyd Prysgol. Fe gafodd Mr. Francis Roberts y ffeithiau a nodir yma gan John Roberts ei hun. Yn y coffa am dano yng Nghyfarfod Misol Rhagfyr fe wnawd y sylw yma: "Gwr cadarn, pwyllog, clir ei syniadau, coeth ei ymadrodd. Bu farw fel tywysog." Yr ydoedd yng nghyflawnder ei amser yn wr gweddol dal, pum troedfedd a deng mod- fedd feallai, ac o gorff cymesur a llawn a chryf. Yn ei flynyddoedd olaf yr ydoedd wedi ymgrebachu peth, ac yn fodfedd neu ragor yn llai o daldra. Hyd ei ddiwedd agos fe ddeuai at bob pryd gydag awch, er mai bwytäwr eithaf cymedrol ydoedd. Chwarter canrif cyn y diwedd yr oedd golwg dyn cryfach na chyffredin arno, a rhywbeth yn wrol yn ei ddull. Fe deimlid hynny yn neilltuol ynddo, y pryd hwnnw, fel siaradwr cyhoeddus. Edrychai'n ddyn cryf, gwrol, cyn codi ar ei draed; ond wrth siarad fe'i teimlid yn gryfach a gwrolach dyn na'i olwg. Yr oedd y llais yn gryf a llawn, a rhyw droad gwrol ynddo; a llefarai yn rhydd a rhwydd ac awdurdodol, ac ar ambell gyffyrddiad gyda rhywbeth braidd yn orthrechol ynddo. Heblaw dawn ymadrodd cryf, meddai hefyd ar gryfder meddwl, digon i sicrhau trefn a dosbarth ar ei faterion, a chyflead eglur, argyhoeddiadol ar bob pwnc. Ac yr oedd yno nid yn unig ymresymiad argyhoeddiadol, ond argyhoeddiad yn ei feddwl ef ei hun; a rhwng y meddwl argyhoeddiadol a'r teimlad argyhoeddiadol, a grym y traddodiad, a grym y bersonoliaeth, yr oedd dylanwad neilltuol iddo fel siaradwr. Ar ol ei wrando'n siarad ar ddirwest un tro, fe ddywedodd John Owen Ty'n Llwyn wrtho mai pregethwr a ddylasai fod. Mae'n ddiau y meddai ar gyfuniad lled helaeth o'r cymhwysterau angenrheidiol ar lefarwr cyhoeddus poblogaidd. Diwylliodd ei feddwl i fesur da: yr oedd ei iaith yn gywir a gweddol helaeth o ran geiriad; a chasglodd ynghyd gryn wybodaeth am bethau cyffredinol, ysgrythyrol a diwinyddol; ac ni cheid fyth ddim anghoethder ynddo o ran iaith na dull na mater nac ysbryd. Yr oedd yn wr llednais o ysbryd ac ymarweddiad. Ni ddeuai'r awdurdod a ymddanghosai yn ei ddull yn gyhoeddus i'w ddull yn gyfrinachol, oddieithr yn awr ac yn y man yn rhyw dro a roddai i'w lais. Yn ei holl ymddygiad cyffredin yr oedd yn dawel a thyner a llednais. Ymddanghosai ynddo radd o anghysondeb dull ac ymddygiad: y dyn gwrol cyhoeddus a elai'n ddyn tyner yn gyfrinachol. Tywynnai'r tynerwch hwn yn ei lygaid lledfawrion, lledleision, ond cwbl loewon. Gallesid fod wedi disgwyl oddiwrth ei ddull gwrol fel llefarwr, iddo gymeryd arweiniad mwy amlwg a phendant gyda'r achos. Fe ymddanghosai yn hytrach yn cilio'n ol oddiwrth hynny, gan adael yr awenau yn nwylo eraill. Yr ydoedd braidd yn hawdd ei dramgwyddo, er na choleddai ddig. Fe'i gwelwyd ef ar dro wrth holi'r ysgol, a phan atebid ef yn gwta, yn rhoi pen yn y fan ar yr holi. Areithiwr ydoedd, gan hynny, yn fwy nac arweinydd. O ran ei fuchedd yr oedd yn gyson a glan; ac o ran cymeradwyaeth yr ardal fe safai yn uchel gyda phawb. Fel cynrychiolydd y gymdeithasfa fe alwyd arno un tro yn y Wyddgrug i ddibennu'r cyfarfod drwy weddi; a dywedai'r Parch. Robert Owen Tydraw ar y pryd fod y weddi honno yn ei ddangos yn ddyn cynefin â'r ffordd at Orsedd Gras. Gyda phob cymhwyster i fod yn wr amlwg yn y Cyfarfod Misol, ni ddaeth i nemor ddim sylw yno; a chyda phob cyfaddaster mewn dawn gyhoeddus ni eangodd nemor yn hynny ar ei gylch cynefin yn yr ardal. Tebyg fod ei orchwyl fel melinydd yn ei gadw adref; a dichon na roes mo'i fryd ar fod yn gyhoeddus iawn; er y gallesid meddwl am dano yn ei nawnddydd mai dyn ydoedd fuasai wrth ei fodd mewn cylchoedd eang a chyhoeddus. Er yr awdurdod dull fel llefarwr cyhoeddus, yr oedd lledneisrwydd yn rhoi ei ffrwyn ym mhen pob meddwl uchelgeisiol. Fe lanwodd nid yn unig yn ddibrofedigaeth i bawb, ond hyd yn oed gyda chymeradwyaeth gyffredinol, y cylch y gwelodd yn iawn gyfyngu ei hunan iddo. Rhoe ryw gymaint o gynorthwy i'w fab ar y tir hyd y diwedd. A phan ydoedd gyda rhyw fymryn o lafur neu gilydd, fe deimlodd fod y wys oddiuchod wedi ei gyrraedd. Aeth i fewn i'r tŷ, a dywedodd wrth ei ferch ynghyfraith,—"Yr wyf yn cael fy ngalw adref." Yna fe ddiolchodd iddi mewn modd tyner am ei charedigrwydd iddo a'i gofal am dano, ac yn y fan ehedodd ei ysbryd ymaith i'r tawelwch claer ger gwydd Duw. A gwnaeth y sôn am ddull ei ymadawiad argraff neilltuol iawn ar y pryd ar bawb yn y gymdogaeth.

Bu cyfarfod pregethu y Pasc yn cael ei gynnal cyd-rhwng yma a Brynrodyn a Rhostryfan am rai blynyddoedd. Yr ydoedd hynny yn amser John Jones Talsarn, gan y bu efe yn gwasanaethu yn Rhostryfan yn y cyfarfod, ar ol dod yno o Dalsarn gyda throed dolurus gan losgiad, a mynnodd ddod yma drachefn. Wedi i'r undeb hwnnw beidio buwyd heb y cyfarfod yma ysbaid rhai blynyddoedd, yna fe'i cychwynnwyd drachefn. Buwyd hebddo wedi hynny ar ol 1875.

Bu rai o'r Bontnewydd yn cynorthwyo gyda'r gangen-ysgol yn Glanrafon o bryd i bryd, er mai cangen o ysgol Waenfawr ydoedd honno yn briodol. Cangen o ysgol Moriah, hefyd, ydoedd Isalun, er i eglwys Penygraig a darddodd ohoni fod yn gangen o eglwys Bontnewydd. Bu adegau pan fyddid yn myned i chwilio am esgeuluswyr o'r ysgol ar foreuau Sul. Bu gweinidog yr eglwys hon yn hir yn arholwr y Cyfarfod Ysgolion. Dyma adroddiad ymwelwyr 1885: "Cynhelir yr ysgol hon yn y bore. Ar gyfer hwyrfrydigrwydd y gynulleidfa yr oeddid wedi arafu y cloc, fel na chafodd yr ysgol ei dechre yn brydlon. Yr oedd hyn yn taro yn chwithig ar ol bod yn ysgol Penygraig y Saboth blaenorol. Wedi rhoddi'r ysgol mewn trefn yr oedd golwg hynod dda arni. Yr oedd ystafell i'r plant lleiaf ar wahan. Dosbarthiadau'r plant yn rhy luosog, er fod y plant yn darllen yn dda. Llawer o rai mewn oed mewn cymhariaeth i rif yr ysgol. Fe fuasid yn disgwyl i'r ysgol fod yn lluosocach. Yn y dosbarthiadau mewn oed, ar y mwyaf o sylw yn cael ei roi i'r darllen ei hun. Yn yr holl ddosbarthiadau, gofynnai bob un yn ei dro ei gwestiwn, ac yna yr athro ar eu hol. Hyn yn fwy priodol i fechgyn o 10 i 15 oed nag i wyr wedi cyrraedd cyflawn synnwyr. Maent yn ateb yn y papur amgaëedig nad oes ganddynt ddosbarth Beiblaidd; ond y maent newydd sefydlu un dan ofal y Parch. R. Humphreys. Henry Edwards, John Jones."

John Pritchard Lôn groes, Brynhyfryd wedi hynny, oedd y cyntaf a benodwyd i arwain y canu. Canwr o rywogaeth gyffredin, ond ffyddlon yn ol ei allu. Bu farw yn 1855 yn 44 oed. Yn aml byddai Jane Roberts Tŷ capel yn arwain ganol wythnos yn absen eraill. Pan na byddai John Pritchard Lôn groes yn gallu cofio'r dôn f'ei tarewid i'r dim mewn dull eithaf digynnwrf gan John Pritchard y crydd, pobydd wedi hynny. Byddai John Pritchard y crydd yn yslyrio yn hir ac yn hamddenol. Ar ol John Pritchard Lôn groes fe ddewiswyd Robert. Roberts y gof yn arweinydd. Yr oedd ef yn ddechreuwr da ac yn meddu ar lais peraidd, ebe Mr. R. R. Jones, ond fod y gynulleidfa yn hwyrfrydig i ganu. Yr oedd Owen Jones Ty cnap yn faswr dihafal y pryd hwnnw, ei lais yn llanw'r holl gornelau. Bu William Owen Prysgol yn dod yma rai prydiau am 5 ar y gloch pnawn Sul, a phan na byddai yma bregeth yn treulio'r hwyr i gyd gyda'r canu. Bu Hugh Ellis, a oedd yn gweithio yn Llanberis, yn cynnal cyfarfodydd yma ar nos Sadyrnau i ddysgu'r Solffa. Byddai plant a phobl ieuainc of gylch go fawr, o Saron i Gaeathro, yn dod i'r cyfarfodydd hyn. Yn 1869 dewiswyd John Williams yn arweinydd. Cydnabyddwyd ei lafur drwy ei anrhegu â'i lun, Gorffennaf 14, 1882. Yn 1884 trefnwyd i gael harmonium i gynorthwyo'r canu. Trwy ymroad a diwydrwydd yr arweinydd, yn cael ei gynorthwyo gan amryw gerddorion da yn y gynulleidfa, fe wellhäodd y canu gryn lawer.

Bu yma gyfarfod llenyddol, Mehefin 29, 1861, gyda'r Parch. Dafydd Morris yn feirniad. Yn 1868 y cafwyd y cyfarfod nesaf. Cynhaliwyd y cyfarfod yn ddilynol i hynny ar y Groglith. Bu John Williams yr arweinydd canu a'r ddau frawd, Owen a W. O. Pritchard yn amlwg gyda'r cyfarfod. hwn yn ei ddechreuad. Ffrwyth y cyfarfod llenyddol oedd sefydlu'r llyfrgell, ac yr oedd hynny wedi ei wneud cyn diwedd y ganrif.

Sefydlwyd y Gymdeithas Lenyddol yn 1896. Y gweinidog ydoedd y llywydd parhaus. R. B. Ellis, fel y dywedid ar y pryd, oedd wrth wraidd yr ysgogiad hwn.

Sefydlwyd Cyfrinfa Beuno dan nawdd Temlyddiaeth Dda yn yr ardal yn 1872. Yr oedd rhif yr aelodau erbyn Tachwedd, 1873, yn 126. Yn 1873 fe sefydlwyd Cyfrinfa'r Plant. Erbyn Tachwedd yr oedd y rhif yn 88. Ymhlith eraill, fe siaredid yn ddawnus yn y Beuno gan John Roberts y Felin, R. R. Jones ac Eos Beuno (Annibynwr). Parhaodd cyfrinfa Beuno hyd 1892.

Sefydlodd Hugh Ellis y Gobeithlu yma. Gyda dyfodiad R. B. Ellis yma daeth llewyrch newydd arno.

Sefydlwyd Cymdeithas Grefyddol y Bobl Ieuainc, Ionawr 8, 1897.

Yn ystod 1895—9 fe dalwyd £700 o'r ddyled. Fe fu adeg yma pan fyddai gorfoledd yn rhan o'r gwasanaeth, er fod hynny wedi hen gilio. Enwir gan Mr. Francis Roberts y rhai fu'n gorfoleddu a phorthi y gwasanaeth, sef Nani Hughes Pentreucha, Marged Thomas Tŷ calch, Pegi Pritchard Pentreucha, Jane Roberts Tŷ capel. Bu'r rhai hyn, hefyd, yn cadw cyfarfod gweddi yn eu plith eu hunain, ac yn cynnal y gwasanaeth teuluaidd yn eu tai eu hunain. Y ddeuddyn cyntaf a briodwyd yma oedd Griffith Jones a Mary Davies, merch y Parch. David Davies.

Un peth hynod yma, yn yr hyn, debygir, yr oedd yr eglwys yn hynotach na neb eglwys yn Arfon, ydoedd oedran mawr ei blaenoriaid. Yr oedd lliaws ohonynt wedi addfedu gyda'i gilydd ym mlynyddoedd olaf y ganrif, ac yn hongian megys wrth odreu'r pulpud fel afalau melynion. Ychydig dros bum mlynedd oedd rhwng Eliseus Evans a chyrraedd y can mlynedd. Ni chelai efe ei obaith am weled y bennod honno, y dywed y proffwyd am dani na bydd yr hwn a'i gwel yn nyddiau'r Messiah ond bachgen. Ni welodd efe mo'i bennod y tu yma i'r llen ond y tu arall. Yr oedd Eliseus Evans a John Roberts y Felin yn ddiau yn myned yn fwy ieuangaidd wrth heneiddio, sef yr oeddynt yn dilyn rheol angylion Swedenborg ac yn myned yn iau po hynaf y byddent. Aml waith y mynegodd John Roberts yn ystod y flwyddyn neu ddwy olaf ei fod ef bellach ar yr erchwyn. Griffith Roberts yn olaf o'r gwŷr hynafol hynny a gwympodd dros erchwyn amser i'r Mawr Ddir— gelwch. Eithr arddull synnwyr y cnawd yw "cwympo dros yr erchwyn": nid cwympo y maent hwy mewn gwirionedd, ond rhyw gilio'n ol i'w gwreiddyn a'u ffynnon, i darddu i'r lan yn Nuw drachefn ac i daflu allan eto,—nid ar unwaith wrth farw, ond yn yr atgyfodiad oddiwrth y meirw, sef yng nghyflawnder yr amser,—flodau godidowgrwydd awen nefol, a pheraidd arogl y fro honno y mae'r Brawd Hynaf yn Frenin ynddi. a godre ei wisg yn ei llenwi, ac yn peri fod y wlad yn llawn o gyfoeth.

Peth arall yn yr hyn yr oedd yr eglwys lawn cyn hynoted ynddo ag yn y peth blaenorol, oedd fod y nifer mawr o'i blaenoriaid wedi dod yma o eglwysi eraill lle'r oeddynt yn flaenoriaid cyn dod yma. Ni bu'r eglwys yn fagwrfa blaenoriaid ond i fesur bychan, a rhaid cyfrif hynny i'w herbyn. Ond os na fu'n fagwrfa blaenoriaid, fe fu'n dderbynfa blaenoriaid, a'r rhai hynny yn fynych yn wir flaenoriaid. Trawsblannwyd. hwy yma, ac ni phrofodd mo'r oruchwyliaeth lem yn niweidiol i'r nifer mawr ohonynt, ond yn hytrach yn lles, a bendithiwyd yr eglwys drwyddynt.

Rhif yr eglwys yn 1900, 203.

Nodiadau

1. Ysgrif gan (y Parch.) D. Francis Roberts (B.D.). Ysgrif ar y Bontnewydd, ei phobl a'i phethau, gan Mr. R. R. Jones (Penygroes). Ymddiddan & Mr. W. Williams Groeslon, Waenfawr.