Hanes Methodistiaeth Arfon-Caernarvon/Castle Square

← Nazareth

Hanes Methodistiaeth Arfon-Caernarvon gan William Hobley

Beulah

CASTLE SQUARE.^[1]

FE hysbysir yn y Goleuad am Ragfyr 17, 1870, y daethpwyd i'r penderfyniad ychydig amser cyn hynny i adeiladu capel Saesneg yn y dref, a dywedir fod £300 eisoes wedi eu haddaw tuag at yr amcan. Bu oediad gyda'r gwaith, pa wedd bynnag. Y Sul, Tachwedd 9, 1873, y cynhaliwyd y gwasanaeth Saesneg cyntaf yn ysgoldy Turf Square gan y Parch. Owen Edwards, B.A. Adeiladwyd yr ysgoldy gan Moriah, a throsglwyddwyd yr hawl iddi i'r eglwys Seisnig. Traul yr adeilad, £800; talwyd £550 am y tir. Pan adeiladwyd y capel yn Castle Square, prynnwyd yr ysgoldy yn ol gan Foriah am £800.

Bu W. P. Williams a Lewis Lewis, blaenoriaid o Foriah, yn cynorthwyo gyda'r gwaith am rai misoedd ar ol ei sefydlu. Awst 2, 1874, y cynhaliwyd yr ysgol gyntaf yma. Daeth 31 ynghyd. Awst 28, 1874, y dewiswyd y blaenoriaid cyntaf, sef, Hugh Pugh Llysmeirion; Walter Hughes, goruchwyliwr banc y maes; James Evans yr Herald. Ymadawodd Walter Hughes ym mhen ysbaid yn ol i Foriah, ond nid cyn bod o wir wasanaeth yma. Yr ydoedd ef yn wr o allu a chraffter naturiol pell uwchlaw y cyffredin, ac o gyrhaeddiadau amrywiol, heblaw ei fod wrth ei alwedigaeth wedi ei ddisgyblu mewn cyfeiriadau neilltuol; a manteisiodd yr achos ar ei adnoddau helaeth. Ar ddiwedd 1874 yr oedd rhif yr eglwys yn 48; y plant, 20; y gynulleidfa, 100; yr ysgol, 80; ac yr oedd yr holl gasgliadau yn £206 11S. 3c.

Y bugail cyntaf oedd y Parch. Hugh Josua Hughes o Lacharn sir Gaerfyrddin. Penderfynwyd ei alw, Ebrill 28. 1875. Ymadawodd Mai, 1877. Yr ydoedd ef yn nai i'r Esgob Josua Hughes Llanelwy. Nid ydoedd o gwbl yn anhebyg i'w ewythr o ran ei berson a'i ddawn a'i ysbryd. Dyn yn hytrach yn fychan, yn llai na'r esgob; o brydwedd tywyll fel yntau; a chyda rhyw debygrwydd go amlwg ym mynegiant pryderus y wyneb. Yr oedd dawn siarad y ddau nid yn anhebyg, ond bod yr esgob yn hytrach yn gryfach ac yn ddifrifolach. Yr oedd arddull Saesneg y nai yn rhwydd a llawn, fymryn bach. yn flodeuog a mursenaidd; ac yn y nodweddion olaf yma yn ymadael oddiwrth gynllun ei ewythr. Nid oedd gyn gryfed cymeriad a'i ewythr yn hollol, ond eto yn ddyn dymunol a da a diniwed. Ysgrifennodd gofiant Saesneg i Howel Harris ar gais Cymdeithasfa'r De.

Rhagfyr 2, 1877, dewiswyd yn flaenoriaid: T. W. Fergus, y post, T. O. Jones, W. B. Jeffrey, David Thomas Bryngwyn, John Thomas y county surveyor. Ymadawodd W. B. Jeffrey i'r America. Yr ydoedd ef yn wr siriol, boneddig, goleu ei feddwl. Ymddiswyddodd John Thomas yn 1883. Fel y gallesid disgwyl oddiwrth y swydd a ddaliai, yr ydoedd yn wr o beth diwylliant mewn amrywiol gyfeiriadau, a bu o wasanaeth gyda'r achos. Albanwr ydoedd T. W. Fergus, ac yr ydoedd yn wr serchog, tyner, gwybodus, a bu am ysbaid o ddefnydd yn y lle.

Rhagfyr 16, 1879, daeth y Parch. Owen Edwards, B.A., yma o eglwys Seisnig Llanelli fel bugail.

Yr oeddid wedi prynnu'r tir y saif y capel presennol arno rai blynyddoedd cyn adeiladu. Rhowd £1,400 am dano. Agorwyd capel Castle Square, Gorffennaf, 1883. Traul yr adeilad,. gan gynnwys manion, £2,809 2s. 2g. Cyfarfod gweddi y teimlid presenoldeb y meistr ynddo ydoedd y cyfarfod gweddi olaf yn Turf Square. Cyfarfod gweddi ar fore Sul ydoedd y cyfarfod cyntaf yn Castle Square. Rhowd y bregeth gyntaf yma, megys yn yr hen adeilad gan y gweinidog erbyn hyn, sef Owen Edwards, oddiar I Petr ii. 4, 5. Y pnawn a'r hwyr pregethodd y Prifathro T. C. Edwards oddiar Hebreaid iv. 9 a I Cor. xv. 57. Pregethodd y Prifathro nos Lun ar I Cor. xv. II, ac yn Gymraeg ym Moriah oddiar I Cor. vii. 29-31. Nos Wener pregethwyd yn Castle Square gan D. Charles Davies. Cynhwysa'r capel le i 390. Y mae'r oriel gyf- erbyn a'r pulpud yn rhydd i bawb, a llwyddwyd o bryd i bryd i gael esgeuluswyr i ddod yno. Y mae'r capel ei hun yn un hardd a da, ac yn addurn i'r maes lle saif. Ysgrifennydd yr adeiladu ydoedd M. T. Morris. (Goleuad, 1883, Gorffennaf 21, t. 12).

Dechreuodd J. Glyn Davies bregethu yma, a derbyniwyd ef i'r Cyfarfod Misol yn 1885. Ymadawodd yn weinidog i'r capel Saesneg, Aberystwyth, yn 1887.

Mai 5, 1886, ymadawodd y gweinidog, Owen Edwards, gan fyned i Awstralia er mwyn ei iechyd. Ymgymerodd yno â gofal eglwys bwysig ym Melbourne. Bu farw yno Mai 23, 1893. Yr ydoedd yn hanu o hen gyff Methodistiadd da yn Llanuwchllyn, ac yn gefnder i Mr. O. M. Edwards. Yr oedd cryn debygrwydd, hefyd, rhwng y ddau o ran ymddanghosiad, o ran mynegiant y wynepryd, ac o ran y galluoedd meddyliol a'r nodweddion ysbrydol. Nid oedd efe mor dal a Mr. O. M. Edwards; ac yn ei ddull fel siaradwr yr oedd yn fwy cyffrous. Yn y prydwedd a'r llygaid duon, gloewon yr oeddynt yn dra thebyg; a'r un modd yn eu dull nawsaidd, eu cyflymdra meddyliol, eu hoenusrwydd mewn corff a meddwl, a'u dyhead ysbrydol. Ni ymroes y gweinidog i lenora; ond yr hyn ydyw'r llenor o Lanuwchllyn o ran ei arddull, hynny ydoedd y gweinidog yn ei bregethau o ran ei ddull: pelydrai ryw athrylith nwyfus ac ysbrydolrwydd ysgafn yn null y naill cystal ag yn arddull y llall. Ymroes Owen Edwards i lafur fel gweinidog. Yn ei amser ef yr adeiladwyd y capel presennol, a gweithiodd yn ddifrif gyda hynny. Aeth yn ddwfn i serchiadau'r eglwys, a thrwy ei ddull serchog, ei gymeriad uchel, a'i ddawn fel pregethwr fe ddylanwadodd er daioni ar liaws o bobl ei ofal ymhlith yr ieuainc ac ymhlith rhai hyn. Yr ydoedd yn Llundain. ym mis Chwefror, 1883. Medrai fod yn rhydd a brawdol, pan gyfarfyddent â'i gilydd, gyda gweinidog cryn lawer yn iau nag ef, ac heb gymeryd arno y gronyn lleiaf o uchafiaeth. Bu'n gwrando mewn odfeuon canol dydd ar Joseph Parker a Baldwin Brown. Gogleisid ef gryn dipyn gan ergydion doniolwych y blaenaf. Mawr y blas a gaffai wrth adrodd yr ergyd honno, —"There was a time when I was an advanced thinker!" Ond er y blas a gawsai ar y blaenaf fe edmygai'n fwy goethder hunan-ataliol yr olaf; a rhoe fynegiad i'r farn fod y coethder uchelddisgybledig hwnnw wedi'r cwbl yn myned ymhellach o ran gwir ddylanwad na'r campau ymadrodd doniol-ddigrif yn y llall.

Yn nechre 1887 daeth y Parch. J. Varteg Jones yma fel bugail. Yn Everton Brow, Nerpwl, yr ydoedd ychydig cyn hynny. Yn fuan wedi i'r gweinidog ddod yma, a thrwy ei ymdrech ef yn bennaf, dygwyd organ gwerth £272 i'r gwasanaeth, sef y gyntaf o'i rhywogaeth mewn capel Methodist yn y dref, os nad yng Ngogledd Cymru. O ddiffyg iechyd bu raid iddo yntau ymadael am ei gartref genedigol, sef Varteg, sir Fynwy, lle bu farw, Chwefror 16, 1888, yn y 47 flwydd o'i oedran. Ceir y sylwadau yma arno yng nghofnodion y Cyfarfod Misol am Mawrth 19, 1888: "Yr oedd yn bregethwr grymus, ac yn weinidog cymwys y Testament Newydd. Yr oedd y gwaith a wnaed ganddo yng Nghaernarvon gydag eglwys Castle Square yn waith y mae, ac y bydd eto yn ddiau ffrwyth iddo. Yr oedd ei dduwioldeb yn ddwfn ac yn amlwg. Ymneilltuai bob dydd i ddarllen, myfyrio a gweddio—i fyned, fel y dywedai ef ei hunan, drwy y process o farw." Meddai ar ddawn siarad anarferol a geiriadaeth eang, er fod yr arddull yn orreithegol. (Drysorfa, 1888, t. 149.)

Yn 1887 dewiswyd yn flaenoriaid: Cadwaladr Williams, William Skenfield, John Williams a Niel Macmilan. Symudodd W. Skenfield i Gaerlleon a N. Macmilan i Glasgow. Mai 16, 1887, bu farw Hugh Pugh, yn flaenor yma ers 13 blynedd. Daeth i'r dref o Bwllheli, a bu'n aelod ym Moriah am o 6 i 7 mlynedd. Gan ei fod yn wr cyfoethog, fe'i galluogwyd ef i fod o gynorthwy ariannol i'r eglwys. Ei nôd mwyaf arbennig ydoedd ei ffyddlondeb gyda'r ysgolion cenhadol yn y dref, sef Glanymor ac yn enwedig Mark Lane. Bu'n arolygwr yn yr olaf am lawer o flynyddoedd. Fe ddanghosai gydymdeimlad neilltuol â'r ysgolion eraill o'r un rhyw yn y dref. Yr oedd yn rhyddfrydwr selog, ac yn arweinydd y blaid yn y dref a'r sir. Efe ydoedd yr un a lwyddodd gan Jones-Parry Madryn i ddod allan fel ymgeisydd yn etholiad 1868. Merch i Syr Hugh Owen ydoedd ei briod, ac yr ydoedd hi yn gefn iddo yn ei gynorthwy i'r achos. Gyda'i gynneddf ymarferol gref, ei ysbryd cenhadol a'i gyfoeth, bu o gryn wasanaeth i'r achos yma mewn cyfeiriadau neilltuol. (Goleuad, 1887, Mai 28, t. 13.)

Ymsefydlodd y Parch. Henry Jones yma fel bugail, Tachwedd 21, 1889, gan ddod yma o Garston. Ymadawodd i Awstralia er mwyn ei iechyd, Mai, 1891. Enillodd ei iechyd yno, ac ymsefydlodd fel gweinidog eglwys Bresbyteraidd Launceston. Yr ydoedd yn wr lled dal, a gallesid fod wedi ei gymeryd yn wr lled gryf. Oherwydd torri ei iechyd i lawr ni wnaeth mo'r argraff ar yr eglwys a'r dref y gallesid fod wedi ei ddisgwyl oddiwrtho; ond yr ydoedd yn wr o gymhwysterau naturiol a chyrhaeddedig cyfaddas i'w ymddiriedaeth.

Medi 18, 1892, y penderfynwyd galw'r Parch. David Hughes, M.A., yn fugail.

Cyflwynwyd i bwyllgor yr adeiladu yn y Cyfarfod Misol gynlluniau yr adeiladau ynglyn wrth y capel, Gorffennaf, 1896. Prynnwyd tŷ yn Chapel Street, er mwyn adeiladu ysgoldy yn y lle, am £190. Traul yr ysgoldy ei hun, £500. Yn 1897 bu farw Cadwaladr Williams, yn flaenor yma ers 10 mlynedd. Yn y coffa am dano yn y Cyfarfod Misol, Mawrth 8, fe ddywedir ei fod yn nodedig oblegid ei ofal a'i ffyddlondeb gyda'r achos. O gynneddf ymarferol gref, bu'n dra ymroddgar i'w fasnach; a bu'r un gallu at wasanaeth yr achos yma. Yn 1898 fe ddewiswyd yn flaenoriaid: Thomas Williams, J. Trevor Owen meistr yr ysgol sirol, Dr. Fraser. "Heblaw y rhai a enwyd mewn cysylltiadau eraill," ebe James Evans, "bu y rhai hyn yn dra ffyddlon gyda'r ysgol Sabothol yn Turf Square: Henry Owen Stryd llyn, William Jones Ty'n y cei (yn awr yn Llundain) a Thomas Williams yr Afr aur." Y mae Mr. William Jones yn pregethu yn Llundain, er na wyddis gyda pha enwad. Sylwyd yn yr Arweiniol y bu Eifioneilydd yn aelod o'r eglwys hon. Rhoddai gynorth- wy, hefyd, yn yr ysgol Sul. Er na bu'r ysgol hon yn lluosog o ran rhif y bobl mewn oed, eto bu yma o bryd i bryd fwy na chyffredin o lawer o nerth meddwl a helaethrwydd gwybodaeth yn y sawl a ddeuai ynghyd.

Gadawodd Hugh Pugh £100 yn ei ewyllys tuag at ffurfio llyfrgell yma.

Gwna James Evans y sylw yma: "Ym mysg y rhai a fu o ddefnyddioldeb neilltuol ynglyn â'r achos dylid nodi'r Parch. Maurice J. Evans, B.A., yr hwn oedd enedigol o sir Drefaldwyn, ac a fu farw ym Mhenmaenmawr. . . . Bu'n gweinidogaethu gyda'r Annibynwyr Seisnig yn Lloegr. Yr oedd efe'n ddyn tra dysgedig, a chyfieithodd i'r Saesneg o ieithoedd tramor rai llyfrau diwinyddol gwerthfawr, ymysg y rhai y gellir enwi Bywyd Crist gan Caspari. Bu ef yn dra ffyddlon gyda'r achos yn Turf Square, a hynny heb unrhyw. gydnabyddiaeth ariannol, heblaw'r hyn a dderbyniai am wasanaethu yn achlysurol ar y Saboth." Ymhlith y llyfrau a gyfieithodd yr oedd, hefyd, Dogmatic van Oosterzee. Bu'r awdwr ar ymweliad âg ef yng Nghaernarvon, ac yn rhoi anerchiad yn y seiat undebol yn ei iaith ei hun, sef y Fflemineg, gyda M. J. Evans yn cyfieithu fel yr elai ymlaen. Nid oedd M. J. Evans wedi ei lunio i fod yn bregethwr nac yn fugail eglwys. Ei leferydd oedd anghroew a'i dymer heb fod bob pryd dan ei lywodraeth. Oddieithr hynny, yr ydoedd yn ddyn tyner, boneddig, crefyddol ei ysbryd, ac yn ddiau yn cwbl deilyngu'r ganmoliaeth a roddir iddo uchod.

Bu y rhai yma yn arwain y canu: W. Williams, David Edwards, W. J. Williams (a fu wedi hynny yn arwain canu Engedi), Robert Lewis y pregethwr, Mrs. Jones diweddar briod Mr. T. O. Jones, J. H. Roberts, Mus. Bac., W. H. Parry. Gofelid am y Gobeithlu gan y Capten Richard Jones.

Un peth yn hanes yr eglwys hon a wnaeth argraff go neilltuol ar y pryd oedd byrdra tymor gweinidogaethol tri gwr, y naill ar ol y llall, a'r tymor byrr hwnnw yn dibennu mewn gwaeledd iechyd, y fath a orfu i ddau ohonynt fyned i'r Awstralia, ac i'r llall fyned i'w hen aelwyd, i ddibennu ei yrfa yno ar fyrder. Y mae James Evans yn cyfeirio at hyn, a dywed ddarfod i rai eu cyhuddo—" mewn ysmaldod feallai" o "ladd y proffwydi." Nid rhyw gryf iawn ychwaith, debygir, ydoedd gweinidog cyntaf yr eglwys yn myned oddiyma, ar ol tymor byrr o wasanaeth. Pa ddelw bynnag, y mae'r gweinidog presennol yn medru aros yn ei le, ac nis gall ef gymeryd cwyn y brenin Dafydd ar ei wefus, a datgan fod meibion Serfiah yn rhy gryfion iddo. Ac heblaw hynny, mynn James Evans "nad oedd achos afiechyd yr un ohonynt i'w briodoli i'w gysylltiad à Chaernarvon." A chan ei fod yn gyfarwydd â'r holl amgylchiadau, ac yn wr o farn, diogelaf fydd derbyn ei eglurhad ef.

Cyhuddiad a roir yn erbyn yr eglwysi Saesneg ydyw nad ydynt yn gweini i anghenion ond nifer bychan o Saeson. Y mae James Evans yn cyfarfod y ddadl: "Y mae 68 o'r aelodau eglwysig yn Saeson unieithog [yn 1902], 25 o blant ein haelodau yr un modd, a 42 o'r gwrandawyr [sydd heb fod yn aelodau]. Y mae 16 o'n haelodau yn blant i dad neu fam Seisnig; y mae 43 o'r plant sydd heb fod yn gyflawn aelodau yn blant tad neu fam Seisnig; ac y mae 18 o'r gwrandawyr yr un modd. Y Cymry yn ein mysg a wneir i fyny fel hyn: 67 yn aelodau eglwysig, 14 yn blant i aelodau; II yn wrandawyr." Sylwir gan James Evans, hefyd, fod cyfangorff mawr yr aelodau a'r gwrandawyr wedi eu magu gyda'r Methodistiaid, ond fod amryw yn y naill ddosbarth a'r llall wedi eu magu gydag enwadau eraill. Sylwir ganddo ymhellach, mai ar wahan i'r gwaith mawr o ddwyn pechaduriaid at y Gwaredwr ac adeiladu a chysuro'r saint, y nôd amlycaf yn yr eglwys a'r gweinidog ydyw gofalu am y plant a'r bobl ieuainc a'r cleifion.

Yn 1900 penderfynwyd dwyn allan gylchgrawn at wasanaeth yr eglwys, yr hyn oedd y pryd hwnnw yn symudiad newydd yn y rhan yma o'r wlad.

Rhif yr eglwys yn 1900, 129; y plant, 74; y gynulleidfa, 290; yr ysgol, 169.

Nodiadau

1. Ysgrif James Evans yr Herald. Nodiadau y Parch. David Hughes, M.A.