Hanes Methodistiaeth Arfon-Caernarvon/Nazareth

← Penygraig

Hanes Methodistiaeth Arfon-Caernarvon gan William Hobley

Castle Square

NAZARETH.^[1]

YN ardal Pontrug y mae capel Nazareth. Saif yr ardal yn rhan isaf plwyf Llanrug, oddeutu dwy filltir o Gaernarvon, ar ffordd Llanberis. Y mae'r Bont yn croesi'r afon Saint ar y briffordd. Ymddolenna'r Saint drwy ddyffryn tlws dros ben ger llaw yma: ymddolenna yma fel yn methu ganddi wneud ei meddwl ar ymadael oddiyma. Adeiladwyd y bont bresen- nol yn 1770. Rhydd Mr. E. W. Evans rif y boblogaeth yn 150 yn 1891.

Fe gyfrifid yr ardal hon cyn sefydlu ysgol Sul yma yn un fwy anystyriol na chyffredin. Yn y gaeaf fe ymgesglid ynghyd ar y Sulian i hel chwedlau a chwarae cardiau, ac ar dymorau eraill i chwarenon ar wahanol fath. Fe geid eraill yn ymroi i herwhela. Y prif fannau y cyrchid iddynt oedd Hafod y rhug isaf a Nant ael gwyn.

Yr oedd yn gwasanaethu yn y Cent yn 1816, John Williams, ar ol hynny o dyrpeg Bodrual; Robert Jones, wedi hynny y Groeslon, Dinorwig; Owen Jones, wedi hynny Tyddyn llwydyn, Morfa Saint; Hugh Jones, a fu'n trigiannu yn y dref wedi hynny; a dechreuodd y rhai hyn ymgasglu at ei gilydd ar feini wrth Bontrug er mwyn darllen y Beibl. Adroddiad arall a rydd 1814 fel yr amser. Pa ddelw bynnag, cyn bod 1816 allan. yr oeddis yn ymgynnull yn y Felin Snisin, a adnabyddid wedi hynny fel y Felin Wen, trigle John Williams, y blaenaf o'r gwŷr a enwyd. Yn y man fe ymgynhullid yn y Felin flawd; yna aethpwyd i'r Odyn; ac yna i'r Cefn neu Gefn y craswr. Ffermdy ydoedd yr olaf sy'n furddyn ers talm bellach, a'r tir wedi ei gysylltu â'r Cefn. Bu'r ysgol yn y lleoedd hyn am oddeutu pum mlynedd. Dau o'r pedwar gwŷr hynny oedd yn proffesu ar y pryd, eithr fe lwyddai'r ysgol yn eu dwylo. Nid yw Cefn y craswr yn sefyll bellach, ond ei safle gynt oedd ar yr un maes ag eiddo'r capel presennol.

Yn 1817 yr oeddid yn symud drachefn i ysgubor Lon glai. Ymhen rhyw flwyddyn o amser fe symudwyd o'r ysgubor i'r tŷ, lle'r arosodd yn ol hynny ysbaid 21 mlynedd. Nodir rhif yr ysgol pan yn cychwyn yn Lon glai fel rhwng 20 a 30. Ond ni ddeuai'r nifer yma'n nghyd gyda'i gilydd. Dyma'r rhifedi o lyfr cofnodion y Cyfarfod Ysgol am Hydref 17, 1819, hyd Ionawr 28, 1821. Rhoir rhif aelodau'r ysgol am y chwech wythnos, yna rhif y penodau fel yma: 64, 112; 58, 118; 59, 131; 69, 132 (a 65 adnod); 49, 162; 62, 103; 58, 50; 57, 42; 49, 87 (a 20 adnod); 59, 54; 58, 134; 58, 40. Yr arolygydd cyntaf y clywodd Mr. E. W. Evans am dano oedd Griffith Evans, Dolgynfydd a'i gynorthwy gyda holi'r ysgol oedd Humphrey Llwyd Prysgol. Deuai'r ddau hyn yma o ysgol y Wern, Caeathro. Methu gan Mr. Evans gael enwau'r ddau y dywedid y deuent i gynorthwyo o'r Ceunant. John Williams. y Felin snisin oedd yr arolygwr nesaf. Gwr cadarn yn yr ysgrythyrau a chrefyddol ei ysbryd. Hugh Williams Rhydygalan oedd yr arholydd. Gwr hynod ei ddywediadau. Yn ei weddi ar ddydd Diolchgarwch fe ddiolchai am fendithion tymhorol. "Ond gwared ni rhag gwneud ein nyth ynddynt: rho nerth i ni wneud ein nyth yng nghangau Pren y Bywyd, lle ni ddaw un barcut of uffern i'w chwalu am dragwyddoldeb." Ei wasanaeth ef ful addysgu'r naill do ar ol y llall o fechgyn am 26 blynedd, a phrofodd ei hun yn dra defnyddiol yn ei gylch. Athro arall oedd Rees Hughes y Fron gyda'i ddosbarth o fechgyn yn y Testament; a John Jones Isallt wedyn gyda'i ddosbarth meibion yn y Beibl. Dau athro oedd y rhai'n yn berchen gwybodaeth eang yn yr ysgrythyr, a bu'r naill a'r llall o wasanaeth dirfawr, er nad oeddynt yn proffesu crefydd. Thomas Evans, tenant Lôn glai, oedd iddo ddosbarth gyda'r merched yn y Beibl, a pharhaodd yn ffyddlon iddo am y deng mlynedd y bu byw ar ol i'r ysgol ddod i'w dy. Eglwyswr selog oedd William, brawd Thomas Evans; ond ar farw Thomas fe gymerodd ofal ei ddosbarth ef. Daeth hefyd yn arweinydd y gân hyd ddyfodiad William Jones Cae rhydau yma o Gaeathro. Pan glafychodd Thomas Evans bu'r ysgol am ystod chwech wythnos yng Nghae'rbleddyn; yna dychwelodd yn ol i Lôn glai. Mary, gwraig Thomas Evans, fu'r unig athrawes yn Lôn Glai yn ystod yr 21 mlynedd y bu'r ysgol yn ei thŷ. Dysgodd ferched yr ardal. i ddarllen. Ni byddai ball ar glodforedd Jane Williams y tyrpeg a Martha Jones Isallt iddi, gan eu bod hwy ill dwy wedi myned heibio'r 35 cyn dysgu'r wyddor; ond ni orffwysai teyrnged eu clod ar hynny, canys fe broffesent fod wedi cael golwg drwyddi hi ar ogoniant trefn yr Efengyl. Pan elai dosbarth Mary Evans weithiau yn rhy luosog, ei chynorthwy fyddai Margared Williams Cefn y craswr; a pharhaodd y ddwy yn ffyddlon i'w gwaith yn yr ysgol ar ol symud i'r capel. Sion Ifan Rhosbodrual a ddysgai sillebu i ddosbarth o fechgyn. Fe dynnai Sion Ifan yng nghlustiau'r bechgyn pan na fyddent esgud i wrando. Geilw Mr. Evans Sion Ifan yn ddernyn of risial clir, a phriodola iddo arabedd, a dywed fod gan y Parch. Dafydd Jones feddwl uchel o'i synnwyr.

Adroddid y Deg Gorchymyn gan bob dosbarth yn ei dro ar y Sul. Wedi i'r dosbarth gyda'i gilydd adrodd y Deg Gorchymyn, fe fyddai rhyw un ohonynt yn adrodd y gweddill o'r bennod. Ni oddefid ail-adrodd yr un wers am o leiaf chwech wythnos, ac fel ail-adroddiad y cyfrifid pan wneid hynny. Yr oedd yr un deuddeg rheol ganddynt ag y cyfeirir atynt yn hanes' ysgol Caeathro. Ysgrifennid ar le amlwg y materion yr oeddid i holi arnynt am amser penodedig. Y mae Mr. Evans yn nodi un mater, sef, "Y diafol: beth a feddylir wrth y diafol? Ysbryd aflan syrthiedig yw yn gwrthryfela yn erbyn Duw. Gwel Judas i. 6." Dafydd Robins Pengelli, hen gymeriad yn ei ffordd, a ofalai am y materion.

Yn ystod cyfnod Lôn glai fe ae'r cyfarfod gweddi wythnosol ar gylch, ond y gofelid am i'r cyfarfod gweddi misol fod yn sefydlog yn y Lôn glai. Ymhen encyd o amser fe ddechreuwyd cael ambell bregeth yn y prynhawn yma. Yn y modd yma fe geid gwasanaeth John Humphreys y nailer, John Wynne, Mr. Lloyd, Dafydd Pritchard Pentir.

Yr oeddid yn arfer rhannu'r ardal yn ddosbarthiadau a phenodi rhai i fyned drwyddynt gan wahodd esgeuluswyr. Cychwynnwyd casgl yn yr ysgol i'r amcan o godi ysgoldy. Gyda pheth ymdrech y cafwyd tir i adeiladu gan y Faenol. Fe ddywedid mai'r ymresymiad a yrrodd yr hoel adref ydoedd eiddo Roberts y Crug, sef fod eisieu rhywle i gymeryd y plant drwg a chwalai'r cloddiau ac a laddai'r cwningod ar y Suliau.

Sicrhawyd prydles y tir yn 1840 am 99 mlynedd ar rent o bum swllt y flwyddyn. Dechreuwyd adeiladu yn 1839 yn y fan y saif y capel presennol. Yr oedd y bobl yn ewyllysgar i weithio o'r plentyn hyd yr henwr. Fe gynhwysid lle yn yr ysgoldy i 128. Rhoddwyd y bregeth gyntaf yno gan Daniel Jones Llanllechid; ac efe, hefyd, a roes yr enw Nazareth arni. Byddai ganddo ef ryw air yn ei bregeth fel bwrdwn, a'r bwrdwn y tro yma ydoedd, A ddichon dim da ddyfod o Nazareth? Tebyg fod rhyw gyfeiriad ganddo at anystyriaeth y lle gynt, anystyriaeth fe ddichon yn parhau i fesur hyd y pryd hwnnw. Edward Owen Cefn y craswr oedd yr arolygwr cyntaf. Un ar y blaen mewn gallu a ffyddlondeb gyda'r ysgol oedd Thomas Evans y Sarn.

I Foriah yr ae y nifer mwyaf ar nos Sul, ac yno hefyd yr aent i'r seiat ganol wythnos. Tua 1856 fe ddechreuwyd cael y pregethwr o Foriah ar brynhawn Sul. Fe ddeuai yma yng nghwmni y blaenor Dafydd Rowland. Ac fe ddywedir y byddai esgeuluswyr yn gyffredin yn ffoi o'i ŵydd ef a'r pregethwr ar y ffordd. Fe fanteisiodd Nazareth ar y cysylltiad â Moriah, a bu lliaws o bregethwyr yma o bryd i bryd na fuasid yn disgwyl fyth eu gweled ond am y cysylltiad hwnnw. Bu Dafydd Rowland yn dod yma ar ganol yr wythnos, hefyd, i gynorthwyo gyda chynnal y gwaith ymlaen. Fe barhaodd ei enw yn hir yn barchedig yn y lle hwn. Y mae gan Mr. Robert Roberts New Street rai atgofion. am ddiwygiad 1859 yma. Dywed ef fod yr ardal yn llawn tân y pryd hwnnw. Darfu i liaws ymuno â chrefydd ar y pryd, ond yn colli gafael ar ol hynny. Dywed fod troedigaeth Rowland. Jones yn un hynod. Dyn go feddw yr arferai ef fod, anheilwng ei iaith, ac heb ddilyn moddion gras. Fe'i cymhellwyd i fyned. i wrando ar ryw wr poblogaidd. Gwaeth ei dymer ydoedd ar ol yr oedfa, ond distawach ei ddull yr un pryd. Myned i ffair y gaeaf yn y dref. Cael ei hun ar drothwy yr hen Grown isaf, -adnabyddus fel y cyfryw y pryd hwnnw, nid y Crown isaf di- weddarach. Agor y drws-y stafell yn llawn o ferched isel y dref. Cau y drws yn y fan mewn gradd o ddychryn, a myned adref ar ei union, a phan ddaeth noson seiat myned yno. Tebyg fod seiadau yn Nazareth ynglyn â chyfarfodydd y diwygiad. Nis gallai Rowland Jones ddarllen fawr o drefn y pryd hwnnw, ac ni ragorodd yn hynny wedi hynny; ac ni feddai ddawn siarad chwaith. Er hynny fe wnaeth fwy o waith, ebe Mr. Roberts, na neb a fu yn y lle. Ond er heb fod yn siaradwr, yr oedd yn weddiwr; ac yr oedd ynddo ffyddlondeb heb fyth ball arno. Yn niwedd Tachwedd neu yn nechre Rhagfyr, 1864, y ffurfiwyd eglwys yma. Edward Roberts y Ceunant a roes y bregeth gyntaf ar ol sefydlu'r eglwys, sef ar y Sul, Rhagfyr 4, 1864. Y blaenoriaid cyntaf,—Rowland Jones Tyddyn hen, Tŷ gwyn wedi hynny, a Richard Evans Cae garw. Ymadawodd yr olaf â'r gymdogaeth am ysbaid i ddychwelyd yn ol yn 1891. Y rhai fu yma yn ffurfio'r eglwys ac yn galw swyddogion, Y Parchn. Dafydd Morris a William Herbert ynghyda Dafydd. Rowland. Yr aelodau yn y seiat gyntaf: Richard Evans Caegarw (Pengelli wedi hynny), William Evans eto, Rowland Jones, Catherine Jones ei wraig, John Peters Glanrafon, Mary Evans Lôn glai, Ellen Edwards tŷ capel, Ellen Jones Tyddyn pisla, Margaret Griffiths Erw pwll y glo, Jane Williams Pengelli, Catherine Jones Radan.

Trefnwyd Nazareth yn daith â Chaeathro, a phery y cysylltiad o hyd.

Yn niwedd 1866 daeth William Jones Caerhydau yma o Gaeathro. Daeth yma yn bennaf er mwyn bod o gynorthwy i'r canu.

Yn 1870 fe sefydlwyd y Gobeithlu a'r Cyfarfod Llenyddol. Yn 1875 fe ddewiswyd yn flaenoriaid: William Jones Caerhydau a John Owen Penycock. Yn fuan wedyn daeth John Humphreys a John Owen yma o Fetws Garmon. Yr oeddynt ill dau yn swyddogion yno a galwyd hwy i'r swydd yma. Yr un flwyddyn y sefydlwyd cyfarfod gweddi'r bobl ieuainc.

Yn nechre 1880 y dechreuodd W. Jones-Williams Cae Darby bregethu. Symudodd oddiyma i fugeilio eglwys Peniel, Beddgelert, yn 1889.

Yn nechre 1881 tynnwyd yr hen gapel i lawr ac adeiladwyd un mwy yn ei le. Yn ystod yr adeg yma cynhaliwyd y gwasanaeth yn Ysgoldy'r Bwrdd. Traul yr adeiladau, £550. Cynhwysa le i 212. Agorwyd y capel ym Medi. Gwasanaethwyd ar yr agoriad gan Francis Jones, Owen Edwards, B.A. (Caernarvon), Robert Thomas (Llanllyfni), Evan Jones Moriah, Griffith Roberts Carneddi, Evan Roberts Engedi. Talwyd y ddyled yn gyflawn erbyn 1886, gyda chynorthwy arbennig (Miss) Jones yr Erw. Bu ei chynorthwy hi'n dra gwerthfawr yma ar hyd y blynyddoedd, ac yn ei hewyllys fe adawodd £200 i'r lle. Er na fu hi'n aelod eglwysig, fe goleddid syniad uchel ymherthynas â hi gan bawb.

Yn 1886 fe deimlid rhyw ddylanwad neilltuol am ysbaid amser yng nghyfarfod gweddi'r bobl ieuainc. Ffrwyth y cyfarfodydd hyn oedd i Michael R. Owen a John W. Jones ddechre pregethu. Dechreuodd y blaenaf yn 1886; fe dderbynid yr olaf yn aelod o'r Cyfarfod Misol yn 1889, ac yn 1895 symudodd i fugeilio eglwys Llanfairtalhaearn.

Yn Hydref, 1887, bu farw John Humphreys, yn flaenor rhwng yma a Betws Garmon ers dros 28 mlynedd. Dywed Mr. Evans am dano ei fod yn wr caredig, a chymhwysa ato eiriau un bardd am y llall, sef ei fod yn llawn digrifwch a'i lond o grefydd." Dywed ei fod yn ieuengaidd a thirf o ran ei ysbryd hyd y diwedd; a'i fod yn ganwr, yn ol yr hen ddull, lled dda; ac yn wasanaethgar gyda hynny; yn athro llwyddiannus; yn hynaws gyda'i gyfeillion; yn gwir ofalu am yr achos. Ar ol marw John Humphreys dewiswyd yn flaenor William W. Jones Caerhydau. Yn 1891 derbyniwyd i'r Cyfarfod Misol fel blaenoriaid: Robert Edwards, Richard Evans. Ionawr 31, 1896, bu farw Rowland Jones Tŷ gwyn, yn flaenor yma er 1864. Yn 1899 derbyniwyd yn flaenoriaid yn y Cyfarfod Misol: John Jones, Robert Jones, H. J. Humphreys. Yn 1899 rhowd galwad i Mr. W. O. Jones fel gweinidog, yr un pryd ag yng Nghaeathro.

Fe gyfleir yma atgofion Mr. W. Jones-Williams: "Yr oeddwn yn llafn tua deg neu ddeuddeg oed pan ddechreuais fyned i gapel Nazareth oddeutu'r flwyddyn 1870. Cof gennyf am fy nhad cyn hynny yn myned o Ben y gelli wen i glywed ambell un o'r cewri a ddeuai i Foriah, gan gerdded o ddwy i dair milltir o ffordd. Er nad oedd ef yn grefyddwr, nid oedd neb mwy awyddus i glywed pregethwr da nac yn cofio pregeth yn well. Yr oedd hynny o tua 1866 ymlaen. Pan symudasom i Gae Darby tua 1869, bum yn myned am ysbaid drachefn i Foriah; ond yn lled fuan mi ddechreuais fyned gyda phlant ac eraill o gymdogaeth Rhosbodrual i Nazareth. Aethum yno i'r ysgol i gychwyn, ac wedi hynny yn gyfangwbl, er i'm rhieni a rhai eraill o'r teulu ddal i fyned i Foriah. Fy nghof cyntaf am Nazareth yw myned yno i'r ysgol gyda phlant Bodrual, y fferm nesaf, ac yn deulu lluosog. Cof gennyf mai i ddosbarth Owen Owens y Felin wen yr aethum, gyda'm cyfaill a'm cyd-chwareuydd, Griffith Elwyn Jones, a adnabyddid ar ol hynny fel Elwyn, gwr ieuanc talentog, adnabyddus iawn yng Nghaernarvon, ac a ddaearwyd yn rhy gynnar. Ysgol fechan oedd yno, tua 50 neu 60 ar gyfartaledd, mi allwn feddwl; ond ysgol fyw a gweithgar. Cof gennyf am Rowland Jones y Rhydau yn dysgu A B i'r plant bach; Owen Owens yn eu dysgu i sillebu a darllen; Richard Jones y Rhydau yn dysgu darllen y Testament; Richard Evans Caegarw, Harry Griffith Brynrhug, John Owen Penycock, William Jones Caerhydau yn ochr y merched. Nid oes yn aros yn awr ohonynt ond yr olaf a nodais. Mi ddechreuais i bregethu yn yr hen gapel yn 1880. Hen adeilad ysgwar, y pulpud rhwng y ddau ddrws, sêt fawr gul iawn, a chodiad ar y llawr, fel yn yr hen gapelau; yn cael ei oleuo à chanwyllau. Y blaenoriaid cyntaf oedd Rowland Jones a Richard Evans. Y dechreuwr canu oedd. William Jones Caerhydau, swydd a gyflawnodd yn ffyddlon am flynyddoedd lawer. Yn y cyfarfod gweddi bob yn ail nos Sul byddai'r un rhai hyn yn cymeryd rhan yn o fynych. Mae gennyf atgof byw am amryw ohonynt; a rhai hynod mewn gweddi oeddynt, bob un yn ei drefn ei hun. Hen frawd hynod ar fwy nag un cyfrif oedd Rowland Jones: yr oedd iddo hanes hynod. Brodor o Fón ydoedd, o ardal Gwalchmai mi gredaf. Credaf mai at y diweddar Mr. John Rea, a gadwai ar y pryd westy'r Sportsman, ac amryw ffermydd yng nghymdogaeth y dref, y daeth i wasanaethu. Bu Mr. Rea yn dal tollborth y Bont Saint am beth amser, a bu Rowland Jones a'i briod yn ei gadw iddo; yr hyn a ddengys, er nad oedd efe y pryd hynny yn grefyddwr, yr ymddiriedaeth oedd gan ei feistr ynddo. Ni fedrai y pryd hwnnw prin lythyren ar lyfr, a lled ofer ei fuchedd ydoedd. Cedwid y cyfrifon gan ei briod. Cof gennyf glywed fy nhad, a oedd yn feili ar y pryd i Mr. Rea, yn adrodd hanes troedigaeth Rowland Jones. Ar un noson, ac efe ynghydag eraill yn dychwelyd o dafarn yn y dref, ceisiwyd ei lithio gan ddynes ddigymeriad adnabyddus yn y dref, ac yntau yn wr priod ac yn dad i blant. Penderfynodd y pryd hwnnw na welid mohono yn myned dros drothwy tafarn ond hynny. [Gall yr hanes hwn yn hawdd fod yn wir cystal a'r un arall a roddwyd o'r blaen am yr un gwr.] Felly fu. A buan iawn yr ymunodd â'r eglwys ym Moriah. Gyda chynorthwy ei briod fe ymdrechodd yn awr ddysgu darllen. Mi glywais fy mam yn son fel y byddai efe, ar ol dychwelyd oddiwrth ei waith ar hwyrddydd haf, â'i lyfr bach yn ei law yn dysgu sillebu ar step y drws, a'i wraig yn ei gynorthwyo ar yr un pryd ag yr ae ymlaen gyda gwaith y tŷ. Symudodd yn fuan i fyw i'r Rhydau, lle unig iawn ar lan afon Cadnant, rhwng tir Pengelli Lloyd a thir Tŷ slaters; a lle i gadw buwch neu ddwy. Tra yma aeth i weithio i'r chwarel; a magodd yma lond tŷ o blant. Bu un o'r plant, Richard Jones, yn aelod gwerthfawr am flynyddoedd yn Nazareth ac yn athro yn yr ysgol. Yr oedd Rowland Jones yn weddiwr anghyffredin iawn, yn nodedig o afaelgar ar adegau. Nid oedd yn ysgrythyrwr cadarn, ond yr oedd ganddo ymadroddion o'r ysgrythyr yn ei weddïau, megys 'cilfach a glan iddi,' 'caned preswylwyr y graig,' 'fy nhrugaredd ni chilia oddiwrthyt a chyfamod fy hedd ni syfl,' 'ni ryglyddais y leiaf o'th drugareddau,' ac eraill. Ganddo ef y clywais i hwy yn fachgen cyn i mi wybod am yr adnodau lle ceir hwy. A chofio ei anfanteision, yr oedd yn rhagorol am gadw seiat: byddai'n bur sicr o gael gafael ym mhrif fater pregeth y Sul blaenorol a gallai wneud defnydd da ohono. Am Mr. Richard Evans, brodor o Fon ydoedd yntau, wedi ei ddewis yn flaenor yn wr lled ieuanc. Ganger ydoedd ar y plate-layers rhwng Caernarvon a Griffith's Crossing. Dyn dymunol yd- oedd, lled ddeallgar yn yr ysgrythyrau, o synnwyr cyffredin cryf a barn dda. Symudodd ef i fyw i Gae'r mur ar ffordd Bethel, ac ymaelododd am rai blynyddoedd yn Siloh; symudodd drachefn i Bengelli 'Rasmws, gan ymaelodi yn Nazareth dra chefn. [Edrycher Siloh.] Ystyrrid Mr. William Jones y Rhydau yn arweinydd diogel gyda'r canu; ac y mae efe'n englynwr ac yn llenor Cymraeg lled addfed. Bu'n gaffaeliad mawr i'r achos. Iddo ef gynt, y rhan fynychaf, yr ymddiriedid dechreu'r moddion. Gwnae hynny'n dda a synwyrlawn. Yr oedd yn ddarllenwr deallus a llithrig; ac yn athro goleuedig yn yr ysgol. Y mae'n haeddu parch oherwydd ei waith. Caffed hwyrddydd tawel! Daeth y Mri. Humphreys ac Owen o Fetws Garmon i gadw'r gwaith cerryg sgrifennu. Buont yn adgyfnerthiad mawr i'r achos. Dyma'r blaenoriaid oedd yn Nazareth yn fy amser i, ac y mae gennyf lond fy nghalon o barch i'w coffadwriaeth.

"Yr oedd gennym nifer dda o hen frodyr, heb fod mor ryw amlwg, ond yn gymeriadau gwreiddiol a nodedig. Nid y lleiaf oedd Dafydd Jones Glanrafon. Yr oedd ef yn amaethwr parchus ac yn meddu ar safle fydol glyd. Nid oedd yn aelod eglwysig, ond eto â llaw go amlwg ganddo, mi gredaf, yn adeiladu'r capel cyntaf; yn aelod selog o'r ysgol yng nghwrr y sêt fawr; ac yn y gadair dan y pulpud yn gwrando'r bregeth; ac i ni'r plant, Dafydd Jones Glanrafon oedd archesgob Lôn glai. Ni fynnem gellwair yn ei bresenoldeb, a bu'n gryn gefn, fel y deallaf, i'r achos yn ei gychwyn. Y mae gennyf gof byw am Sion Ifan yr iard. Yn iard Rhosbodrual y trigai ef a Jinni Ifans ei wraig. Brodor o Fon oedd Sion Ifan yntau hefyd. Cyrhaeddodd rai o'i feibion safleoedd pwysig. Capten David Evans Nefyn sydd mewn safle forwrol bwysig; Mr. Hugh Evans yn flaenor gwerthfawr yn Pendleton; Mr. Evan Evans Penymaes yn flaenor rhagorol yn Llwyndyrus. Ym Moriah yr oedd Sion Ifan yn aelod, ond y rhoddai lawer o'i amser yn Nazareth. Cododd do ar ol to o blant i ddysgu darllen yma. Byddai ym mhob cyfarfod gweddi yn Nazareth. Sych ydoedd fel gweddiwr, ond cyflawn ac ysgrythyrol. Soniai am y cwningod ac am gywion yr estrys ac am Gog a Magog ac am lawer o bethau nas gwyddwn i eu bod yn y Beibl. Yr oedd ganddo stôr o benillion yn ei gof. Anaml y lediai yr un pennill fwy nag unwaith. Efe a glywais i gyntaf erioed yn ledio'r penillion, Mae'r Efengyl ar farch gwyn, Plant caethion Babilon, Teg wawriodd arnom ddydd, Henffych i'r bore hyfryd, a lliaws mawr eraill. Byddai'r hydau anghyffredin yn brawf llym ar William Jones, ond ni welais mono ef erioed na ddeuai o hyd i'r dôn briodol. Harry Griffith Brynrhug a eisteddai bob amser yng nghornel y sêt fawr er nad oedd yn flaenor. Yswiliem ni'r plant rhag ei ofn, am y golygem ef yn wr mor dduwiol. Nid oes cof gennyf i mi ei weled erioed mewn gweddi na byddai ei ddagrau yn rhedeg yn ffosydd ar hyd ei rudd'au; ac y mae'r dagrau hynny i mi yn gysegredig y funud hon. Taerineb oedd nodwedd ei weddïau ef. Ail a thrydydd adroddai adnodau mawrion y Testament Newydd: Bywyd wedi ei guddio, Dim damnedigaeth, Gwaed Iesu Grist ei Fab ef yn glanhau, ac eraill. Mynych adroddai hwy nes cynhesu pawb o'i amgylch. Yn syniad pawb ohonom, sant oedd Harry Griffith. Gwr arall cwbl wahanol oedd Sion Peter Glanrafon. Gwasanaethu yr oedd ef yn Glanrafon, Llanrug, cartref y Parch. Michael R. Owen, Brymbo erbyn hyn. Hen lanc o ardal Dolgelley neu Drawsfynydd a'i leferydd yn ei gyhuddo, gyda'r cia yn amlwg ganddo. Nid oes cof gennyf am dano yn darllen yn gyhoeddus ond o'r Salmau; a Salmau cân Edmwnd Prys a roddai allan fynychaf i'w canu, a medrai eu hadrodd yn ystyrlawn. Y gwr ni rodia, Dywed i mi pa ddyn a drig, Yr Arglwydd yw fy mugail clau, ac eraill y dysgais eu hadrodd wrth wrando arno ef yn eu ledio. Cymeriad nodedig oedd Sion William y Sarn, chwarelwr wrth ei alwedigaeth, ffyddlon yn yr ysgol, yn dipyn o wleidyddwr, diwinydd a cherddor. Ei fab hynaf ef, William, lafuriodd fwyaf gyda'r plant o neb yn fy amser i. Dysgai i ni gerddoriaeth yn bennaf. Llyfr Eleazar Roberts, Hymnau a Thonau i blant—fyddai gennym, ac mae'n debyg nad oes ei hafal. Gwnaeth lawer yn y cyfeiriad hwn a dichon na chafodd y gefnogaeth a haeddai. Ymadawodd â'r ardal tra'r oeddem yn blant, ond erys ei enw'n annwyl gennym ni a fu dan ei addysg. Ellen Edwards y tŷ capel, un o ferched Lôn glai, oedd wraig ragorol arall, gall, tra chrefyddol, uchel ei pharch gan bawb. Thomas Lewis y tŷ capel, gwresog yn ei ysbryd, porthwr aiddgar yn y gwasanaeth, parod i bob gwaith. Efe oedd y cyntaf a glywais i yn gorfoleddu â'i ddwylo i fyny, ac yn rhwystr i'r pregethwr druan. Aelod yn Siloh ydoedd yn niwedd ei oes, a mab iddo ydyw Mr. William Lewis, sydd yn swyddog gwerthfawr yn Siloh. Mae gennyf gof am William Evans Lôn glai. Heb fod yn aelod bu'n wasanaethgar gyda'r canu yn yr ysgol yn Lôn glai ac am ysbaid yn y capel. Eglwyswr oedd am ran o'r Sul. Heb fod yn aelod, yr oedd William Owen y ffactri yn athro diwyd yn yr ysgol ac yn gefn lled dda i'r achos. Y fwyaf nodedig o bawb ynglyn â'r achos oedd Miss Jones yr Erw. Yn gyfoethog o bethau'r byd bu'n gefn mawr i'r achos, er heb fod, hithau chwaith, yn aelod eglwysig. Hi groesawai weision yr Arglwydd yn llawen i'w thy; yr oedd ei dyddordeb ym mhethau crefydd yn fawr; ac ni amheuodd neb ei chrefydd a'i hadnabu. Pan oeddwn yn dechre pregethu, hi deimlai ddyddordeb mawr ynof. Cawn wahoddiadau mynych ati, ac ni chawn ddychwelyd yn waglaw. Y mae ei choffadwriaeth yn fendigedig.

"Dylaswn fod wedi cyfeirio at wasanaeth y Parch. John Williams Siloh, pan ydoedd yng Nghaeathro yn cadw ysgol. Deuai yn o gyson atom i gadw seiat. Yr oedd yn rhagorol am gadw seiat. Ni chlywais ond un gwell, sef David Morris: yr oedd ef yn ardderchog; ond anfynych y caem ni ef." Peth hynod yn hanes Nazareth ydyw'r lliaws a fu yn wasanaethgar i'r achos yma heb fod yn aelodau eglwysig. Fe arferai Thomas Roberts Bethesda ddweyd yn gynnil, yn y ffordd oedd ganddo ef o awgrymu peth, nad allem ni ddim dweyd yn briodol am y dosbarth hwn o bobl nad oeddynt hwy ddim yn broffeswyr crefydd. Fe awgrymai fod eu hymlyniad wrth achos crefydd a'u gwasanaethgarwch ynddo'i hun yn broffes. Gresyn yr un pryd i'r cyflawn broffes beidio â bod yn eu hanes. Dyma sylw ymwelwyr 1885 ar yr ysgol: "Y mae yma ffyddlondeb mawr yn wyneb llawer iawn o anfanteision. Gellid gwella'r gyfundrefn o weinyddu addysg i'r plant, ac, o bosibl, drefnu lle iddynt mewn congl o'r capel, i ddysgu'r wyddor gyda'i gilydd. Gyda golwg ar yr arholiadau y gŵyn yma ydyw fod y naill arholiad yn dyfod ar draws y llall. John Davies, Thomas Jones."

Rhif yr eglwys yn 1900, 62.

A ddichon dim da ddyfod o Nazareth? Tyred a gwel.

Nodiadau

1. Ysgrif o'r lle. Capel Nazareth, E. W. Evans, 1892. Ymddiddan â Mr. R. Roberts, New Street. Atgofion y Parch. W. Jones-Williams, Llanfairpwllgwyngyll.