Hanes Methodistiaeth Arfon-Caernarvon/Penygraig
| ← Siloh | Hanes Methodistiaeth Arfon-Caernarvon gan William Hobley |
Nazareth → |
PENYGRAIG.[1]
YN y Trysor i'r Ieuenctid am 1826 (t. 89), fe ddywedir fod un o'r athrawesau yn yr ysgol a gynhelid yn Is-Helen [Isalun] wedi gofyn i eneth 12 oed, oedd ar ymadael oddicartref i wlad arall beth a gae hi ganddi yn rhodd o ffarwel, pryd yr atebodd yr eneth nad oedd ganddi hi ddim ond y penodau a ddysgasai; ac yna fe adroddodd "rifedi lluosog iawn." Cangen ysgol o Foriah ydoedd hon; ond yr ydoedd yn gychwyniad yr achos ym Mhenygraig. Y mae taflen berthynol i ysgolion y dosbarth yn dangos fod yma ysgol yn 1819, ond pa faint cyn hynny ni wyddis. Cyfartaledd y presenoldeb y pryd hwnnw ydoedd 11 neu 12
Yn ddiweddarach fe gedwid Isalun gan Ann Pritchard a'i gwr. Yr ydoedd hi'n wraig o brofiad crefyddol. Fe'u trowyd hwy o'r lle, ac fel y deallid ganddynt hwy yn bendant am gadw'r ysgol yno. Awd oddiyno i'r Brynglas.
Fe gyfleir yma atgofion y Dr. Griffith Griffiths o'r ysgol yn y Brynglas ac o'r eglwys ym Mhenygraig: "Dechreuais fynychu ysgol Brynglas [ardal Isalun] yn 1860, sef y flwyddyn y daethom i fyw i Gefnysoedd. Cynhelid yr ysgol ar fore Saboth yn y ddau dy sydd dan untô. Yr oedd hen wraig a elwid Betsan Elias yn byw yn un a'i merch (Mrs. Williams) yn byw yn y llall. Lle digon anghyfleus oedd yno am fod y tail mor fychain. Cynhelid dau ddosbarth yn yr ystafelloedd gwelyau, sef un yn ystafell wely pob tŷ. Yr oedd dau wely ym mhob un o'r ystafelloedd hynny, a dim ond rhyw bum troedfedd rhyngddynt; ac eisteddem yn ddwy res ar y gwelyau, gan wynebu ein gilydd. [Un gwely yn y tŷ pellaf o'r dref, ebe gwr arall fu'n myned yno.] Fe osodai'r dosbarthiadau eraill eu hunain, oreu y medrent, ar ystolion, cadeiriau a meinciau mewn gwahanol leoedd yn y tai. Pan orffennid darllen, deuai'r holl ddosbarthiadau i un tŷ, sef yr agosaf i'r dref, i gael eu holi. Gwesgid ni yn dynn yn ein gilydd, fel mail sefyll oedd raid i bron bawb drwy'r rhan hon o'r gwasanaeth. Ym misoedd poethion yr haf fe symudid i'r Ysgubor isaf, sef adeiladau yn perthyn i Blas Llanfaglan yn ymyl Porthlleidiog.
"Yr athrawon a'r athrawesau yn yr ysgol hon, mor bell ag yr wyf yn cofio, oedd: Mri. R. Humphreys Plas Llanfaglan, Richard Hughes Tŷ eiddew, Griffith Jones (hwsmon Plas Llanfaglan), Griffith Williams, saer o'r dref a diwinydd galluog oedd wedi darllen llawer, Thomas (?) Thomas Isalun, brawd yr wyf yn meddwl i'r Parch. Robert Thomas Garston, fy nhad [Capten Griffiths], a'r Misses Humphreys Plas Llanfaglan. Heblaw Mr. G. Williams, deuai amryw eraill o'r dref i gynorthwyo. Yn eu plith yr oedd Mr. William Griffiths, nai i Mr. Williams Glanbeuno, wedi hynny o Fachynlleth. Hen lanc ydoedd ef a gymerai ddyddordeb mawr mewn achosion cenhadol yn y dref, Glanymor a Mark Lane, yn gystal a Brynglas. Rhoddai Feibl yn wobr i bob un a ddysgai'r Salm fawr-Beibl ymylon gilt a bwcl melyn, yr un fath i bob un. Symbylodd lawer i drysori rhannau helaeth o'r Beibl yn eu cof. Mawr y son pan fyddai un o'r ysgolheigion wedi adrodd y Salm fawr yn yr ysgol i Mr. Griffiths, a derbyn y wobr.
"Yn y prynhawn a'r hwyr ae aelodau'r ysgol naill ai i'r dref ai i'r Bontnewydd. Yr oedd Bontnewydd y pryd hynny yn daith Saboth gyda Chaeathro. [Adeiladwyd Penygraig yn 1863.] Yr wyf yn cofio fod tipyn o ddadleu pa le y dylai y capel fod. Yr oedd Mr. Humphreys Plas Llanfaglan yn gryf o'r farn mai ar y groeslon yn ymyl yr efail, lle mae'r eglwys newydd yn awr. Meddyliai fy nhad mai yn ymyl Porthlleidiog y byddai oreu. Yr hyn oedd ganddo ef mewn golwg oedd. cyfleustra'r morwyr a lechent yno yn llu mawr yr adeg honno. Credaf mai rhyw gytundeb rhwng y ddwy farn yw'r safle presennol.
"Yr wyf yn meddwl mai'r cyntaf i bregethu yn y capel oedd y Parch. Thomas Jones [Eisteddfa, Criccieth], gweinidog gyda'r Anibynwyr, a pherthynas i Mrs. Jones Cefncoed plas. Y ddau eraill i bregethu ar yr agoriad oedd, y Parchn. David Jones Treborth a Robert Thomas Garston. Yr oedd Mr. David Jones a Mr. Humphreys yn gyfeillion mawr, a pharai hynny i Mr. David Jones ddod i Benygraig yn lled aml. Paratoi i ddod yno at y Saboth yr oedd pan gafodd yr ergyd o'r parlys brofodd yn angeuol iddo.
"Y ddau swyddog cyntaf yn yr eglwys oedd Mr. Richard Humphreys a fy nhad, y rhai oedd yn swyddogion yn flaenorol yn y Bontnewydd. Eithr fe eisteddai Mr. R. Hughes Ty eiddew yn y sêt fawr bob amser, ac efe fyddai'n cyhoeddi. Eisteddai John Jones Penybryn, hefyd, yn y sêt fawr,—hen frawd ffyddlon. Ni ddewiswyd John Jones erioed yn flaenor, ond dewiswyd R. Hughes ymhen ychydig flynyddoedd. Yr argraff ar fy meddwl ydyw yr ymgynghorai'r ddau flaenor lawer â hwy ynglyn â'r achos. Cyn pen hir ar ol agor y capel daeth Mr. Methusalem Griffith i fyw i'r tŷ capel. Eisteddai yntau yn y sêt fawr, a derbyniwyd ef i mewn i'r cylch cyfrinachol gan y ddau flaenor a'r ddau frawd arall, cyn ei ddewis yn flaenor.
"Yr oedd Methu Griffith, fel y gelwid ef, yn un o'r dynion ffyddlonaf gyda'r achos a welais erioed. Er nad oedd ei alluoedd naturiol yn fawr, na chylch ei ddarlleniad yn eang, gwnaeth ei ffyddlondeb a'i sel ef yn ddyn defnyddiol dros ben gyda'r capel, yn enwedig gyda'r ysgol Sabothol a chyfarfodydd y plant. Cynhelid y cyfarfod eglwysig ar nos Wener, a byddai ef yn bresennol bron bob amser wedi cerdded yr holl ffordd o Lanberis [o'r chwarel].
"Deuai Mr. Richard Morris Glanyrafon, brawd i'r Parch. David Morris Bwlan, i'r cyfarfod eglwysig yn lled reolaidd, er mai yn y Bontnewydd yr oedd yn swyddog. Gan ei fod yn wr o allu mawr ac wedi darllen llawer, fe lanwai le mawr pan. yn bresennol. Deuai amryw frodyr o'r dref, hefyd, i gynorthwyo gyda'r cyfarfod eglwysig a'r ysgol Sabothol. Un oedd Mr. David Williams y pregethwr, un o'r rhai goreu am arwain mewn cyfarfod eglwysig a welais erioed. Yr oedd Mr. R. Hughes Tŷ eiddew yn ddarllenwr mawr ac wedi gwrando llawer ar Mr. John Elias a'r Charlesiaid o Walchmai, a byddai ganddo rywbeth a ddarllenodd neu ryw atgofion am bregethau'r gwŷr enwog hyn, a greai ddyddordeb mawr yn aml. Nid oedd Mr. Humphreys yn hoff o siarad yn gyhoeddus, ac ni wnae hynny ond anaml iawn, os byddai eraill i wneud. Pan wnae byddai ganddo atgofion difyr ac adeiladol am ddywediadau hen bregethwyr ac eraill a gofid ganddo. Y llyfrau y darllenodd fy nhad fwyaf arnynt oedd Diwinyddiaeth Thomas Watson a Llyfr Gurnal, a byddai ganddo ryw sylw o eiddo un o'r ddau awdwr yna bron ar bopeth a fyddai dan sylw.
"Deuai'r Mri. Griffith Williams a William Griffiths i'r ysgol ar ol symud i Benygraig, a pharhae Mr. Griffiths i ennyn. sel gyda dysgu'r Salm fawr. Un arall o gynorthwy mawr gyda'r ysgol, er nad oedd yn aelod eglwysig, ac a ddeuai'n rheolaidd iddi o'r dref, oedd Eifioneilydd.
"Un a wnaeth lawer iawn o ddaioni gyda dysgu cerddor iaeth oedd Mr. Hugh Ellis. Nid oedd yntau'n aelod, ond bu'n arwain y gân am amser lled faith, ac yn selog iawn gyda chyfarfodydd i ddysgu cerddoriaeth i'r ieuenctid. Meddai ar ddawn arbennig i wneud cyfeillion â phobl ieuainc, ond ni pharhae y gyfeillgarwch yn hir. Yr oedd iddo ryw wendid rhyfedd a barai iddo eu digio a digio wrthynt, ac elai ef a'r bechgyn i gymaint eithafion yn y cyfeiriad hwnnw ag a elent gynt fel cyfeillion. Wedi i hyn ddigwydd fe symudai i gapel arall, a chymerai pethau yr un cwrs yno drachefn. Goruwchreolwyd hyn fel ag i beri fod Hugh Ellis wedi gallu gwneud lles dirfawr i ganiadaeth y cysegr mewn lliaws o gapelau yn perthyn i'r gwahanol enwadau, a hynny dros gylch go eang. Gan mai ychydig iawn a ddeallai'r Tonic-Sol-Fa yr adeg hon yn y cymdogaethau yma, y nodwedd hon yng nghymeriad yr hen frawd a ddeuai o blaid yn hytrach nag yn erbyn yr achos. Cafodd Penygraig les mawr oddiwrtho gyda'r canu, ac yr wyf yn meddwl iddo ddal ati yn hwy yma nag yn unlle arall, yn bennaf am fod yma ddau neu dri ymhlith y bobl ieuainc mwy medrus nag eraill i'w gadw mewn tymer dda.
"Ni ddylid ychwaith anghofio gwasanaeth gwerthfawr y Parch. Robert Lewis tra y bu yn lletya yng Nghaesamol. Yr oedd yntau'n gerddor da a chynorthwyai lawer yn y cyfarfodydd canu a'r seiat.
"Yn 1869 y daeth Ieuan Gwyllt i fyw i'r Fron o Lanberis. Er nad oedd yn weinidog rheolaidd ar yr eglwys, gofalodd am dani yn y modd mwyaf cydwybodol. Bu ei bresenoldeb yn y gymdogaeth a'i weithgarwch yn yr eglwys o werth anmhrisiadwy i'r 'achos bach,' fel y byddai Mr. R. Humphreys Plas Llanfaglan yn ei alw. Wedi iddo ef ddod atom, nid oedd. cymaint angen ag o'r blaen am gynorthwy oddiallan; ac yn raddol fe giliodd y cyfeillion caredig a ddeuai atom o'r dref i'r cyfarfodydd eglwysig, er y parhae amryw ohonynt i ddod i'r ysgol.
"O'r dechre cyntaf fe geid cyfarfod plant ar nos Sadwrn a wnaeth lawer o les yn y ffordd o ddeffro meddylgarwch ynom fel plant. Yr oedd dau reswm dros ei gael nos Sadwrn. Yn un peth am ei bod yn gyfleus i Mr. Methu Griffith. Peth arall, fe geid y pregethwr i gynorthwyo, pan ddeuai i Lanfaglan nos Sadwrn ar gyfer oedfa'r bore. Ni fu'r cyfarfodydd hyn yn ddifwlch; ond pan gynhelid hwynt yr oeddynt yn bur boblogaidd, ac yn creu llawer o weithgarwch gyda'r plant."
Hyd yma y cyrraedd nodiadau y Dr. Griffiths. Rhaid chwanegu eto rai pethau. Bu ryw gymaint o gynhyrfu am ysgoldy yn hir cyn ei chael, canys y mae'r cofnod hwn ar gadw ar gyfer Awst 10, 1857: "Achos adeiladu ysgoldy yn Isalun i'w gyflwyno i'r ysgolion Sabothol yn Arfon." Ymhen chwe blynedd, pa ddelw bynnag, fe gafwyd capel. Prynnwyd y tir ar brydles o 99 mlynedd, am ddeg swllt y flwyddyn.
Yn 1875 fe gyflwynwyd y Dr. Griffith Griffiths i sylw fel ymgeisydd am y maes cenhadol. Ni wyddis mo'r amseriad ar gyfer dewis William Humphreys a Methusalem Griffiths yn flaenoriaid.
Mai 14, 1877, bu farw Ieuan Gwyllt yn 54 oed. Daeth yma o Gapel Coch, Llanberis, lle'r ydoedd yn fugail, a gwnaeth waith efengylwr yma yn ystod wyth mlynedd ei drigias. Daeth dan ddylanwad Moody a Sankey yn ystod eu hymweliad cyntaf â'r wlad hon oddeutu tair blynedd cyn ei farw, a deffrodd hynny ysbrydiaeth newydd ynddo fel pregethwr. O hynny ymlaen yr oedd yn symlach ac angerddolach; a dywedid ar y pryd fod. ei bregeth olaf, a rowd yma, ar Y gelyn diweddaf a ddinistrir yw yr angeu, yn un nodedig, yn llawn trydan byw. Yr un modd yr ymddiddan yn y seiat y nos Lun dilynol. Wrth sôn am hen grefyddwyr oedd wedi myned i'r nefoedd, fe dorrodd yntau allan,—"Yn wir, braidd nad wyf y funud hon yn teimlo hiraeth am gael bod gyda hwy." Ymhen rhyw wythnos ac awr i'r funud honno, yr ydoedd yn cymeryd ei aden tuag yno. Y mae'r cofnodiad o'r sylwadau coffhaol yn y Cyfarfod Misol ymherthynas iddo ef yn anarferol o lawn. Dodir hwy yma: Sylwai'r Mri. W. Humphreys Llanfaglan a Methusalem. Griffith Penygraig, ar y golled a gawsant ym Mhenygraig. Teimlent fel plant amddifaid wedi colli eu tad. Yr oeddynt wedi colli eu cefn. Gwnaeth lawer iawn yno gyda phob peth; ond o bopeth a wnaeth, y cyfarfod a arferai gynnal am ddau neu dri mis o bob blwyddyn gyda rhai ar fedr cael eu derbyn. yn gyflawn aelodau oedd y mwyaf effeithiol. Ni welwyd y cyfarfod hwnnw yn fwy na naw o ran nifer, a bu cyn lleied a phedwar. Tybid ar yr olwg gyntaf fod rhyw bellter mawr yn Mr. Roberts; ond yn y cyfarfodydd hynny ceid ef y mwyaf agos, y mwyaf tyner, y mwyaf hawdd myned ato. Sylwodd un o'r brodyr mai yn y cyfarfodydd hynny y cafodd efe fwyaf o bleser a gafodd erioed. 'Y cyfarfodydd â mwyaf o ddifrifwch ynddynt a welais erioed; y cyfarfodydd a mwyaf o Dduw ynddynt a welais erioed. Er mai cyfarfod bach o ran nifer, arferai ddechre a diweddu fel cyfarfodydd eraill. Yr oedd ei waith yn diweddu rhai ohonynt yn beth nad aiff byth oddiar fy nghof. Credaf fod y cyfarfodydd hynny wedi ateb diben. Ni welais eto ddiarddel yr un a ddygwyd i fyny yn y cyfarfodydd hynny. Yr oedd ei holl lafur acw yn fawr ac yr oedd yn llafur cariad.' Sylwai'r Parch. T. Roberts Jerusalem ar y golled a gawsom fel colled gyffredinol—colled cenedl, ac eto yn golled neilltuol. Collwyd llawer o'n gwlad ac o Gymru, ag y byddai'r wlad fel y cyfryw yn teimlo'r golled, ond na byddid tua chartref, hwyrach, yn teimlo nemor golled; ond dyma golled sydd yn un gyffredinol, ac, ar yr un pryd, yn un neilltuol iawn. Rywfodd y mae Mr. Roberts wedi iddo fyned. oddiyma yn ymddangos yn llawer mwy na phan yma gyda ni. Nid yn fwy defnyddiol; ond yn fwy dyn. Y mae'n werth meddwl am ei hyder yn yr Efengyl—yng ngwirionedd syml a phlaen yr Efengyl. Ac y mae meddwl am dano yn ei waith, yn ei drefn gyda'i waith, yn ei ymroddiad i'w waith—meddwl mor ddiesgeulus i'w orchwyl oedd-yn gerydd miniog ar ddyn sydd heb fod felly. Cyfeiriodd Mr. E. Roberts Engedi ato yn ei ddyddiau boreuol. Yr oedd yn nodedig o lafurus, ac wedi rhoddi ei fryd ar feistroli cerddoriaeth yn enwedig. Yr oedd ei ymroddiad i lafur ar un adeg mor fawr fel na chysgai fwy na rhyw bedair awr yn y diwrnod. Astudiai y German, y Lladin a'r Roeg y pryd hwnnw. Yr oedd yn ddyn y gellid ei godi i fyny i fod yn esampl i ddynion ieuainc Arfon. Dylasai Arfon fod wedi gwneud mwy ohono gyda chaniadaeth y cysegr. Y mae caniadaeth yn Arfon yn is nag y dylasai fod. Dywedai'r Parch. D. Rowlands fod colled y Cyfarfod Misol yn fawr am dano fel dyn pur, gonest, ffyddlon, a ffyddlon i'r Iesu. Er fod anhyblygrwydd mawr ynddo ar ryw gyfrifon, eto yr oedd ei galon fel calon plentyn. Yr oedd lledneisrwydd a charedigrwydd mawr ynddo. Yr oedd at wasanaeth Penygraig ym. mhob peth. Pe buasai yn weinidog cyflogedig ganddynt am ddau can punt y flwyddyn, nis gallesid disgwyl iddo fod yn fwy ymroddedig i'w gwasanaethu. Ac yr oedd yn fwy cymeradwy a phoblogaidd fel pregethwr na neb a ddeuai i'r lle. Crybwyllai Mr. Rowlands am ymddiddan oedd wedi bod rhwng Mrs. Roberts a'i hanwyl briod ychydig cyn iddo'i gadael, pryd y dywedai pe cawsai fyw am ryw ddeng mlynedd, ei fod yn meddwl y buasai wedi gorffen ei waith yn lled lwyr erbyn hynny, ac wedi gwneud diwrnod lled dda o waith. Ond ynghanol ei waith y cymerwyd ef ymaith; ac nid oes gennym ddim i'w wneud ond myned a'r bwlch mawr at yr Iesu. Sylwodd Mr. Ellis James Ty'nllwyn, hefyd, fod Mr. Roberts wedi bod yn amlwg iawn gyda llenyddiaeth a gwahanol ganghennau, ond mai gyda'r canu yr oedd yn frenin. Yr oedd John Ellis o Lanrwst, flynyddoedd lawer yn ol, wedi gwneud llawer gyda'r canu, a rhai eraill ar ei ol yntau, ond ni wnaeth neb ddim i'w gymharu a'r hyn wnaeth ein diweddar frawd." Y mae'r adroddiad o'r ymddiddan hwn yn y Cyfarfod Misol yn eithriadol faith; ond dichon ei fod yn werth i'w ddodi i fewn, nid yn unig er ei fwyn ei hun, ond yn ychwanegol at hynny, fel enghraifft o'r sylwadau coffäol yn y Cyfarfod Misol. O ddiffyg lle, ni roir yn gyffredin ond brawddeg ferr, a honno'n fynych. yn gwasanaethu dros ddau neu dri; ac yn aml ni roi'r adrodd- iad o gwbl. Am y rheswm hwnnw, nis gellir gwneud ond defnydd achlysurol o'r cofnodion yn y ffordd neilltuol yma yn hyn o waith. (Edrycher Capel Coch, Llanberis).
Yn 1877, ar ol ymadawiad Ieuan Gwyllt, ymgymerodd y Parch. Richard Humphreys â bugeiliaeth yr eglwys yn chwanegol at y Bontnewydd. Yn 1878 cychwynnodd Dr. Griffiths allan i'r maes cenhadol. Yn 1880 derbyniwyd yn flaenoriaid yn y Cyfarfod Misol,-Thomas Humphreys a Thomas Williams y Fron.
Yr oedd ar Thomas Williams y Fron fawr awydd i atgyweirio y capel a'i helaethu. Ar ol talu'r gweddill o'r ddyled gan yr eglwys, gyda'i gynorthwy haelionus ef, fe hwyliwyd at hynny yn ddiymdroi, a thalodd yntau dros £300 at yr amcan. Agorwyd y capel yn 1881. Ond gan iddo ef ei hun symud yn y man i'r Bwlan, fe adawyd yr eglwys dan faich go drwm o ddyled. Ar ol gwneud pob ymdrech yr oedd £230 yn aros yn niwedd 1881. Fe'i cliriwyd yn llwyr erbyn 1898.
Chwefror 27, 1885, bu Richard Humphreys Plas Llanfaglan. farw yn 87 oed, yn flaenor yma o'r dechre, a chyn hynny yn y Bontnewydd er 1850. Gwr o ymddanghosiad anarferol, yn chwe troedfedd neu ragor o daldra ac yn llydan yn gyfatebol ac yn gydnerth. Pen hir heb fod yn gul, wyneb hir heb fod yn gul, clust gyn hired ag eiddo Hiraethog ac yn lletach na honno ac yn is i lawr y pen. Croen rhychiog. Llygaid craff, heb fod yn loewon nac yn dreiddgar; ond yn sefydlog graff ar yr hyn a ddeuai o fewn cylch eu gwelediad. Y symudiadau corfforol yn araf a phwyllog, yn arwyddo cryfder yn fwy na hoewder. Rhyw gyffyrddiad o urddas tawel, naturiol, dros y cwbl: yr urddas hwnnw i'w deimlo yn y capel, yn y teulu. Cyferchid ef gan ei feibion fel Syr, a gweddai hynny iddynt hwy ac iddo yntau. Y glust go isel yn arwyddo gallu bratheiriog, yn yr hyn yr oedd yn nodedig pan fynnai ddangos y gallu hwnnw: y gair brathog yn dod yn dawel a phwyllog a llym ac oeraidd, yn cyrraedd yr amcan i'r dim, ar y pryd o leiaf. Yr oedd ynddo ymwybodolrwydd tawel o nerth, y fath a barai nad oedd ynddo ddim rhithyn o gais i ymddangos fel hyn neu fel arall. Fe gymerai ei hun yn gwbl yr hyn ydoedd, heb amcan i fod ddim yn fwy na dim yn wahanol. Amhosibl bod yn ei ŵydd heb deimlo ei rym tawel. Gwell ganddo i eraill siarad yn y capel, ond medrai ddweyd gair yn gryno a phwrpasol. Ei gylch, debygid, oedd yr ymarferol. Yng Nghofiant Dafydd Morgan y diwygiwr, fe ddywedir am ei gyfarfod ef yn y Bontnewydd ar fore Mercher, pan yr oedd ffair yn y dref, fod amaethwr cyfoethog a llewaidd o flaenor wedi awgrymu rhoi pen ar y seiat, gan ei bod yn myned yn hwyr. Nid cwbl foddhaol yr awgrym gan y diwygiwr. Diau mai Richard Humphreys oedd y gwr llewaidd hwnnw. Fe edrychai ef o'i amgylch yn dawel a phwyllog, gan gymeryd y naill hanner o'r olygfa i fewn yn gystal a'r hanner arall. Bu'n ffyddlon gyda'r achos ar hyd ei oes; ac yr ydoedd yn wr dichlynaidd ei foes, cymwynasgar yn ei ardal, ac urddasol ei agweddiad o ran corff a meddwl ac ymarweddiad. Medrai wneud cyfeillion o wŷr fel Dafydd Jones Treborth a John Owen Ty'n. llwyn. Ac yn ei deulu yr oedd yn frenin, a'r teulu lluosog hwnnw yn ei holl aelodau yn hyfrydwch iddo ac yn addurn arno. Y cofnod yn y Cyfarfod Misol am y coffa a fu am dano yno ydyw,-Un o ragorolion y ddaear.
Yn 1885 dewiswyd John Jones Plas Llanfaglan yn flaenor. Yn 1889 yr oeddid yn derbyn W. Morris Jones yn bregethwr yn y Cyfarfod Misol. Yn 1893 fe symudodd i'r Diserth, gan dderbyn galwad i fugeilio'r eglwys. Yn 1890 fe dderbyn- iwyd W. D. Williams yn flaenor yn y Cyfarfod Misol. Yn 1892 fe dderbyniwyd W. Williams yn flaenor.
Yn 1893, fe wnaed coffa yn y Cyfarfod Misol am Ebrill 10 am R. Hughes Tŷ eiddew, i'r perwyl ei fod yn dra chydnabyddus â'r Beibl a Gurnal. Fe arferai'r Parch. Richard Humphreys ddweyd am dano na welodd efe mo neb fedrai gloi seiat yn well drwy grynhoi ynghyd wersi yr ymddiddan. Yr oedd yn wrandawr craffus ar bregeth. Bu'n llawer o gyn- orthwy mewn rhai cyfeiriadau i'r achos yma. Yn 1893 neu oddeutu hynny y symudodd Methusalem Griffiths i Beulah. Fe gadwai'r tŷ capel yma, ac yr oedd ei gwmni yno yn sirioldeb i bregethwr. Bu'n wr gwerthfawr yn y lle yma. (Edrycher Beulah).
Fe gyfleir yma atgofion Mr. W. Morris Jones: "Am ryw ddwy flynedd neu dair y bum yn yr ardal hon [neu ynte aelod yn Siloh oedd Mr. W. Morris Jones fel ei frawd, y Parch. T. Morris Jones, Gronant]. Son yr oedd y bobl am y blynyddoedd o'r blaen fel rhai lled lewyrchus ar yr eglwys, sef cyfnod adeiladu'r capel newydd. Sonient lawer am Mr. Humphreys Llanfaglan, Ieuan Gwyllt a Mr. Williams y Fron. Mi fuaswn yn tybied mai dyn o awdurdod a nerth oedd Mr. Humphreys: pawb yn edrych i fyny ato ac yn ei ofni a'i barchu. O ran ei ymddanghosiad, swn ei lais, a grym ei gymeriad fe hawliai barch. Canmolid llafur Ieuan Gwyllt, ac yr oedd ei ol ar liaws o fechgyn a genethod ieuainc yno. Yr oedd rhai o honynt yn gyfansoddwyr gwych. Dygai Ieuan Gwyllt fawr sel dros y rhannau dechreuol o'r gwasanaeth. Pan welai rhywun yn dod i fewn wrth ledio pennill neu ddarllen y bennod, fe safai'n stond. gan ddilyn â'i lygad llym y diweddarion o'r drws i'w seti. Nid anfynych y rhoddai orchymyn cyn dechreu'r bennod i ddal y rhai diweddar wrth y drws hyd nes gorffen darllen. Dyn rhadlon, braf, oedd Mr. Williams y Fron. Nid oedd pall ar ei garedigrwydd i'r eglwys. Yr oedd yn eilun yr ardal. Deuai ag un o brif bregethwyr Nerpwl gydag ef i fwrw Sul yn y Fron, gan drefnu iddo bregethu ddwywaith y Sul hwnnw. Llawer gwledd fel hyn a gafodd yr eglwys yng nghysgod y Fron. Dyn byrr, lysdi oedd Richard Hughes Tŷ eiddew. Athro da ac ysgrythyrwr medrus. Nid oedd ganddo nemor ddawn gweddi, er yn eithaf rhwydd. Yr oedd yr achos yn bur agos at ei galon. Credaf y cawsai gam weithiau, oblegid fod cryn lawer o ddireidi bachgennaidd yn ei nodweddu hyd ei henaint. Ei brif gynorthwy oedd Mrs. Jones Llanfaglan. Ni ŵyr neb y gwasanaeth a fu hi i'r achos. Yr oedd ganddi galon fawr, ac yr ydoedd yn hael a pharod ei chymwynas i'r achos. Y Parch. Richard Humphreys oedd y gweinidog pan ddechreuais i bregethu yn y lle, ein dau ugain mlynedd wedi hynny yn weinidogion yr eglwysi agosaf yn Nerpwl. Un noson yr oeddwn yn dweyd ychydig ar brawf o'i flaen yn y seiat yn bur grynedig, canys fe gadwai ef gryn bellter rhyngddo'i hun a'r aelodau. Digwyddai fod gennyf ddalen o bapur o'm blaen ar y Beibl rhag i mi syrthio i brofedigaeth. Eisteddai Mr. Humphreys yn agos i'r lle yr oeddwn i'n sefyll, ei benelin ar y bwrdd, a'i ben yn pwyso ar ei law. Yn amryfus syrthiodd y ddalen i lawr. Yr oedd arnaf flys ei chodi, a thonn o chwys oer wedi dod drosof; ond pan yn gogwyddo at hynny, beth welwn i ond Mr. Humphreys yn rhoi ei droed ar y papur. Wel,' meddwn wrthyf fy hun, 'does gan y gweinidog ddim meddwl o'm tipyn pregeth, gan ei fod yn ei rhoi dan ei droed.' Wedi i mi gyrraedd y pen ryw lun, meddai Mr. Humphreys wrthyf, Rhoddais fy nhroed ar y papur yn fwriadol rhag i chwi ei godi, ac i geisio'ch diddyfnu oddiwrth yr hen arferiad ffol o ddarllen pregethau.' Da gennyf ddweyd i'r wers brofi'n fendithiol i mi, ac ni fu gennyf bapur o'm blaen fyth ond hynny. Y gweinidog fyddai'n gwneud popeth bron o swydd blaenor, a braidd nad oedd yn hoffi'r gwaith. Credai ef y dylai fod cryn lawer o waith a dirgelion eglwys yn llaw y bugail. Efe fyddai'n galw ar rai ymlaen i gymeryd rhan yn y cyfarfodydd. Clywais ef yn dechre ac yn diweddu ugeiniau o seiadau ei hun. Ei ddull o gadw seiat fyddai gofyn am adnodau. Ni phwysai ar neb am ddim. Os cae adnod, fe siaradai rai prydiau yn odidog arni; brydiau eraill yn hwylio dipyn ar led, fel bydd pawb yn eu tro. Efe fyddai'n gofalu am lyfr casgliad mis ac yn galw enwau, a llithrai dros yr enwau fel mellten, ac ambell un yma ac acw yn gweiddi 'croeswch.' Mr. Humphreys welais i am dymor yn gofalu am y dyddiadur yn y daith. Yr oedd ganddo ei idea ei hun am waith bugail, ac ni wyrodd oddiwrthi hyd y diwedd. Eglwys dawel, heddychol oedd Penygraig, lled ddifywyd, a dim llawer o organeisio yn myned ymlaen ar y pryd; fel nad oedd y bobl fyth yn dod wyneb yn wyneb â mater dyrus. Fel mai anhawdd gwybod beth fuasai hanes yr aelodau pe wedi cael eu hunain mewn dyryswch."
Y mae gan olygydd y Llusern (1889, Chwefror), sef y Parch. R. Humphreys, nodiad ar John Evans, un o gymeriadau y lle. Dyma grynhoad ohono: "Yr oedd John Evans yn un o ddynion goreu y gymdogaeth. Cyflawnodd waith diacon er na ddewiswyd ef erioed i'r swydd. Bu'n foddion i gael gan amryw o drigolion yr ardal brynnu a darllen llyfrau na fuasent yn gwybod dim am danynt onibae am dano ef. Yr oedd yn blaenori yn yr holl gylchoedd crefyddol. Gwnaeth y goreu o'r dalent a ymddiriedwyd iddo. Cafodd well manteision addysg na'r cyffredin, a defnyddiodd ei addysg a'i grefydd foreuol i wneud hynny o ddaioni a allai. Nis gwyddom am neb ag y gellid dweyd y geiriau, Da, was da a ffyddlawn, yn fwy priodol am dano."
Dyma adroddiad ymwelwyr 1885 â'r ysgol: "Yr oedd y pnawn Saboth yr aethom yno yn digwydd bod yn un gwlyb iawn, ac felly yn fanteisiol i gael golwg ar ffyddloniaid yr ysgol yn y lle. Yr oedd pawb yno yn brydlon erbyn dau, er fod gan lawer ffordd faith i'w theithio ar ddiwrnod gwlawog. Ysgol drefnus iawn yr olwg arni. Ae y gwaith ymlaen megys ohono'i hun. Y plant yn darllen yn dda, ac ymdrech yn cael ei wneud i'w dwyn i ddeall yr ysgrythyrau. Darllen lled dda ar y cyfan yn y dosbarthiadau hynach. Yr athrawon heb gymell digon ar aelodau y dosbarth i ofyn cwestiynau, ac weith- iau y cwestiynau yn rhy fân i rai mewn oed. Henry Edwards, John Jones."
Ar ben y graig y gosodwyd y capel. Y mae'r awel yno yn iachus a'r olygfa yn fwyn. Ar ddiwrnod braf o haf, y mae'r olygfa o'r tucefn i'r capel yn glaer, yn amrywiol, yn dawel. Pan yno ar ddiwrnod felly, fe gyfyd gerbron ysbryd un a elai yno weithiau er mwyn y tawelwch a'r claerder a'r mwynder sanctaidd. Fe ddewisodd Ieuan Gwyllt lecyn gerllaw er mwyn y tawelwch a'r agoriad i olygfa eang ar for a thir. Wedi eu gwasgaru bellach y mae teuluoedd lluosog fu'n cyrchu yma ar bob tywydd, y teuluoedd yn lluosog, er mai ychydig oedd ohonynt, ond nid yw eu lle er hynny heb eu hadnabod.
Rhif yr eglwys yn 1900, 53.
Nodiadau
[golygu]- ↑ Atgofion y Dr. Griffith Griffiths, y cenhadwr gynt. Atgofion y Parch. W. Morris Jones (Birkenhead).