Hanes Methodistiaeth Arfon-Caernarvon/Siloh

← Engedi

Hanes Methodistiaeth Arfon-Caernarvon gan William Hobley

Penygraig

SILOH.^[1]

FE ddarllenwyd crynhodeb o hanes yr achos yn Siloh gan Henry Edwards yn y Cyfarfod Misol cyntaf a gynhaliwyd yno, sef yn Rhagfyr 18 a 19, 1882. Ym mharatoad y crynhodeb. hwnnw fe gynorthwywyd Henry Edwards gan George Williams, yn ol fel y dywedai'r olaf. Braslinelliad o'r crynhodeb hwnnw a ymddanghosodd yn yr Amseroedd. Dywedir yn hwnnw i nifer o frodyr o Foriah yn 1840 gymeryd llofft yn lôn Cadnant er cynnal ysgol ar bnawn Sul a chyfarfod gweddi am hanner awr wedi pedwar. Yr oedd yr ardal yn un hynod isel y pryd hwnnw, ac am flynyddoedd wedi hynny. Er fod pobl foesol eu buchedd yn trigiannu yno, a lliaws o grefyddwyr, eto yr oedd y doreth o'r preswylwyr yn anystyriol o rwymedigaethau crefydd a moes. Yr oedd yno lawer o feddwi, llawer o dlodi anesgusodol, llawer o chwareuon cyhoeddus ar y Suliau. Gwaith araf-deg, araf-deg iawn, a fu dofi'r bwystfil an- ystyriaeth a phenrhyddid yn yr ardal i'r mesur y gwelir heddyw. Bu'r Wesleyaid yma am ryw ysbaid yn cynnyg ar hynny, ond yr oeddynt hwy wedi cefnu cyn cychwyn o'r Methodistiaid yma yr ail waith hon; canys yn yr un ardal y cychwynasant hwythau gyntaf, mewn llofft y tro hwnnw hefyd, ond ar allt arall. John Richardson, mab Evan Richardson, oedd un o'r rhai a ddaeth yma o Foriah, a Henry Jonathan, a Robert Roberts, wedi hynny o ardal Dinorwig, yn ol adroddiad Henry Edwards. Yn ei ysgrif ar Foriah, y mae W. P. Williams yn chwanegu rhai sylwadau ar Siloh. Y rhai a enwir ganddo ef fel wedi llafurio yn Nhanrallt o'r cychwyn cyntaf ydyw John Wynne, Robert Roberts Treflan Llanbeblig, ac Owen Williams. Fe gafodd Mr. Wynne Parry ymddiddan âg un oedd yn cofio cychwyn yr ysgol, ac yn ol yr adroddiad hwnnw, John Wynne oedd pen y fintai a ddaeth o Foriah, a dyma'r lleill a enwid,—Enoch Davies teiliwr. Penrallt ogleddol; William Thomas, Uxbridge Street; Owen Owens Tanrallt; Grace Ellis, mam Owen Ellis yr eilliwr; ynghydag Owen Thomas y Buarth, aelod gyda'r Wesleyaid. Erbyn y trydydd Sul, yn ol yr adroddiad yma, aeth y lle yn rhy gyfyng, a gwnawd y ddwy lofft yn un drwy dynnu i lawr yr estyll coed a'u gwahanai. Yn ddiweddarach, fe ddywedid, y daeth John Richardson; a Mrs. Hughes, mam y Parch. J. E. Hughes, a wasanaethai gydag ef; a Rhys Jones saer coed, o Engedi, i arwain y canu. Dywed W. P. Williams fod yn ei feddiant ysgrif wedi ei hamseru, Chwefror 10, 1841, ac arni'r geiriau yma: "List of the furniture belonging to Penrallt chapel in the Tanrallt Schoolroom, 10 benches, 2 nog nails for hats, 4 schones." Cof ganddo hefyd, weled cofnodlyfr ysgol Foriah, a gollwyd yn ystod yr atgyweirio ar y capel, yn cynnwys penderfyniad a eiliwyd gan Richard Williams yr ironmonger, i'r perwyl fod yr ysgol i gael ei sefydlu yn Nhanrallt a Glanymor a Stryd Waterloo.

Yr oedd Robert Roberts yn llafurio yma o hyd yn 1852, pan ddaeth Henry Edwards a George Williams, y ddau o Engedi, yma i'w gynorthwyo, ynghyda merch ieuanc, priod John Rowlands y paentiwr wedi hynny. Pan aeth y llofft yn rhy fechan drachefn, cymerwyd llofft yr ochr arall i'r ffordd i'r dosbarth darllen; ond ae aelodau'r dosbarth hwn at y plant yn y llofft arall i ddiweddu'r ysgol. Athro'r dosbarth darllen oedd yr Owen Williams a enwyd o'r blaen, sef ffermwr ger Llanbeblig. Bu Owen Williams Tywyn yn pregethu oddiar risiau'r hen lofft oddiar y geiriau, A phwy bynnag a ddel ataf fi nis bwriaf ef allan ddim.

Mewn cyfarfod undebol o frodyr Moriah ac Engedi fe benderfynwyd codi ysgoldy yma. Sicrhawyd tir, sef gardd, am £25; a chodwyd yr ysgoldy yn 1856, yr holl draul yn £300, ac yn cael ei ddwyn gan Moriah. Dydd Sul, Hydref 26, ydoedd dydd yr agoriad, pryd y pregethwyd gan Robert Owen Rhyl. Yn y pnawn fe holodd yr ysgol oddiar hanes Joseph. Dywedir fod y cyfarfodydd yn siriol a chysurus iawn. (Drysorfa, 1856, t. 420). Trefnwyd yn y Cyfarfod Misol i Siloh fod yn y daith gydag Engedi o Awst, 1857, Siloh yn cael yr oedfa 10 am tua 10 mlynedd a'r oedfa 2 am ddeng mlynedd arall. Dygid traul yr oedfa yn Siloh am yr ystod hynny o flynyddoedd gan Engedi. Yr oedd rhif yr ysgol yn 130 ar y cychwyn. Daeth amryw yma o Foriah ac Engedi i gynorthwyo er dwyn y gwaith ymlaen. Yn eu plith yr oedd y rhai yma: John Owen, Evan Hughes, William Parry, William Williams, John Row- lands, Lewis Jones (Patagonia ar ol hynny), Evan Jones (gweinidog Moriah wedi hynny), John Lloyd (gweinidog yn Awstralia wedi hynny), Richard Humphreys (yn flaenor yn Beaumaris wedi hynny).

Yn Nhachwedd 24, 1859, y sefydlwyd yr eglwys gan y Parch. Thomas Hughes a W. P. Williams. Rywbryd cyn hynny yn ystod y flwyddyn fe ddigwyddodd tro nodedig i John Richardson mewn gweddi ar nos Sul. Ei deimlad a'i hataliai wrth fyned ymlaen; ond torrodd allan mewn gwaedd gofiadwy, "Achub, Arglwydd!" ac yr oedd y dylanwad mor fawr, gan beri gwaeddi a gorfoleddu yn y gynulleidfa, fel y rhuthrodd cryn liaws o bobl i fewn i'r capel. Galwyd seiat ar ol ac arhosodd amryw, i barhau wedi hynny. O hynny ymlaen fe barheid i alw seiat, fel y daeth yn fath o orfodaeth i sefydlu eg- lwys yma. Dywedir mai 25 oedd y nifer ar y cyntaf. Fe welir fod yr eglwys wedi ei sefydlu yn nhymor y diwygiad: yn yr elfen dân y ganwyd hi; ac y mae wedi bod yn ffyddlon i'r ddelw a'r argraff a dderbyniodd y pryd hwnnw. Fe ddywedir y bu yma gyfarfodydd nodedig yr adeg honno. Fe fyddai George Williams yn arfer adrodd am Henry Edwards mewn rhyw gyfarfod gweddi ar ei liniau, yn un o liaws debygir, ac yn torri allan gyda'r geiriau, "Ddemnir mohonof byth! Ddemnir mohonof byth!" a hynny mewn dull oedd yn amlwg wedi gadael argraff neilltuol ar feddwl George Williams.

Mawrth 15, 1860, y cafwyd y cymun cyntaf, y Parch. Thomas. Hughes yn gweinyddu dan deimlad neilltuol a chydag effeith- iolrwydd cofiadwy.

Dywed William Williams mai ymhen blwyddyn a hanner ar ol sefydlu'r eglwys y dewiswyd Henry Edwards a George Williams yn flaenoriaid; ac felly yn 1861. Aeth y capel yn rhy fychan i gynnwys y gynulleidfa. Methodd gan y brodyr sicrhau tir yn y fan y saif y capel cyntaf, i'r amcan o godi capel mwy. Sicrhawyd tir yn y fan y saif y capel presennol.

Gosodwyd carreg sylfaen y capel newydd i lawr gan y Parch. Thomas Hughes, Medi 16, 1868. Agorwyd ef Mehefin 14 a 15, 1869, pryd y gweinidogaethwyd gan y Parchn. John Ogwen Jones, Thomas Charles Edwards, a'r Dr. Charles (Aberystwyth). Traul y capel hwn ydoedd £1,800. Bu Thomas Hughes yn dra ffyddlon i Siloh ar hyd y blynyddoedd hyd nes galw bugail yma, ac yn enwedig yn y blynyddoedd cyntaf i gyd. Gwnaeth lawer o waith bugail yma; a gwerthfawrogid ei lafur yn Siloh yn arbennig. Byddai Henry Edwards a George Williams ar brydiau mewn ymddiddan yn coffau am ei wasanaeth gydag edmygedd o'i ymroddiad a'i ysbryd hunan-aberthol.

Yn 1870 fe ddewiswyd yn flaenoriaid: John Owen, John Rowlands, William Williams, Evan Hughes.

Byddai'r pregethwr o Engedi yn dod yma y prynhawn am o 6 i 7 mlynedd ar ol agor y capel hwn. Ceid pregeth pan ellid at yr hwyr. Fe gafwyd gwasanaeth John Morris a Robert Owen y Mount, dau o bregethwyr y Wesleyaid, yn o aml y pryd hwnnw. Cynddelw, hefyd, fu yma droion yn y cyfnod hwnnw, yn y pnawn yn ddiau.

Helynt fawr ydoedd helynt y "seithfed reol" yn Siloh yn 1873, a son am dani drwy'r dref i gyd, a phellach na hynny, ond odid. Seithfed reol y Gyffes Ffydd ydoedd honno, sef nad oedd i neb aelod briodi "un digred," sef un heb fod yn aelod. Yr oedd y Gymdeithasfa, pa ddelw bynnag, wedi penderfynu ysbaid cyn hynny fod rhyddid i'r eglwysi weithredu yn y pwnc yma yn ol eu barn leol eu hunain, sef i dorri o aelodaeth neu beidio pan weithredid yn groes i'r rheol. Yr oedd chwaer wedi priodi un o'r byd yn yr eglwys y pryd y crybwyllwyd. Eithr fe gafwyd nad oedd y blaenoriaid eu hunain yn cytuno â'i gilydd i'w thorri o'r eglwys, ac yr oedd llawer o'r aelodau yn erbyn. Mawr y cynnwrf! Bu rai brodyr o'r eglwysi eraill yn y dref yn ceisio cynorthwyo yn yr achos; ond nid llai y tanllwyth am y procio hwnnw. Darfu i fwyafrif y blaenoriaid, ag oedd yn erbyn bod yn llym ym mhwnc y rheol, ddwyn barn i fuddugoliaeth, gan gludo mwyafrif yr eglwys gyda hwy. Ar hynny, wele amryw o aelodau mwyaf blaenllaw yr eglwys yn ymadael Foriah ac Engedi, gan wrthdystio yn erbyn llacrwydd mewn disgyblaeth. Tynnodd hynny gryn sylw. Ni thawelodd pethau eto, canys wele ohebu ar y pwnc am wythnosau bwygilydd yn y Goleuad a'r Herald Cymraeg, a'r corgwn yn cyfarth y lleuad. Rhwng dadwrdd byd ac eglwys, a'r ymladdfeydd ar feusydd y papurau newydd, yr oedd malltod yn ymdaenu ar waith yr eglwys, a'r olwynion yn cerdded yn drwm fel olwynion cerbydau Pharaoh yn y Môr Coch. Pa beth oedd i'w wneud? Y wraig druan, wrth weled ei hun a'i gwr yn wrthrychau y fath gyffro a chynen tafodau, a ddaeth ymlaen i hysbysu y dioddefai hi ei diarddel am y pryd, er mwyn llesiant yr achos. Ac felly fu. Daeth rhai o'r gwyr a sorrodd. yn eu holau, ond ymadawodd eraill yn eu lle. Ac yna fe ddaeth yr helynt fawr i'w phennod; ac ni chododd mo'r unrhyw anhawster drachefn; a mynnodd synnwyr a gras eu lle.

Dechreuodd Richard Rowlands bregethu tua 1874; symudodd i Drefin, Penfro, 1877, fel gweinidog, ac wedi hynny i Glynceiriog. Bu farw Chwefror 13, 1894, a dodwyd ei gorff i orwedd ym mynwent Llanbeblig.

Rhagfyr 18, 1875, hysbyswyd yn y Cyfarfod Misol alwad John Williams yn fugail, ac ymhen deuddydd fe ymsefydlodd yma fel y cyfryw. Daeth i'r dref o Gaeathro ddwy neu dair blynedd cyn hynny.

Yn 1879-80 cynhaliwyd cyfarfodydd diwygiadol llwyddianus. Bu James Donne, John Richard Hughes a William. Jones Niwbwrch yma gyda'r gwaith. Fe gafodd James Donne, yn enwedig, ddylanwad neilltuol, a gelwid y diwygiad ar ei enw, sef diwygiad James Donne. Daeth amryw o af- radloniaid yr ardal at grefydd dan ei bregethu ef, ac arhosodd rhai ohonynt yn ffyddlon ac yn ddefnyddiol. Bu pregeth i'r Parch. William Jones Felinheli dan arddeliad nodedig y pryd hwnnw. Ei bwnc ydoedd,-Beth fydd diwedd y rhai nid ydynt yn credu i Efengyl Duw? Arhosodd 14 yn y seiat ar ol.

Mehefin 10, 1879, codi T. Morris Jones yn bregethwr. Symudodd i Fagillt yn 1885.

Tachwedd 29, 1880, yn 39 oed, bu farw y Parch. John Williams, wedi bod yn fugail yma am bum mlynedd o fewn tair wythnos. Am ryw ennyd o amser wedi ei alw'n fugail fe ddilynai ei alwedigaeth fel clerc yn offis yr Herald. Pan gafwyd cynorthwy i'w gynnal o drysorfa'r lleoedd gweiniaid fe ymgysegrodd yntau'n gyfangwbl i'r gwaith. Ei nôd arbennig ef fel gweinidog ydoedd ei ymroddiad i fyned allan i'r heolydd a chymell pobl i'r wledd. Cynorthwyid ef yn hynny gan bresenoldeb a gwasanaeth pobl ieuainc yr eglwys. Meddai ef ei hunan, hefyd, ddawn arbennig at bregethu yn yr awyr agored. Yr oedd yn llefarwr rhwydd a hyglyw a dymunol, a chyflwynai yr Efengyl mewn modd agos at amgyffredion pobl go anghynefin â'i gwrando, a hynny gyda theimlad yn nhôn y llais.. Dywedir ei fod yn gymeradwy gan y bobl eu hunain: gwneid yn fawr ohono gan Sipsiwn a Gwyddelod. Un tro, pan yn siarad allan dan wlithlaw fe ddaeth dyn o gymeriad go ryfygus. ymlaen gydag ambarelo i'w dal drosto. Fe debygir iddo roi sylfaen i lawr i fesur o gynnydd dilynol yr egiwys yn ei waith yn cynefino meddyliau'r bobl â'r Efengyl, o ran ei hathrawiaeth a'i hysbryd. Y nos Lun olaf y bu ar y ddaear yr oedd yn holi'r plant yn y seiat ar ddameg y Mab Afradlon. "I ba wlad yr aeth o, mhlant i?" "I'r wlad bell." "Nid aeth o ddim i'r wlad bellaf, ai do?" "Naddo." "Naddo, o drugaredd." Ar hynny, fe ddywedai fod rhywbeth yn myned dros ei galon, ac yr ydoedd yn union wedi ehedeg ymaith. Rhoes. Henry Edwards fynegiad i'w deimlad fod nef a daear yn agos. iawn i'w gilydd y funud honno. Fe'i rhoid yn lled aml i ddechreu'r oedfa o flaen pregethwr dieithr ar ganol wythnos. Un emyn heb fod yn faith a roddai efe allan i'w ganu, a chyda gwers ferr o'r ysgrythyr a gweddi ferr, wresog, fe fyddai'r gwasanaeth agoriadol drosodd mewn deg neu ddeuddeng munud, a hynny heb unrhyw arwydd yn y byd o frys. Mewn sylw coffa arno yn y Cyfarfod Misol, fe sylwai'r Parch. Evan Roberts nad oedd neb yn y dref mwy cymeradwy nag ef yn hynny o wasanaeth.

Hydref, 1881, fe ymsefydlodd Mr. R. R. Morris Rhyd-ddu yma fel bugail yr eglwys. Daeth Anthropos yma tua'r un pryd o Gorwen, ac arhosodd yma hyd nes y derbyniodd alwad yn 1890 oddiwrth eglwys Beulah.

Bu farw John Owen, Hydref 2, 1882, yn 55 oed, ac wedi bod yn flaenor yma am 12 mlynedd. Daeth yma o Foriah, ac yr oedd yn aelod o'r eglwys agos o'r dechre. Bu'n arwain y canu yma am rai blynyddoedd yn ei dro. Gwr llawn o gorff, glandeg a serchog yr olwg arno, yn ysgwyd llaw mewn dulf cynhesol a chofiadwy, a hynny heb orwneud y peth. Calonogol ei ddull gyda phregethwr ieuanc, gan ddal ar y peth goreu a berthynai iddo, a gadael iddo wybod ei fod ef yn canfod hwnnw ac yn ei werthfawrogi. Fe fawr edmygai wr yn meddu ar ddawn y weinidogaeth: "dyna ddyn wedi ei dorri i bregethu," ebe fe am y Dr. Hugh Jones Nerpwl. Dyma fel y dywed Mr. J. Henry Lloyd am dano: "Gwr yn meddu ar dynerwch nodedig. Un iawn am ysgwyd llaw: byddech yn teimlo fod ei galon yn ei ysgydwad. Yr wyf megys yn ei weled o'm blaen y funud hon ar noson yr ordinhad, yn eistedd ar yr ochr agosaf i'r buarth, a'i ddau lygad ynghaead, a'i ddagrau mawr gloewon yn treiglo'i lawr ei ruddiau rhosynaidd, ac mewn hwyl orfoleddus yn canu, Iddo ef yr hwn a'n golchodd yn ei waed." Mae Mr. Wynne Parry yn dyfynnu sylw Anthropos arno, mewn ysgrif ar feddau mynwent Caeathro: "Un o flaenoriaid Siloh. Gwr ffyddlon, cydwybodol a gwir garedig. Yr oedd yn un o'r gwŷr hynny ag yr ydym yn caru eu gweled mewn sêt fawr, dynion siriol, calonogol, a heulwen yn eu llygaid. Ac fel y dywed Rhisiart ab Gwilym yn ei feddargraff:

Gwirionedd oedd Gair ei enau,—a gras
Oedd grym ei feddyliau."

Yn ystod 1882—3 buwyd yn gwella'r fynedfa at y capel ac yn ei atgyweirio mewn mannau ar draul o £500. Cynhelid moddion bore Sul yn Siloh bach, fel y gelwid wedi adeiladu'r capel newydd; ac yn yr hwyr yn yr ysgol Frytanaidd.

Yn 1884 fe ddewiswyd yn flaenoriaid: William Parry, Henry Jones, John Jones Treffynnon.

Oddeutu 1885 y dechreuodd Thomas Davies bregethu. Derbyniwyd ef yn aelod o'r Cyfarfod Misol yn 1889. Aeth yn fugail i Nant Gwrtheyrn ac oddiyno i'r Deheudir. Yn 1887 dechreuodd R. Matthew Jones bregethu. Aeth oddiyma yn fugail i eglwys Llanfachreth. Yn 1891 dewiswyd J. E. Hughes, B.A., yn flaenor. Yng Nghyfarfod Misol Ionawr 21, 1892, fe'i cyflwynwyd ef i'r Cyfarfod Misol gan Gyfarfod Dosbarth Caernarvon fel ymgeisydd am y weinidogaeth, heb angen arno am fyned drwy'r prawf arferol; a derbyniwyd ef fel y cyfryw.

Ionawr 24, 1892, bu farw Henry Edwards, yn 61 oed, ac wedi bod yn flaenor yma am 31 mlynedd. Efe, ynghyda George Williams, oedd y ddau flaenor cyntaf yn yr eglwys, a'r ddau amlycaf yn hanes yr eglwys. Cymherir hwy yn y naill a'r llall o'r ddwy lawysgrif ar hanes yr achos i Ddafydd a Jonathan yn eu hymlyniad wrth ei gilydd. A dywed Mr. J. Henry Lloyd y byddai'n teimlo'n wastad wrth wrando ar fynych gyfeiriadau George Williams at Henry Edwards, y mynasai yntau fod ganddo gyfaill cyffelyb i'w adael ar ei ol. Gwelid hwy weithiau yn rhodio gyda'i gilydd ar lan y môr dros yr aber. Nad dod yno i rodianna yr oeddynt, hawdd oedd gweled wrth eu hagwedd; ond dod yno er mwyn llonyddwch uwchben ryw bwnc neu gilydd yn dwyn perthynas â'r eglwys yn Siloh, ag yr oedd yn bwysig myned drwyddo'n llwyddiannus. Wedi gair o gyfarchiad eithaf serchog o'u tu hwy, rhaid ydoedd eu gadael i'w gilydd; canys nid oedd eisieu dim treiddgarwch i wybod mai felly y mynnent fod. Elent yn o bell o ffordd a deuent yn ol drachefn, drosodd a throsodd, ac o hyd yn dynn yn ei gilydd. Pa faint bynnag o serch oedd yma, nid serch er ei fwyn ei hun ydoedd, ond serch er mwyn yr achos. Cwbl wahanol oeddynt o ran dawn ac ardymer; ac oherwydd hynny, mae'n debyg, yn ymglymu yn fwy wrth ei gilydd. Goleubryd oedd Henry Edwards à nwyd angerddol ganddo; tywyll ei bryd oedd George Williams, a thawel ac ysgafn ei dymer: nid yn ddigrifol yn hollol, ond eto'n chwareus, ac yn llawn fwynhau digrifwch tawel. Henry Edwards oedd y mwyaf treiddgar, a George Williams y mwyaf dawnus: Henry Edwards yn tynnu'r peth oddiwrth ei gilydd er mwyn gweled beth oedd ynddo, a George Williams yn chware gydag ef gyda chwerthiniad ysgafn yn ei wddf. Pwys y pwnc a orweddai'n drwm ar feddwl Henry Edwards, a'i holl fryd oedd am argraffu'r pwys oedd iddo ar feddyliau eraill; galw sylw difyr pawb ato y byddai George Williams, fel consuriwr gyda'i belennau euraidd, gan eu taflu i fyny i'r awyr y naill ar ol y llall a'u dal fel y deuent tuag i lawr. Edrydd Mr. Lloyd am Henry Edwards yn cynghori dynion ieuainc: "Byddwch fel pileri ynghanol yr afon, ac nid fel ysglodion yn cael eich dal yn yr edi." Dywed y Parch. Edward Owen Gilfachgoch, gan sgrifennu am y cyfnod oddeutu diwygiad 1859, fod ganddo ffordd i ddod o hyd i fechgyn ieuainc o naws grefyddol yn y dref, a'u tynnu allan i weithio; a dywed na buasai ef ei hun na rhai eraill wedi gadael y rhwyd a'r pysgod onibae am Henry Edwards. Yr oedd Mr. Evan Jones ar un adeg mewn ymddiddan yn nodi allan y fantais arbennig oedd gan Engedi a Siloh er eu cynnydd yn y ffaith fod John Jones y blaenor yn y naill eglwys a Henry Edwards yn y llall: y naill a'r llall yn byw cyn lwyred i'w eglwys ei hun, yn gwylio eu cyfle i ddylanwadu er daioni ar ddynion ieuainc y dref, ac yn meddu'r gallu i sugno eraill i'w cylch eu hunain. Brodor o'r dref oedd Henry Edwards, a magwyd ef wrth draed Robert Evans yn Engedi; ac efe yn anad un blaenor arall yn y dref oedd y tebycaf i'r gwr hwnnw o ran dawn ac ardymer a natur ei ddylanwad. Yn yr ysgrif y cyfeiriwyd ati o'r blaen, fe sylwa Anthropos: "Dyn galluog iawn oedd Henry Edwards; ac, ar adegau, fe fyddai ei feddyliau yn rymus a'i barabl yn hyawdl. Cysegrodd ei oes i Siloh, a gwelodd y myrtwydd yn y pant wedi dod yn goedwig hardd." Yn agoriad capel Beulah yn 1886, yn ol yr adroddiad yn y Goleuad (1886, Rhagfyr 11, t. 11), yr oedd efe ac eraill yn cyfarch y cyfarfod, a dywedodd yno rai pethau yn amlwg o'i brofiad ei hun. Wrth gymell i sel gyda'r gwaith, fe ddywedodd fod eisieu deunydd gwydn i ddal ati gydag achos newydd. A chwanegai y gallai ddweyd oddiar brofiad fod rhyw lawenydd nas gŵyr y byd ddim am dano wrth lafurio gydag achos yr Arglwydd Iesu. Bu yn y blynyddoedd cyntaf yn gyd-arweinydd y gân â John Owen; bu'n ysgrifennydd yr eglwys am flynyddoedd; ac efe oedd y cyhoeddwr.

Fel blaenor yn yr eglwys,
Fe wisgai nerth a grym,
A gallai ar amserau,
Ddefnyddio cerydd llym.
Tynerai wrth addfedu,
A throai grym ei nerth
Yn felys, megys ffrwythau haf
Yn Hydref, ar y berth. . . .

Ymwelai â'r amddifaid
A llaw agored, gudd,
Bu'n ffynnon o sirioldeb
I lawer gweddw brudd; . . .

Bu'n dyner yn ei deulu,
Fel haul ar lesni'r bryn,
A'i gariad atynt lifai
Yn gylch o fwynder gwyn; . . .

Wrth gyfaill byddai'n dyner,
Ac iddo byddai'n bur,
Nawddogai'i garedigion
Yn ffyddlon fel y dur.
Os gallai estyn dyrnod
Heb ynddi fawr o ras,
Fe allai faddeu hefyd,
I lawer gelyn cas.

Tynerwch a gwroldeb
Gyd-drigent yn ei fron-
Llarieidd-dra lleni'r wybren
A nerth y nawfed don. . . .

Ac os caiff ganiatad
Y bore gwyn a ddaw,
Cyn mynd i Dŷ ei Dad,
I edrych yma a thraw,
I weled Siloh'r aiff efe
Cyn cychwyn heibio'r Farn i'r Ne.
—(R. R. Morris).

Yn 1892 fe ddewiswyd Evan Lloyd Williams yn flaenor. Cyn bo hir fe'i dewiswyd yn ysgrifennydd yr eglwys.

Gorffennaf, 1893, fe ymadawodd y gweinidog, y Parch. R. R. Morris, gan dderbyn galwad i'r Tabernacl, Blaenau Ffes- tiniog, wedi bod yn fugail yr eglwys am 13 blynedd o fewn tri mis. Cyflwynwyd iddo anrhegion mewn cyfarfod ymadawol a gynhaliwyd iddo ef a'r Mri. Thomas Davies a R. M. Jones.

Chwefror 12, 1894, sefydlu J. E. Hughes, M.A., yn fugail yr eglwys. Rhagfyr 16, 1894, bu farw Evan Hughes, tad y Parch. J. E. Hughes yn 63 mlwydd oed, ac yn flaenor yma er 24 blynedd, ac yn drysorydd yr eglwys am gyfnod. Yn y sylwadau coffa arno yn y Cyfarfod Misol, fe ddywedwyd ei fod wedi gweithio gyda'r achos o'r cychwyniad; a bod rhan fawr o bwysau'r achos wedi bod bob amser ar ei ysgwyddau ef; ac iddo fod yn flaenor ffyddlon; ac y teimlid bellach nad oedd angen ond cyfrwng y dyrchafiad iddo, a'i fod ef gyda phendefigion, ie, pendefigion ei bobl ef. Feallai mai tynerwch oedd ei nôd amlycaf; ond meddai'r un pryd ar graffter y gwr tyner. Pelydrai ryw dynerwch yn wastad yng nghanwyll ei lygad. Yr ydoedd yn frodor o'r dref, ac yr oedd ei nain, Sian Hughes, yn hynod am ei chrefydd. Gwnaeth William Prytherch yr hynaf argraff ddwys ar ei feddwl oddiwrth y geiriau, Pridd wyt ti ac i'r pridd y dychweli. Ymgryfhaodd yng ngrym unplygrwydd ac mewn synnwyr ac mewn adnabyddiaeth o ddynion ac mewn penderfyniad meddwl. Yn ei flynyddoedd diweddaf fe siaradai yn y seiat dan deimlad amlwg. Pan alwodd George Williams gydag ef ar un o'r dyddiau diweddaf, ac y gofynnodd iddo pa fodd yr oedd arno, ei ateb ydoedd: "Wel, frawd, mae'r llong yn y porthladd yn barod i gychwyn ac o dan lawn hwyl- iau, ond cael gwynt teg."

Ar ddwyn ymlaen yr eglwys
Yn Siloh rhoes ei fryd,
Ei galon ef a'r achos
Oedd wedi'u toddi'n nghyd.
Galarai'n drist os gwelai
Argoelion cilio'n ol;
Ond yn ei lwydd siriolai
Fel gwanwyn ar y ddol...
O lwybrau prysur masnach aeth
I hafod werdd ei dref;
A ffoi o swn y byd a wnaeth
I rodfa swn y nef.

Cyfododd gwynt teg, aeth y llestr i ffwrdd,
Ac yntau yn canu'n iach ar ei bwrdd. (R. R. Morris).

1895 fe ddewiswyd yn flaenoriaid: John Williams, Richard Williams. Dewiswyd Richard Williams yn drysorydd yn ddiweddarach.

Chwefror 25, 1899, bu farw William Parry, yn 66 mlwydd oed, yn flaenor yma ers 15 mlynedd, ac yn drysorydd yr eglwys ar ol Evan Hughes. Pan benderfynwyd agor Siloh bach fel lle cenhadol, yr ydoedd efe yn un o'r rhai cyntaf yno, a gweithiodd gyda'r achos cenhadol hwnnw yn dra ffyddlon hyd ei ddiwedd. Un enw arno ydoedd William Parry'r gof; ac enw. arall William Parry Siloh bach. Yr ydoedd yn gefnder i'r Dr. Griffith Parry Carno; ond ni thorrodd lwybr cyffelyb i'r Dr. iddo'i hun. Tra'r oedd y Dr. Parry yn efrydydd eang a manwl, heb ymroi nemor i waith o'r tuallan i'w efrydu, ni ddarfu William Parry, o'r ochr arall, efrydu llawer, tra'r oedd gweithio gyda'r achos crefyddol wrth ei fodd. Prun ddewis- odd y rhan oreu sy'n bwnc arall. Siaradai'n ddyddorol ar ddirwest, a hoffai wneud hynny o flaen tafarn neilltuol yn ardal Tanrallt ag oedd yn gyrchfa lliaws o bobl. yn gyrchfa lliaws o bobl. Ystyrrid ef yn athro da yn yr ysgol. Dywedai'r Parch. T. Morris Jones, mewn llythyr at Mr. Wynne Parry, mai William Parry, ei dad, oedd yr athro goreu y bu efe gydag ef. Yr oedd ganddo ystôr o hanesion am hen bregethwyr a dawn i'w hadrodd. Meddai ar ryw ddawn nwyfus fel siaradwr a chyda phlant. Yr oedd mwy o hynny yn y Dr. Griffith Parry na fuasid yn tybied, o dan ryw drymder dull; yr ydoedd nwyfiant yn amlycach yn William Parry. Fe dorrai ei nwyfiant allan mewn dagrau cydymdeimlad cystal ag mewn digrif ddywediadau.

Medi 27, 1899, bu farw Henry Jones, yn 50 oed, ac yn flaenor yma ers 15 mlynedd, ac yn arweinydd y gân ymhell cyn hynny. Daeth o Engedi yn nechre 1869 i Siloh bach i weithio yno gyda'r Gobeithlu. Fe barhaodd gyda'r gwaith hwnnw i'r diwedd bron, a meddai ar ddawn arbennig gyda phlant. Meddai ar dymer plentyn ei hun: yr oedd yn nwyfus, yn chwareus, yn gyffrous. Cludid ef gan ei deimlad fel plentyn: mwynhae fel plentyn, digiai fel plentyn: dangosai ei fwyniant mewn chwerthin uchel, trystiog, calonnog; dangosai ei ddigter, pan ddigiai, yr hyn ni wnae ond anaml, mewn düwch wynepryd argoelus. Bod yn blentyn oedd ei nerth a'i wendid. Yr oedd iddo farn, yr un pryd, cystal a thymer nwydiog; a chraffter; a gallu i werthfawrogi meddyliau hedegog a dawn brydferth mewn llefarwr. Mewn cwmni, yn enwedig yn ddyn lled. ieuanc, yr oedd yn nwyfus, yn ddigrifol, yn ddoniol, yn hedegog. Gyda'i ddawn fel cerddor, yr oedd y doniau eraill hyn yn gymhwyster arbennig iddo fel arweinydd yng nghyfarfodydd y plant. Yr oedd yn blentyn gyda phlant, er y gallai fod yn wr gyda gwŷr. Meddai ar ddawn rwydd a pharod a dawnus. mewn cyflawniadau cyhoeddus yn y seiat a'r cyfarfod gweddi. Fel arweinydd y gân yr oedd yn fedrus a hwylus. Bu'n ffyddlon gyda phob rhan o'r gwaith. Ni ymroes gymaint i efrydiaeth. Buasai disgyblaeth lem arno'i hun mewn efrydiaeth ddwys o'i ieuenctid wedi bod o werth mawr iddo; eithr fe roes efe ei amser yn hytrach i weithgarwch allanol gyda'r achos. Meddai ar ddawn briodol iddo'i hun yn hynny. Mab ydoedd ef i John Jones, blaenor Engedi, ac yn dwyn llawer o debygrwydd i'w dad. Ceir cryn eglurhad ar nodwedd Henry Jones yn yr ystyriaeth mai deheuwr oedd ei dad. Yr oedd y tad, er yn ddeheuwr, yn debycach i ogleddwr na'r mab: tywynnai a thanbeidiai dawn y de yn Henry Jones. Nid oedd y tad yn ddoniol; ond yr oedd y mab felly. Nid oedd gan Henry Jones nemor bethau cofiadwy chwaith; ond mewn dull ysgafn a rhwydd fe befriai ei ymddiddanion gan ergydion dawnus, pan yn ymollwng mewn cwmni difyr gyda hwyl y funud. Yn llai dawnus, yr oedd y tad yn gryfach cymeriad: yr oedd yn gryfach personoliaeth, wedi myned drwy brofiadau dwysach, a'i deimlad yn fwy dan lywodraeth ei farn. Eithr fe fu Henry Jones yn addurn i'r eglwys yn Siloh.

Yn 1897 fe brynwyd 587 llathen ysgwar o dir chwanegol am £70 ar gyfer capel newydd yn y man y safai yr ail gapel. Agorwyd y capel newydd Rhagfyr 2, 1900. Yr holl draul, £5,000. Buwyd yn addoli yn y Guild Hall o Fedi, 1898, hyd Dachwedd, 1900. Traddodwyd y bregeth gyntaf gan y gweinidog, y Parch. J. E. Hughes,-Y mae tir lawer eto i'w feddiannu. Pregethwyd y Sul, hefyd, gan y Prifathro Prys a'r Parch. S. T. Jones Rhyl; nos Lun gan y Parch. T. Charles Williams; nos Fercher gan y Parch. Wynn Davies Nerpwl; nos Fercher gan y Parch. John Williams Nerpwl.

Fe rydd y ffigyrau yma allan o Ystadegau y Cyfarfod Misol syniad am gynnydd yr achos: Nid oes cyfrif am 1860, am nad oedd blaenoriaid wedi eu dewis eto, mae'n debyg. 1862. Eisteddleoedd, 120. Cyfartaledd pris eisteddle y chwarter, 6ch. Derbyniwyd am eisteddleoedd am y flwyddyn, £6. Rhif yr eglwys, 52. Casgl at y weinidogaeth, £12 13s. 1869. Eisteddleoedd, 530. Gosodir, 250. Cyfartaledd pris eisteddle, Is. Rhif yr eglwys, 110. Casgl at y weinidogaeth, £28. Y ddyled, £1455. 1900. Eisteddleoedd, 850. Gosodir, 622. Rhif yr eglwys, 522. Casgl y weinidogaeth, £168 11s. 4c. Talwyd at ddyled y capel, £665.

Un nodwedd amlwg ar Siloh fu ei hysbryd gwerinol, ac yn hynny yr ydoedd i'w chyferbynu i fesur â'r eglwysi eraill yn y dref; a diau i hynny fod yn un o seiliau ei chynnydd nodedig. Fe gawsai yr ysbryd hwn gyfle i amlygu ei hun yn yr ysgol, yn enwedig yn y pwyllgorau. Byddai ysbryd rhyddid yn teyrnasu yno; a mwynheid yr olwg ar ddadleuwyr ieuainc yn amlygu eu doniau a'u sel. Nid gwrthddywediad ydyw dweyd ddarfod i Henry Edwards a Henry Jones fod yn y swydd o arolygwr am flynyddoedd, y naill a'r llall ohonynt. Yn herwydd eu cydymdeimlad eang y cadwasant eu swydd. Cof gan Mr. J. Henry Lloyd am Harri Parry yn y dosbarth A B C, gyda'i ddarn hir o gutta percha, a ddefnyddid ganddo fel pastwn disgyblaeth. lawn cyn amled ag y byddai eisieu. Ffyddlon fel athro ac yn y Gobeithlu fu William Davies, wedi hynny y blaenor o Foriah. John Parry, mab Harri Parry y gutta percha, oedd athro tra llwyddiannus ar ddosbarth o ddynion yn y gongl yn yr hen gapel. Athro selog arall oedd John Parry y teiliwr, a llawn cynghorion i'r bechgyn. Betsan Griffith a dywysodd Thomas Jeffreys i'r seiat, gwr o wybodaeth a diwinydd cryf, a wnaeth athro cymwys yn yr ysgol. William, mab John Owen y blaenor, oedd un y disgwylid llawer oddiwrtho mewn gwahanol gylchoedd cystal ag yn yr ysgol.

Pan symudwyd i'r ail gapel yn 1869 fe werthwyd y capel cyntaf, sef Siloh bach, am £200. Prynnwyd Siloh bach yn ol gan Foriah, a bu Moriah a Siloh yn cydweithio yno am ysbaid, ac yna fe drosglwyddodd Moriah y lle yn ol i Siloh. Yn ystod yr amser y bu'r ddwy eglwys yn cydweithio yno, yr oedd William Parry a Mr. R. Norman Davies yn gyd-arolygwyr. Byddai dau yn arwain cyfarfod yr hwyr, y naill o Foriah a'r llall o Siloh. Enwir Miss Davies (Tŷ fry) fel un a wnaeth waith arbennig ynglyn a'r ysgol. Wedi i'r cysylltiad â Moriah orffen, gofelid am yr achos gan chwech o frodyr ynghyda'r blaenoriaid. Ymhen dwy flynedd terfynai gwasanaeth dau o'r chwech, ac yna dau arall bob blwyddyn, ac etholid rhai yn eu lle, os na ail-etholid y rhai cyntaf. Y mae sel mawr wedi ei ddangos gan liaws, ond yn arbennig gan rai yn nygiad gwaith hwn ymlaen, ac yn eu plith fe enwir y rhai yma: Richard Pritchard Coed y marion, John Jones; a chyda'r canu Morris H. Edwards, J. Lloyd Roberts; a chyda'r offeryn cerdd, Gwilym Edwards, Hugh Williams, T. C. Dowell, William Williams.

Fe gyfleir yma adroddiad ymwelwyr 1885 â'r ysgol: "Siloh. Ymwelsom â'r ysgol hon Hydref 18. Rhif yn bresennol, 212. Ieuainc ar y cyfan yw aelodau'r ysgol yma, ac ychydig iawn mewn cymhariaeth yw nifer y rhai mewn oed, ac eithrio'r athrawon ac athrawesau. Arddanghosir sel a gweithgarwch mawr, a dygir y cwbl ymlaen yn fywiog a threfnus. Ni fabwysiedir cynllun yr ysgolion dyddiol yn addysgiant y plant yma eto, a theimlem eu bod ar eu colled yn fawr o'r herwydd, am fod yn yr ysgol gynifer o blant a phrinder athrawon. Yn ol eu dull presennol o gyfranu addysg ystyriem fod rhai o'r dosbarthiadau yn rhy luosog. Yn y dos- barthiadau hynaf amcenir at gymhwyso'r gwirionedd at y gydwybod yn gystal a'r deall. Ar ddiwedd y darllen cymerir tua 10 munud i ganu, ac yr oedd yma ganu da a gafaelgar. Yr oedd yn Siloh, ac mewn rhai ysgolion eraill y buom ynddynt, un peth y dymunem ei argymell i sylw yr ysgolion yn gyffredinol, sef presenoldeb yr athrawesau yn y cyfarfod athrawon. A chymeryd popeth i ystyriaeth, y mae yn Siloh ysgol dra llewyrchus. Siloh bach. Hydref 11. Yn bresennol ar y pryd, 139. Dywedid wrthym fod 115 o'r plant oedd yno, a adewir gan eu rhieni fel cywion yr estrys, yn cael gweinyddu iddynt addysg bur effeithiol. Bydd raid i'r ddisgyblaeth weithiau fod yn bur lem. Y mae yma rai dosbarthiadau wedi cyrraedd gradd dda fel darllenwyr. Y Rhodd Mam yw'r unig holwyddoreg a ddefnyddir yma. Mewn rhai dosbarthiadau ceir board; eithr ni wneir y defnydd priodol ohono, ond rhoir gwers o un i un. Ni ymgymerir â maes y Cyfarfod Misol am nas gallant gystadlu â rhai mwy eu manteision. Ni chynrychiolir yn y cyfarfod ysgolion. Ar y cyfan gwneir gwaith da. Samuel Rees Williams, John Hughes."

Y mae'r cyfarfod pregethu wedi bod yn sefydliad pwysig yma. Cynhelid ef ar y Nadolig yn y blynyddoedd cyntaf, a chynhaliwyd y cyfarfod yn ddifwlch, neu'n agos felly, o adeg agoriad y capel cyntaf. Wedi symud i'r ail gapel cynhaliwyd y cyfarfod yn goffadwriaeth o'r agoriad, sef ym mis Mehefin. Bu'r casgliadau yn y cyfarfodydd hyn o gryn gynorthwy tuag at leihau'r ddyled. Sonir am rai odfeuon anarferol, megys eiddo'r Dr. William Roberts (America) yn 1873 am yr annuwiol yn cael ei yrru ymaith yn ei ddrygioni, pan y torrodd allan yn orfoledd cyn diwedd y bregeth; ac oedfa'r Dr. Hugh Jones, Ond y mae gyda thi faddeuant fel y'th ofner, pan yr oedd tramynychiad pwysleisiol y gair ond yn effeithiol iawn; a phre- geth fawr y Dr. Lewis Edwards ar yr ymwaghad-y bregeth fwyaf a draddodwyd er dyddiau'r Apostol Paul, ebe Henry Jonathan, prun bynnag a gytunir â hynny ai peidio. Ar ol dyddiau'r hen oruchwyliaeth gyda'r canu, bu'r arweiniad gyda Henry Jones. Dysgai ef donau newydd i'r gynulleidfa; ond nid mewn celfyddyd y rhagorai yntau ond mewn ysbrydiaeth, a chytunai ei arddull fel arweinydd âg ysbrydiaeth y lle. Ymhen amser penodwyd dau mwy hyddysg yn y gelfyddyd i'w gynorthwyo, sef John Davies a Henry Edwards ieuengaf. Cafwyd côr canu yn 1882. Dan arweiniad John. Davies fe wellhaodd y canu yn araf deg. Wedi ymadael o John Davies i Nerpwl bu eraill yn wasanaethgar gyda'r canu, sef W. Hughes, Robert Rogers, Owen Robinson, T. C. Dowell, M. H. Edwards. Yn amser y capel cyntaf bu John Jones (Druid) a'i frawd Stephen Jones yn cynorthwyo gydag addysgu'r plant gyda chanu.

Y meibion yn unig a ddeuai i'r Gymdeithas Lenyddol ar y cychwyn. Wedi agor y Gymdeithas i'r merched, fe eisteddai y merched yn y sêt fawr a'r meibion ar y llawr, hyd nes y tywynnodd goruchwyliaeh fwy eangfryd. Y gweinidog, sef y Parch. John Williams, fyddai'n gadeirydd. Bu dyfodiad y gweinidog newydd, y Parch. R. R. Morris, ac Anthropos yn gaffaeliad i'r Gymdeithas, a bu llewyrch neilltuol arni yn ystod gweinidogaeth Mr. Morris, pryd y byddai efe yn llywydd ac Anthropos yn is-lywydd. Bu gan Mr. Morris, hefyd, ddosbarth mewn gramadeg Cymraeg ac yng Nghyfatebiaeth Butler. Erbyn diwedd cyfnod yr hanes yma yr oedd gan Mr. J. E. Hughes ddosbarth diwinyddol llewyrchus.

Cynhaliwyd y cyfarfod llenyddol cyntaf yn 1877 neu'r flwyddyn ddilynol, y Parch. John Williams yn arwain. Cyfododd y cyfarfod hwn, drachefn, i fri mwy gyda'r un gwŷr ag y soniwyd am danynt mewn cysylltiad â'r Gymdeithas Lenyddol.

Tybia Mr. Wynne Parry y dechreuwyd cynnal cyfarfod gweddi'r bobl ieuainc yma yn y blynyddoedd cyntaf i gyd, ond y bu pall arno am ysbaid.

Yr oedd y Gobeithlu yma er yn gynnar yn amser y capel cyntaf, a Henry Edwards yn llywydd. Yna Henry Jones gyda llwyddiant nodedig; yna y Parch. R. R. Morris, Anthropos a John Parry y teiliwr, bob un ohonynt yn meddu ar neilltuolrwydd dawn gyda'r plant.

Fe grynhoir yma sylwadau Mr. Wynne Parry ar rai brodyr a chwiorydd. Gwr ieuanc galluog oedd Hugh Price. Crydd ydoedd wrth ei alwedigaeth, a phan yn gweithio gyda'r troed pren byddai'r Beibl a'r Hyfforddwr o'i flaen. Fe bregethai yn achlysurol yn yr awyr agored. Bu'n selog yn y capel cyntaf. Brawd i William Parry y gof oedd John Parry y teiliwr, ac felly yn gefnder i'r Dr. Griffith Parry. Daeth i Siloh bach o Foriah. Gwr tawel, siriol, heb hoffi cyhoeddusrwydd, neu gallesid disgwyl iddo fod yn flaenor. Yr oedd ganddo ddosbarth lluosog o ddynion ieuainc, a llafuriai yn galed gogyfer â hwy. Yr oedd yn gryn ddarllenwr, a mwynheid ei ddull difyr yn y Gymdeithas Lenyddol. Yr oedd yn ddihafal am adrodd hanesyn yn y Gobeithlu, ac yma y disgleiriai fwyaf. [Gyda thuedd enciliedig yr oedd rhyw elfen nwyfus neilltuol ym meddwl y gwr yma, ac ym mhresenoldeb plant y deuai ei ddawn arbennig i'r golwg. Yr oedd awch nad anghofid ar ei sylwadau pan droai i'r dull duchanllyd.] Yr oedd Hugh Owen Rhosbodrual yn flaenor cyn dod i Siloh, er na alwyd mono i'r swydd yma. Gwr anaml ei eiriau, eto siriol ei ysbryd, ac yn ddiamheuol dduwiol. Melys ei brofiad yn y seiat. Daeth Thomas Lewis Twtil yma o Nazareth. Gwr ieuengaidd ei ysbryd a nodedig mewn gweddi. Llawn afiaeth yn y Gymdeithas Lenyddol, ac yn elyn anghymodlon i'r "Inglis Cós" ac i Ddic Sion Dafydd. Hoffid ef gan yr ieuainc.

Ond aeth y gweddïwr o'r diwedd ei hun
Ar ol yr aneirif weddïau, fel un
A wyddai y ffordd i'r ardaloedd di-bla—
'Roedd wedi ei dysgu i'w theithio yn dda.

Deuai Ellen Jones Lôn fudr i Siloh bach, a gorfoleddai yno yn barhaus. [Edrycher Engedi.] Catsen Owen oedd un arall a orfoleddai'n barhaus, a Jane Hughes Hen ardd a Margaret a Jane Parry ac Elin Jones Cae Annws, a ddeuai i'r capel yn ei dwy facsen lân â'r Beibl mawr o dan ei chesail. Yr oedd y rhai'n i gyd yn y capel cyntaf, a'u henwau'n perarogli sydd. Y mae gan Mr. J. Henry Lloyd gyfeiriad at frawd a chwaer o gyfnod y capel cyntaf, y brawd yr un a soniwyd am dano eisoes. "Un o athrawesau'r hen gapel oedd Miss Williams, wedi hynny Mrs. Williams Stryd Llyn. Addfwynder oedd yn ei nodweddu. Byddai rhyw wên siriol ar ei hwyneb. Meddai ar allu mawr a sel danbaid dros yr achos. Mawr y golled a'r hiraeth ar ei hol. Yr wyf yn tybied fod Hugh Price wedi ei fagu yn yr ysgol yn yr hen lofft. Gwr ieuanc rhagorol iawn. ac o wasanaeth mawr. Disgwylid pethau mawr oddiwrtho; ond gartref y bu gorfod arno fyned."

Cyn terfynu cyfnod yr hanes hwn fe gyflwynwyd i George Williams anerchiad a phwrs fel gwerthfawrogiad o'i lafur. Dyma atgofion y Parch. T. Morris Jones, gan adael allan ychydig bethau y bu cyfeiriad atynt o'r blaen. "Y mae pob carreg yn hen gapel Tanrallt yn gysegredig iawn yn fy ngolwg. Dyma fy nghrud. Ynddo y clywais y gorfoleddu cyntaf. Yr oedd yno hen chwaer, Jane Williams, y byddai cyfeiriad tyner at Galfaria yn ei chyffwrdd ar unwaith, a chofiaf yn dda am dani yn lluchio ei breichiau i fyny ac yn gweiddi dros y lle. Y blaenoriaid cyntaf wyf yn gofio oedd y Mri. Henry Edwards a George Williams, a deallaf fod Mr. George Williams yn parhau eto gyda'r achos yn dirf ac yn iraidd, a hir y parhao ei fwa yn gryf. [Ac felly y gwnaeth nes ei alw ymaith wedi ysgrifennu hyn.] Un o'r amgylchiadau a gafodd argraff arnaf yn yr hen gapel ydoedd i'r Parch. Richard Owen Llangristiolus, y diwygiwr wedi hynny, wrth wrando ar y plant yn dweyd eu hadnodau, ofyn i mi,—Faint yw eich oed, machgen i?' Saith,' meddwn ninnau. Wel,' meddai yntau, 'penderfynwch ddysgu darllen cyn bod yn wyth.' Gwnes felly, ac yr wyf yn sicr i'w air suddo i'm meddwl. Symudiad mawr oedd symud o'r hen gapel i adeiladu capel newydd, ac yr wyf yn cofio'n dda y dyddordeb angerddol a gymerwn yn y capel newydd—myned i'w weled bob dydd; ac y mae llawer o fy atgofion crefyddol boreuol eto yn gymhlethedig â'r capel hwn. Y bugail cyntaf a alwyd gan yr eglwys oedd y Parch. John Williams. Bu Mr. Williams yn dra ymdrechgar, yn athro llafurus a llwyddiannus gyda'r ieuenctid. Yr wyf yn ddyledus iddo yn yr ystyr hwn. Teimlaf yn ddiolchgar am gyfleustra i roddi blodeuyn ar fedd y gwas da hwn i Grist. Cyn i'r eglwys alw bugail, gwasanaethid yr eglwys gan amryw o hen weinidogion y dref, megys y Parchn. Thomas Hughes (bu ef bob amser yn ewyllysgar i wasanaethu'r achos hwn), William Griffith, John Jones, Evan Williams, David Williams, Robert Lewis, William Williams a Dr. Morris Davies; a byddent oll, er yn aelodau ym Moriah neu Engedi, yn barod iawn i roddi unrhyw gynorthwy o dro i dro. Y bugail dilynol oedd y Parch. R. R. Morris. Bu Mr. Morris eto'n hynod lwyddiannus, ac yn sicr cyflawnodd waith mawr dros y Meistr yn y lle. Credaf mail blynyddoedd o lwyddiant cyson oedd y blynyddoedd y bu ef yn gweinidogaethu yma, a cholled drom oedd ei ymadawiad. Dynion rhagorol oedd y blaenoriaid i gyd; ond i mi, pan yn fachgennyn, y brenin oedd Mr. Henry Edwards. O'm mebyd edrychwn arno ef fel tad ac arweinydd, ac iddo ef yn gyntaf yr hysbysais fy awydd i ddechre pregethu; ac yn y blynyddoedd hynny credaf mai ato ef yr aethai unrhyw un o Siloh yn gyntaf i hysbysu neu i ymgynghori ynghylch unrhyw beth o bwys. Edrychid arno fel dyn o allu meddyliol cryf, cyflym, a siaradwr grymus, a'i enaid yn glymedig â'r achos yn Siloh; ac i mi y mae Siloh a Henry Edwards yn anwahanadwy. Diau fod yn hysbys am y nifer o bregethwyr a gychwynasant yn Siloh. . . . Yr oedd Mr. Richard Hughes, a hunodd yn yr angeu cyn myned i'r weinidogaeth, yn meddu dawn helaeth, ac yn un o'r dynion ieuainc mwyaf gweithgar a fu mewn unrhyw eglwys erioed. Amser a ballai i mi enwi eraill—brodyr annwyl iawn, yn hen ac ieuanc—a berthynent i'r eglwys hon, ac oedd yn weithwyr difefl yn y winllan."

Nodiadau

1. Ysgrifau'r Mri. John Henry Lloyd a John Wynne Parry. Hanes y Methodistiaid yng Nghaernarvon, W. Williams, Drysorja, 1904, t. 216. Amlinelliad o hanes yr achos yn Siloh, Amseroedd, 1882, Rhagfyr 30, t. 2. Atgofion y Parch. T. Morris Jones (Gronant). Nodiadau Mr. George Williams.