Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog/Llanllyfni, Llandwrog a Llanwnda: Arweiniol

← Ebenezer

Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog gan William Hobley

Salem, Llanllyfni

LLANLLYFNI, LLANDWROG, A LLANWNDA.

ARWEINIOL.

MAE plwyf Llanllyfni yn gorwedd rhwng dau drum o fynyddoedd yng nghantref Uwchgwyrfai, saith milltir i'r de-orllewin o dref Caernarvon. Fe ddwg yr enw oddiwrth yr afon Llyfnwy, sy'n codi yn llynnoedd Nantlle, yn rhan uchaf y plwyf. Mae terfyn pen dwyreiniol y plwyf yn agorfa ramantus Drws-y-coed, a chyrraedd o bobtu'r afon i'w derfyn gorllewinol yn agos i'r brif-ffordd rhwng Clynnog a Chaernarvon. Y terfyn gogleddol rhwng Penygroes a'r Groeslon yn Ffrwd-garreg-wen; y terfyn deheuol, afon Bryn-y- gro, rhyngddo a phlwyf Clynnog. Y boblogaeth yn 1841, 1571; yn 1871 yn 4013; yn 1901 yn 5762. Y mae'r capeli yma yn y plwyf hwn: Salem (Llanllyfni), Talysarn, Nebo, Bethel (Penygroes), Hyfrydle, Tanrallt, Saron, ynghydag ysgoldy Penchwarel. Llandwrog sydd blwyf yng nghantref Uwchgwyrfai ar fin beisfor Caernarvon, ar Sarn Alun, a phum milltir i'r de-orllewin o dref Caernarvon. Rhennir ef yn ddwy ran, yr uchaf a'r isaf. Cynnwys weithfeydd copr Drws-y-coed a chwareli llechi Nantlle a'r Cilgwyn. Y rhan fwyaf o'r plwyf yn stâd Glynllifon. Y boblogaeth yn 1841, 1923; yn 1861, 2825; yn 1871, 3425; yn 1901, 4247. Cynnwys y capeli yma: Bryn'rodyn, Bwlan, Carmel, Cesarea, Baladeulyn, Brynrhos, ynghydag ysgoldai y Bryn a'r Morfa.

Llanwnda (Llan Wyndaf), plwyf yng nghantref Uwchgwyrfai, ar y ffordd fawr o Gaernarvon i Bwllheli. Y boblogaeth yn 1841, 1264; yn 1871, 1922; yn 1901, 2107. Cynnwys y capeli yma : Rhostryfan, Rhosgadfan, Glanrhyd, ynghydag ysgoldy Libanus.

Poblogaeth plwyf Llanllyfni a rhan uchaf Llandwrog yn bennaf yn chwarelwyr; Llanwnda yn gymysg chwarelwyr ac amaethwyr ; rhan isaf Llandwrog yn amaethwyr. Y plwyfi hyn cydrhyngddynt yn cynrychioli pobl Arfon yn o deg. Nid yw tôn y chwarel mor amlwg yn unlle yma ag yn Bethesda a Llanberis, a'r cylch. Yn Nebo, ar fynydd Llanllyfni, y gwelir effaith unigedd y llethrau mynyddig, a lle mae plwyf Llandwrog yn terfynu ar y môr fe welir pobl led debyg i bobl pentref Clynnog. Y chwarelwr ar y cyfan sy'n teyrnasu, sef y chwarelwr gwledig yn hytrach, a rhyw gymaint mwy, at ei gilydd, o naws natur arno, nag sydd ar chwarelwr y cylchoedd eraill a enwyd, mewn blynyddoedd diweddar.

Mae pobl ardal Nebo, fel pobl ardal y Capel Uchaf, yn prysur newid, a'r hen dylwyth cynhenid mewn gwirionedd wedi colli. Eithr fe gafwyd un enghraifft ohonynt, a ddaeth yn adnabyddus i Gymru benbwygilydd, sef Robert Jones, gweinidog y Bedyddwyr. Magwyd ef gyda'r Methodistiaid hyd nes ydoedd yn ugain mlwydd oed. Er ddarfod iddo fyned yn Fedyddiwr gorselog, eto o ran ei nodweddion arbennig fe safai ar ei ben ei hun yn hollol yn yr enwad, a pherthynai yn gwbl i grefyddwyr y rhanbarth gwledig hwn. Gwelid delw hen bobl mynydd Llanllyfni yn amlwg arno yn symlrwydd unplyg ei nodweddiad, yn llymder cyfyng ei argyhoeddiadau, yng ngonestrwydd didwyll ei amcanion a'i rybuddion, yng ngwres ei brofiad crefyddol, yn ffrydlif ei ddawn, yng ngerwinder anghoethedig ei ymadroddion a'i ddull. Hen grefyddwyr Nebo a'r Capel Uchaf, Robert Jones, heb droi yn Fedyddiwr, oeddynt, heb ddarllen cymaint ag ef, ac heb fod, gyda rhai eithriadau, o gynneddf gyn gryfed, ac am hynny efallai yn cael eu cludo yn fwy amlwg gan awelon teimlad ar hwyliau uchel.

Fe geir amrywiaeth hynod mewn hinsawdd a golygfa, yn yr olaf yn fwyaf neilltuol, o fewn cylch mor fychan. Egyr yr olygfa o Dalsarn tua'r Baladeulyn yn raddol o flaen y llygaid mewn swyn hudol a chyfaredd a chyfrinedd na welir mo'r cyffelyb ond anfynych yn ddiau; ar fynydd Llanllyfni fe geir gwlad lom a gwylltedd unig; o Lanwnda a rhannau o Landwrog mae bannau'r mynyddoedd ar un tu, ac yn ymestyn i'r pellter ar y tu arall y mae Môn a'r môr. Nid anhawdd dychmygu fod arlliw yr hin a'r olygfa yn ganfyddadwy ar nodwedd y bobl, ac ar ffurf eu cymeriad crefyddol. Y mae lliaws o olion henafol yn yr ardaloedd hyn, ac adroddir nifer o chwedlau y tylwyth teg a straeon rhamantus, rhai ohonynt ar ffurf hanesyddol. Y chwedlau hynny oedd yn gyfran helaeth o ymborth ysbrydol y bobl o'u mebyd am lawer oes. Bu yn yr ardaloedd hyn gymeriadau nodedig a rhamantus. Un o'r cyfryw oedd Angharad James, o'r Gelliffrydau, yr adroddir ei hanes yng Nghofiant John Jones. Yr oedd ei thaid a'i nain hi hefyd yn bobl go neilltuol yn eu ffordd. Yr oedd John Jones yn hanu o'r un teulu ag Angharad. Gwraig hynod oedd Martha'r Mynydd. Rhydd Robert Jones yn ei Ddrych yr Amseroedd adroddiad o'i chastiau. Fe ddeuai lliaws i'w thŷ i wrando ar ryw "anweledigion," fel y galwai Martha hwy, yn pregethu. Fe fyddai'r anweledigion yn amlygu eu hunain yn nhŷ Martha wedi eu gwisgo mewn gwisg wen laes, y naill neu'r llall ohonynt ar eu tro, Mr. Ingram y galwai hi y naill, a Miss Ingram y llall. Ni byddai Martha ei hun yn y golwg, os nad hi ei hunan oedd y naill a'r llall o'r ddau anweledigion hynny, yr hyn o'r diwedd a ddaeth yn lled amlwg. Rhyfedd y sôn, yn ol Owen Jones yn ei Gymru, fe ddaeth Martha'r Mynydd yn aelod o Salem Llanllyfni ymhen amser, a chyfaddefodd ei thwyll. Nid yw'r hanes yn profi fod y bobl mor ddiwybod ag yr honwyd, gan fod rhai tebyg i Martha'r Mynydd yn ein dyddiau ni yn hudo gwyddonwyr enwog weithiau a gwŷr o ddysg. Er hynny, fe deifl yr hanes oleu ar gyflwr y bobl.

Bu'r llwyddiant amlwg ynglyn â gweithfeydd copr Drws-y-coed a'r chwareli llechi yn y gymdogaeth oddeutu 150 o flynyddoedd yn ol yn foddion i ddwyn llawer o bobl o ardaloedd eraill i'r lle, a lliaws o'r rhai hynny yn ddynion go anwar a difoes. Y pryd hwnnw yr oedd y Telyrnia yn ei rwysg, sef tafarn a gedwid yn agos i dollffordd y Gelli, gan William ab Rhisiart a'i wraig Marged uch Ifan. Merch nodedig ydoedd Marged, yn gallu gwneud telyn a chrwth a'u chware, a'i chwsmeriaid yn dawnsio o'i hamgylch wrth ddrws y dafarn ar brynhawn hafaidd. Hon a fu yn ol hynny ym Mhenllyn Llanberis yn chware ei champau, fel yr adroddir gan Pennant a Bayley Williams.

Poenid ambell i Lot y dyddiau hynny gan ymddygiad ofer lliaws, yn enwedig ar y Suliau. Hela gyda chŵn, crynhoi ynghyd i adrodd chwedlau, ymladd,—dyna arfer llaweroedd ar y Suliau, nes i gynnydd crefydd yn y wlad a chynnydd yr Ysgol Sul eu gwarthnodi. Coffeid yr ymgesglid i Glwt-y-foty yn ardal Bryn'rodyn i chware'r bêl droed ar y Sul. Yr oedd y chware hwnnw yn gyffredinol iawn drwy'r wlad ar Sul, gŵyl, a gwaith yn nhymor cychwyniad Methodistiaeth. Chwareuid yn y fynwent yn gyffredin, ar ol gwasanaeth y bore yn y llan, os byddai'r tywydd yn caniatau.

Yr oedd ysgolion dyddiol yn dechre lliosogi yn y wlad, er yn brin, oddeutu'r adeg yr oedd eglwysi hynaf y Methodistiaid yn cychwyn. Yr oedd John Roberts wedi agor ysgol yn Llanllyfni yn lled fuan ar ol cychwyn yr eglwys yno. Yr oedd John Parry (Caer) yn myned i un o ysgolion Madam Bevan ym Mrynrodyn yn blentyn. Ganwyd ef yn 1775. Coffheir yn ei Gofiant ef (t. 16) yr agorwyd ysgol Seisnig yn Ffrwd-yr-ysgyfarnog ar Mehefin 10, 1787, mewn tŷ eang, a bod yr athraw, David Wilson, yn ysgolhaig rhagorol. Aeth John Parry yno yn fuan iawn ar ol agor yr ysgol, ac yr oedd wedi bod gyda John Roberts Llanllyfni cyn hynny. Yr oedd cyfleusterau y cyfnod hwnnw, mewn ffordd o addysg gyffredin, mewn rhai mannau, yn fwy nag a dybir weithiau.

Mewn cyfnod diweddarach, drwy ddilyn esiampl Eben Fardd, fe wnawd nid ychydig yn y cylchoedd hyn drwy gyfrwng y cyfarfodydd llenyddol. Tebyg fod eu dylanwad hwythau yn lleihau gyda chynnydd addysg gyffredin; ond fe fuont yn wasanaethgar ar un tymor yn niffyg manteision llawnach.

Mae adroddiad yr ymwelwyr â'r Ysgol Sul yn Nosbarth Clynnog am 1857 ar gadw. Dyma fe: "Yr ysgolion oll yn cael eu cario ymlaen braidd ar yr un cynllun, ac yn yr un dull, mewn rhan yn darllen rhag eu blaen, ac mewn rhan yn holi wrth ddarllen. Cyffyrddid yn ysgafn â gramadegu mewn ychydig o ddosbarthiadau; ond yr oedd y syniad yn bur gyffredinol nad gweddus fyddai ymollwng yn ormod i'r dull hwn. Yr oedd canu cyffredinol da, fel y tybiem ni, ynddynt oll braidd. Yr holi cyffredinol ar ddiwedd yr ysgol yn fedrus, yn flasus ac yn fuddiol. Danghosid trefn dda a disgyblaeth. Yr oedd agwedd y lliaws yn brydferth a gweddaidd. Oddiwrth rai samplau a dynnent ein sylw, yr oeddem yn bwriadu cynnyg yn ostyngedig ychydig o awgrymiadau o duedd i wella cyflwr yr ysgolion. (1) Fod i'r arolygwr ymdrechu dosbarthu y plant bach yn nifer mor gymwys a chyfartal i'w gilydd ag a'u gwnelai yn hylaw i athraw neu athrawes eu trin a'u dysgu yn effeithiol. (2) Fod i bob athraw ymdrechu peidio â derbyn neb i'w ddosbarth, na gollwng neb allan ohono, heb gydsyniad yr arolygwr. (3) Fod i'r holl athrawon ymgyrraedd â'u holl egni at y nôd o fedrusrwydd meistrolaidd mewn darllen yn eu dosbarthiadau. Gofidus yw addef fod nifer fawr o'r rhai sydd yn eu Testamentau a'u Beiblau, fel y dywedwn, yn ddarllenwyr hynod of fusgrell ac amherffaith wedi'r cwbl. (4) Tra yr ydym yn coleddu syniadau uchel a pharchus am yr hen athrawon sydd wrth y gorchwyl o addysgu plant bach, a'u cymeryd oll gyda'u gilydd, eto rhaid i ni ddweyd y gwelwn ychydig nifer gyda'r gorchwyl yn llwyr anghymwys iddo ar gyfrif eu henaint,—eu clyw yn drwm, &c. Cynghorem yr arolygwyr i symud y cyfryw i leoedd eraill. Eto gofaler am wneud hynny gyda doethineb a phwyll. (5) Fod i'r holl athrawon sydd yn dysgu plant amcanu at fwy o amrywiaeth. Gwna hynny yr addysg yn fwy difyrrus ac effeithiol. Yr un modd hefyd yr athrawon sydd yn dysgu rhai yn dechre yn eu Testamentau. Wedi darllen, neu wrth ddarllen y bennod, gofyner ychydig arni, fel y caffer gwybod a ydys yn deall y cynwysiad. Hefyd, holer o'r Rhodd Mam, Rhodd Tad, yr Hyfforddwr, neu Holwyddoreg Hughes Nerpwl ar yr hanesiaeth ysgrythyrol. Waith arall, cau y llyfrau, a rhoi gwers mewn sillebiaeth. Caiff yr athrawon drwy hyn fantais i wybod a ddarfu'r plant ddysgu'r llythrennau yn gywir cyn eu symud o'r Egwyddor. (6) Fod i'r athrawon alw sylw eu dosbarthiadau at berthynas y gair â hwy, ac hefyd ymdrechu eu cael i feddu dirnadaeth fwy eglur o athrawiaethau crefydd, ac i ochel pob ysgafnder a hyfdra cnawdol uwchben gair Duw. (7) Fod yr ysgol athrawon, yr hon, ni hyderwn, sydd yn cael ei chynnal ym mhob cymdogaeth, yn cael ei threulio i egluro mwy ar bynciau sylfaenol crefydd. Ni all yr athrawon ddangos y pynciau hyn yn eu harbenigrwydd a'u pwys priodol i'w dosbarthiadau, oni byddant wedi eu hyfforddi yn dda ynddynt eu hunain." Eiddo Eben Fardd yw'r llawysgrifen yn yr adroddiad uchod, debygir.

Ynglyn â'r ysgolion y mae dosbarth Clynnog ar wahan i ddos- barth Uwchgwyrfai. Rhoir yma adroddiad ymwelwyr y Can- mlwyddiant (1885) â dosbarth Clynnog: "Nifer yr ysgolion (yn cynnwys un gangen-ysgol), deg, sef Capel Uchaf, Seion, Brynaerau, Ebenezer, Saron, Bethel, Nebo, Penychwarel (cangen), Llanllyfni a Bwlan. Ymgynullodd y nifer fwyaf o'r ysgolion yn dra phrydlon, yn neilltuol felly Capel Uchaf, Ebenezer, a Phenychwarel. Gallwn nodi Ebenezer a Saron fel y ddwy ysgol y cedwir y cyfrifon manylaf ynddynt. Cedwir ganddynt restr o holl aelodau yr ysgol; cyfrif o bresenoldeb pob aelod ar wahân; cyfrif o lafur pob aelod ar wahân. Ymherthynas â dysgu allan, yn ysgolion Brynaerau a Bwlan fe nodir y maes i ddysgu allan ohono, ac el yr ysgrifennydd. neu arall drwy'r dosbarthiadau i wrando'r adroddiadau. Mae angen am fwy o unffurfiaeth yn y drefn o ddwyn yr ysgolion ymlaen, sef amser casglu llafur, amser canu, &c. Lle ceir ystafelloedd ar wahân i'r plant, sef yn Nebo, Llanllyfni, Bethel a Bwlan, daw'r plant i fedru darllen yn gynt. Y diffyg mawr ydyw diffyg cynllun gyda'r wers-ddarllen, a dyma'r achos fod yr ysgolion yn gyffredinol heb ddilyn taflen y maes llafur. Rhy fychan o sylw a delir i amgylchiadau yr ysgolion gan yr eglwysi yn gyffredinol. E. Williams. "Ymwelwyr Dosbarth Clynnog, Edmund Williams a John Roberts Llanllyfni, a William Griffith Penygroes. Amser, Medi 27 hyd Tachwedd 1, 1885. O'r deg ysgol, y liosocaf ydyw Bethel, yna Salem, yna Bwlan, wedi hynny Nebo, yna Brynaerau a Chapel Uchaf, wedi hynny Ebenezer, yna Saron, Seion a Phenychwarel. Rhagorai Capel Uchaf, Ebenezer a Phenychwarel mewn prydlondeb. Edmygem yn fawr ysgol y Capel Uchaf yn hyn mewn ardal mor wasgarog. Bendith fawr fyddai cael diwygiad mewn prydlondeb drwy'r dosbarth. Y canu yn fendigedig yn Llanllyfni ar ddiwedd yr ysgol. Cenid un o donau Sankey yn swynol ac effeithiol dros ben. Adrodd y Deg Gorchymyn a holi'r Hyfforddwr yn y Bwlan yn dda ac effeithiol. Teimlem ein hunain yn cael ein cario yn ol i gyfnod y tadau, pan oedd yr holi yn cyfuno y ddwy elfen, yr adeiladol a'r dyddorol. Arfer dda a geir yn Ebenezer, sef y brodyr ar y naill Sul a'r chwiorydd ar y llall, yn adrodd testyn pregeth y bore. Nifer o ddosbarthiadau ym mhob ysgol heb wneud dim ond darllen yn unig; eraill yn darllen ychydig ac esbonio llawer, heb esgeuluso dadleu brwd yn aml; eraill yn darllen, esbonio, a chymwyso; eraill yn darllen a chymwyso heb esbonio nemor. Nid yw tynnu gwersi ac addysgiadau a chymwyso'r gwirionedd yn cael y sylw priodol yn y rhan fwyaf o'r dosbarthiadau. Ychydig mewn cymhariaeth yn gwneud defnydd o dafleni gwersi y Cyfundeb. Ychydig o blant mewn cymhariaeth mewn rhai ysgolion. Yn eraill y chwiorydd mewn lleiafrif mawr, yn neilltuol felly yn Nebo. Ai tybed fod angenrheidrwydd am gymaint o absenoli o'r ysgol? Mewn 13 dosbarth mewn un ysgol yr oedd 61 o'r aelodau yn bresennol a 25 yn absennol. Tri dosbarth a geid yn gyflawn o'r tri arddeg. Ai tybed fod yn rhaid i'r bedwaredd ran o'r ysgol fod yn absennol? Yr oeddym yn tybio fod gan yr athrawon le i ystyried fod ar eu llaw hwy lawer i'w wneud tuag at gadw y dosbarth ynghyd. Ofnem fod diffyg llafur rhai athrawon yn difwyno'r dosbarth. Eraill yn treulio'r amser gyda phethau anymarferol, ac uwchlaw cyrhaeddiadau yr aelodau, megys holi daearyddiaeth mewn dosbarth gwragedd, neu holi am rannau ymadrodd a dadansoddi brawddegau, gan ymfoddloni ar hynny yn unig. Eraill â gormod tuedd ynddynt i holi ac ateb y cyfan eu hunain, a phregethu cryn lawer at hynny. Mewn ychydig o enghreifftiau yn unig y cawsom le i ofni fod yr athraw heb fod i fyny â'r hyn a olygir wrth gymhwyster i'w ddosbarth. Gwasanaethed yr enghraifft a ganlyn: darllenai dosbarth yn Actau ii. 17, 'A bydd yn y dyddiau diweddaf, medd Duw, y tywalltaf o'm Hysbryd ar bob cnawd.' Cwestiwn,—Pa beth o olygid wrth y dyddiau diweddaf? Gwahanol atebion: diwedd yr hen oruchwyliaeth, yr oruchwyliaeth newydd, dinystr Jerusalem, diwedd y byd. Cadarnhau yr ateb mai diwedd y byd oedd i'w ddeall! Angen mawr yr ysgol ydyw athrawon cymwys ac ymroddedig. Awgrymem y priodoldeb o gael dosbarth athrawon, neu ddosbarthiadau yn yr ysgol yn ol eu gwahanol safonau, i fyned drwy'r gwersi, fel y byddo'r oll o'r ysgol yn ymlwybro yn yr un cyfeiriad, ac fel y gallai'r holi a'r ateb yn y diwedd fod yn rhyw grynodeb o waith yr ysgol. William Griffith."

Eto, adroddiad ymwelwyr Dosbarth Uwchgwyrfai: "Y dosbarthiadau ieuengaf. Y dosbarth isaf:—Ystyriwn y dylai y dosbarth hwn gael bwrdd â'r wyddor arno wedi ei osod i fyny, fel y gallai pob un ei weled heb symud o'i le. Pe bae i'r athraw gymeryd ond rhyw chwech neu saith llythyren bob Sul, a chyfyngu sylw y plant at hynny, byddai eu cynnydd yn fwy amlwg. Yr ail ddosbarth: Credwn mai cardiau neu fwrdd ddylid ddefnyddio gyda'r dosbarth hwn hefyd. Anogem i'r wers gael ei chyfyngu i ychydig eiriau, megys Un Duw sydd. Y trydydd dosbarth:— Dylai llyfrau y dosbarth hwn fod wedi eu rhwymo lawer yn well. Dylid cadw golwg ar addysgu yn drwyadl. Sylwadau cyffredinol:— Pethau yn peri gwastraff ar amser yr ysgol: gwaith rhai athrawon yn gofyn i bob aelod o'r dosbarth, y naill ar ol y llall, gwestiwn na allai fod gwahaniaeth barn arno, ac na ellid mo'i ateb ond mewn geiriau cyffelyb. Mewn dosbarth o rai mewn oed, fe ofynnwyd i bob un a oedd adnod neilltuol wedi ei darllen yn gywir o ran sain y geiriau. Rhai athrawon yn dibynnu gormod ar eu gwybodaeth gyffredinol, heb baratoi ar gyfer y wers. Mae'n bosibl i ddosbarth wastraffu llawer o amser yn ymbalfalu gyda chwestiwn amwys. Rhai athrawon yn ymddiried y gwaith o ofyn cwestiynau i'r disgyblion yn unig, a'r rhai hynny weithiau yn anaddfed eu barn. Anogem fod trefn a lleoliad y dosbarthiadau yn cael sylw, gan amcanu eu cadw mewn pellter priodol oddiwrth eu gilydd. Dymunol fyddai i'r athrawon sefyll gan wynebu'r dosbarth. Llawenheid ni yn ddirfawr yn yr olwg addawol, lafurfawr ac ymroddgar a gaem ar yr ysgol. O. J. Roberts Cesarea, William Thomas Hyfrydle, T. Lloyd Jones Talsarn, Owen Jones Talsarn, H. R. Owen Brynrhos, John Thomas Horeb."

Y tabl yma a ddengys y modd yr ymganghenodd yr eglwysi o eglwys Llanllyfni, yn uniongyrchol neu'n anuniongyrchol, ynghyda blwyddyn eu sefydliad:

Erbyn 1899, pan sefydlwyd eglwys Glanrhyd, yr oedd y "pedwar William" wedi myned yn un arbymtheg o eglwysi, sef pedair eglwys ar gyfer pob un o'r pedwar William. Yn niwedd 1900 yr oedd rhif yr 16 eglwys hyn yn 3627. Eithr petryal teyrnas nefoedd oedd y pedwar William, sef rhif cyfrin y nef. Nid mewn lliosowgrwydd y mae'r dirgelwch, ond mewn perthynas. Yr oedd y pedwar o un galon yng ngwaith yr Arglwydd. Pedwar oeddynt ar eu cychwyniad o'r Berthddu, ond pump ar eu sefydliad yn y Buarthau, gan i ferch ymuno â hwy, gan wneud y rhif yn bump, sef y naill hanner i rif deddf ac awdurdod.

Gwelir ddarfod i bump o eglwysi ymganghennu o Frynrodyn a phedair o Dalsarn, a phedair, yn uniongyrchol, o Lanllyfni, un o Rostryfan ac un o Fethel. Fe ddywedodd William Dafydd, yn y dull digyffro a oedd yn arwyddo afiaeth ysbryd, yn y seiat nesaf wedi i'r haid gyntaf ddisgyn ar Frynrodyn, nad oedd hynny ond dechre, ac y gwelid llu yn dod allan o'r hen gwch yn y man. Ac felly y cyflawnodd yr Arglwydd. Gwirir drwy'r oesau bennill a fu'n cael ei briodoli i Morgan Llwyd, pa un ai ar sail digonol ai peidio:

'Dyw hi eto ond dechre gwawrio,
Cwyd yr haul yn uwch i'r lan;
Teyrnas Šatan aiff yn chwilfriw,
Iesu'n frenin ym mhob man.