Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog/Salem, Llanllyfni

← Llanllyfni, Llandwrog a Llanwnda: Arweiniol

Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog gan William Hobley

Brynrodyn

SALEM, LLANLLYFNI.^[1]

TRI lle a gysegrwyd i enw John Jones,-sef yr un John Jones yn arbennig o'r holl dylwyth lliosog a fu'n dwyn yr enw,-nid amgen Dolwyddelen, Llanllyfni a Thalsarn. Cysegrwyd eglwys plwyf Llanllyfni i Redyw Sant. Ni wyr nemor neb am hynny, ond gŵyr lliaws mawr am John Jones Dolyddelen a John Jones Llanllyfni, a lliaws mwy fyth am John Jones Talsarn, canys yno ac nid yma yr oedd efe yn aelod. Saif y pentref ar yr ochr ddeheuol i'r afon ar y ffordd fawr o Gaernarvon i Dremadoc. Fe dybir fod eglwys y plwyf wedi ei helaethu i'r ffurf bresennol yn 1032. Yn 1784 y pregethwyd yn y pentref yn gyntaf, hyd y gwyddys, gan y Bedyddwyr, a dwy flynedd yn ddiweddarach y bedyddiwyd yma am y tro cyntaf. (Hanes y Bedyddwyr, Spinther James, III. 348.) Fe ddywed Michael Roberts fod y Morafiaid yn y lle o flaen y Bedyddwyr. Yn 1870 y cychwynnodd yr Anibynwyr, yn hen gapel y Sandemaniaid, a oedd wedi myned yn ddiwasanaeth. (Hanes yr Eglwysi Anibynnol, III. 232). Fe ddywed Michael Roberts, pa fodd bynnag, y bu ganddynt bregethu yma yn 1799, a'r Wesleyaid yn 1802.

Y cyntaf erioed, o blwyf Llanllyfni, a fu'n gwrando ar y Methodistiaid, ebe Michael Roberts, ydoedd William Williams y Buarthau. Yr oedd y William Williams hwnnw yn ewythr o frawd ei fam i Michael Roberts. Ar nos Sul, yn niwedd y flwyddyn 1758, yr aeth efe i wrando pregethwr dieithr ô'r Deheudir yn y Berth-ddu bach ym mhlwyf Clynnog. Yr oedd Nanney, periglor Clynnog, ebe Michael Roberts, yno o dan y ffenestr yn gwrando ar yr un bregeth. Fe gafodd William Williams fendith o dan y bregeth, ac o hynny allan fe ymroes i wrando ar y Methodistiaid. A mynych, ebe ei nai, y cyrchodd efe i Leyn, i Glynnog, i Bryn-y-gadfa, ac i'r Waenfawr i'r amcan hwnnw. Y Yn fuan ymunodd William Dafydd, câr agos i William Williams, i fyned gydag ef i wrando i'r Berth-ddu. Ac ymhen ysbaid yr oedd yno bedwar William, neu "bedwar Wil," fel y gelwid hwy, yn myned o blwyf Llanllyfni i wrando'r Methodistiaid, sef y dywededig William Williams a William Dafydd, a chyda hwy William Sion a William Roberts. Ymhen ysbaid drachefn, ychwanegwyd atynt Ann, chwaer William Williams, priod ar ol hynny i John Roberts, a mam Michael Roberts, sef y ferch gyntaf o Lanllyfni, mae'n debyg, a fu erioed yn gwrando ar y Methodistiaid. Ymunodd y pedwar gwr â'r gymdeithas eglwysig yn y Berth-ddu.

Rywbryd yn ystod 1763-4 dyma hwy yn penderfynnu cychwyn achos yn Llanllyfni ei hunan. Yn ymyl y Buarthau y dechreuwyd pregethu. Ni chaniatae gwr y tŷ, ac yntau yn berchennog, iddynt ddod i mewn; ac ni feiddiai yr un ohonynt hwythau dderbyn pregethu i'w tai, rhag eu troi allan gan y perchenogion. Weithiau fe bregethid ar y ffordd, bryd arall mewn cwrr cae, bryd arall mewn hen dŷ gwâg yn agos i'r Buarthau. Yr awdurdod am y pethau hyn, fel am liaws o bethau yn hanes cyntaf yr achos yn Llanllyfni, yw Dafydd Llwyd yn Nhrysorfa 1831 (t. 364). Brawd Richard Llwyd Bethesda ydoedd ef, a mab Daniel Williams, ysgrifennydd yr eglwys am lawer blwyddyn, ac ŵyr William Williams.

Yn y cyflwr yma y bu pethau hyd y flwyddyn 1766, pryd yr ymbriododd William Williams â Catherine Pritchard o blwyf Clynnog, ac yr aeth y ddeuddyn i fyw i'r Buarthau. Yn y modd yma yr agorwyd drws i'r Methodistiaid yn Llanllyfni, gan fod perchennog y Buarthau erbyn hynny yn foddlon i'r pregethu. Bu pregethu yn ddilynol ar dir y Buarthau am 50 mlynedd.

Dyma'r pryd y cychwynnwyd cymdeithas eglwysig yn Llanllyfni, sef yn 1766, y mae'n debyg. Ymunodd Ann, chwaer William Williams, y noswaith gyntaf, canys nid oedd hi yn aelod o'r blaen. Yr oedd Catherine Pritchard yn aelod yn y Berth-ddu o'r blaen. Y pedwar William a'r ddwy ferch yma oedd yr aelodau cyntaf. Er fod y nifer yn fychan, yr oedd yr anwyldeb rhyngddynt yn fawr, a bu llawer o sôn rhagllaw am undeb ac anwyldeb y gymdeithas eglwysig honno.

Ac nid hir y buont chwaith heb gynnydd yn y rhif. Yn lled fuan ymunodd tad a mam John Roberts a Robert Roberts â hwy. Robert Thomas, y tad, oedd pen campwr y plwyf, a mawr y syndod pan aeth efe yn bengrwn.

Yr oedd troedigaeth Robert Thomas yn un hynod. Llun y Sulgwyn, yng Ngwylmabsant Clynnog, yr oedd ymladdfa wedi ei phennu rhwng plwyf Clynnog a phlwyf Llanllyfni. Dacw Robert Thomas yn cychwyn yn fore o'r Ffridd, "a chlamp o ffon dderwen yn ei law," a'i briod a'i blant yn llefain yn ei wyneb rhag nas gwelent ef yn ddianaf fyth ond hynny. "Tewch â gwirioni, ffyliaid," ebe yntau, "myn diawl, mi falaf un hanner dwsin ohonynt yn gocos, nes y diango'r hanner dwsin arall." Yn y modd hynny Robert y pencampwr! Eithr yr oedd bwriad gwahanol ymherthynas âg ef gan ei gryfach. Erbyn cyrraedd ohono dŷ Edward y Teiliwr, gerllaw y Capel Uchaf, fe glywai ganu, ac aeth i mewn. Yn y man gweddiwyd. Teimlai'r cawr fel wedi ei hoelio wrth lawr y tŷ fel nad allai fyned allan. Dyma wr yn cymeryd ei destyn: Canys daeth dydd mawr ei ddigter ef, a phwy a ddichon sefyll?" Argyhoeddwyd y pencampwr. James o Drefecca oedd y pregethwr. Aeth Robert Thomas ar ol yr oedfa ar ei union adref. Wrth weled ei wedd ddifrif, gofynnai'r wraig iddo, "Robert bach, a ydych yn sâl?" "O, nac ydwyf, Cadi bach, yr wyf heddyw yn dechre gwella am byth." Yna fe eglurodd y digwyddiad i'w deulu. "Cadi," eb efe wrth ei briod, "ni feddwaf ac nid ymladdaf byth mwy ond â'r cythraul a phechod." Yr oedd y wraig, a'r mab John, mewn dagrau o lawenydd. "Gobeithio mai felly y bydd, Robert bach," ebe hithau. "Na wnaf byth, Cadi, drwy gymorth gras Duw." Ar ol swper aeth drwy'r ddyledswydd deuluaidd, â'r hyn ni pheidiodd mwyach. Nid anturiodd pobl Llanllyfni ymladd heb eu cawr y Llun Sulgwyn hwnnw. Ymunodd ef a'i wraig cyn hir â'r ddeadell fechan yn y Buarthau. Fel gyda Saul gynt, yr oedd ar y saint ei led arswyd ar y dechre. Pan holid ef yn o fanwl y noswaith gyntaf gan un John Pyrs, a ddigwyddai fod yno, fe dorrodd allan, "Ai fy ameu yr ydych, John Pyrs?" nes fod hwnnw yn gwywo o'i flaen rhag ofn ei fod ar ymollwng i'w hen natur. "O, nage, Robert bach, nid ydym yn ameu dim o'ch geirwiredd; ond y mae'n rhaid i chwi wrth fwy o ras i'ch gwneud yn ddyn nag i eraill i'w gwneud yn Gristnogion." (Gweler Gofiant Michael Roberts i'w dad). Agorodd Robert Thomas ei dŷ, sef Ffriddbaladeulyn, i bregethu, a bu pregethu yno am 52 mlynedd. Fe ddwedir y torrai yn orfoledd yn y Ffridd dan ambell i bregeth, ac y torrid llestri weithiau, ond na chwynid am hynny gan Catrin Sion, gwraig Robert Thomas.

Yn 1769 fe gynhaliwyd Cymdeithasfa yn Llanllyfni ar faes gerllaw y pentref a berthynai i'r Tŷ Gwyn. Cafodd Meyrick, offeiriad y plwyf, gan Evan Thomas, gwr llawn direidi, ymgymeryd âg aflonyddu ar y gwasanaeth drwy guro padell, ar yr amod ei fod i gael bolaid llawn o fwyd a chwrw cyn dechre. Troes Evan Thomas yn ol o'r gwasanaeth, pa fodd bynnag, heb gyflawni'r gwaith, dan yr esgus fod arno ofn y pengryniaid, am mai pobl greulawn a ffyrnig oeddynt. Cafodd yr offeiriad gan wr arall gyflawni'r gorchestwaith mor effeithiol nes gorfu i'r pregethwr roi i fyny. Eithr fe gododd pregethwr arall i fyny ar ei ol ef, sef Cymro o gyfundeb yr Iarlles Huntingdon, yn dod drwy'r wlad i bregethu yma ac acw; ac wrth fod hwnnw ar wedd mwy boneddig na chyffredin fe gafodd lonydd i fyned ymlaen. Yn y dafarn y cawsai y pregethwyr ymborth, ebe Michael Roberts. Noda ef ddau o'r pregethwyr, sef William Lewis Môn a Dafydd Jones, "gynt o Adwy'r Clawdd," "gwr ymadroddus, cadarn yn yr ysgrythyrau, meddai'r hen bobl." Ychwanegwyd at yr eglwysi yn ol hyn rai o ddynion mwyaf dylanwadol y cymdogaethau.

Y mae John Owen yr Henbant yn nodi John Jones Tŷ Gwyn, Llanllyfni, fel un o bum pregethwr cyntaf Arfon. Nid ymddengys ei enw yn unman arall wrth y disgrifiad yma ohono.

Yn 1771 aethpwyd i adeiladu capel. Codwyd ef ar dir y Buarthau, ar ochr orllewinol y tŷ. Mae'r weithred wedi ei hamseru Mai 16, 1774, a dwedir ynddi fod y capel wedi ei adeiladu yn llawn yn ddiweddar. Rhydd Dafydd Llwyd ei fesur fel wyth llath wrth chwech, a dywed mai dirfawr y cablu am adeiladu capel mor fawr, ac y darogenid na cheid byth wrandawyr i hanner ei lenwi. Adroddir hyn gan eraill ar ei ol. Dengys yr hen weithred, pa fodd bynnag, fod maintioli y capel yn 17 llath wrth wyth, a rhydd hyn ryw ystyr i'r cablu a'r daroganu. Y mesurau a rydd Dafydd Llwyd, pa wedd bynnag, ydoedd mesurau tufewnol yr hen gapelau yn gyffredin, neu rywbeth yn ymyl hynny. Gallasai fod camgymeriad yn y weithred, drwy roi mesur y tir yn lle mesur y capel. Yr oedd y brydles am 99 mlynedd o 1774, a'r rhent blynyddol yn hanner coron.

Ym mis Medi, 1780, cynhaliwyd y Gymdeithasfa chwarterol yn Llanllyfni. Hon oedd yr ail Gymdeithasfa a gynhaliwyd yma, a'r olaf. Am 10 ar y gloch fe bregethwyd gan Dafydd Williams Morganwg a Dafydd Jones Llangana. Am 2, gan William Lewis Môn a Dafydd Morris. Dywed Michael Roberts am y cyntaf, ei fod yn pregethu yn rymus, ac y clywid ei lais am filltir o gylch. A dywed ddarfod i Dafydd Morris ddechre yn bwyllog, ac ymhen hanner awr fod pawb oedd yno naill ai yn wylo neu yn gweiddi. Yr oedd John Owen yr Henbant bach yno yn blentyn yn llaw ei dad, a chof ganddo am ryw gais a fu yno i aflonyddu drwy guro padelli pres. Y Gymdeithasfa gyntaf a ddywed ef, yn y llawysgrif a adawodd ar ei ol, mewn camgymeriad am yr olaf. Efe a ddywed fod y cynulliadau yn lliosog, a bod llawer yno o Leyn ac Eifionydd. Fe ymddengys y dodwyd y ceffylau yn yr un cae; ac "ni welwyd gymaint o geffylau yn yr un cae erioed "ebe John Owen. Cyfran yr eglwys am un chwarter y flwyddyn hon at y casgl dimai oedd un swllt arddeg, yr hyn a ddengys mai 22 oedd rhif yr aelodau.

Y casgl at Gymdeithas Genhadol Llundain yn 1785 yn £8 1s. 6c.

Fe ddywed Dafydd Llwyd y cafwyd amryw ddiwygiadau yn Llanllyfni, o'r cyntaf, yn lled fuan ar ol adeiladu'r capel, hyd yr un yn 1793, pryd y profwyd ymweliad grymus oddiwrth yr Arglwydd, ac yr ychwanegwyd llawer at yr eglwys, rhai ohonynt yn aros yn 1831.

Rhoir hanesyn ym Methodistiaeth Cymru am ymddygiad Owen Morris tuag at Meyrick y periglor. Ar ddydd ympryd elid i'r capel am naw y bore, ac yna i'r llan, ac yna i'r capel y prynhawn. Ar ddiwrnod ympryd neilltuol, ar ddiwedd y gwasanaeth arferol yn y bore yn y llan, mynegodd y periglor ei fwriad i fyned ymlaen gyda gwasanaeth y gosper. Deallwyd ar unwaith mai ystryw oedd hyn i ddrysu cyfarfod y prynhawn yn y capel, drwy daflu moddion y llan yn ddigon pell i'w gwneud yn anhawdd myned i'r capel. Dan y syniad hwn, wele Owen Morris yn cymeryd ei het ac yn myned allan, a dilynwyd ef yn ddioed gan yr holl gynulleidfa. Anfonwyd gwŷs i Owen Morris drannoeth i ymddangos o flaen y person. Dwedid wrtho fod ei ymddygiad yn gyfryw ag i alw am ddirwy drom, os nad ysgymundod, a bod yn rhaid gweinyddu'r gosp, oni syrthiai efe ar ei liniau i ofyn am faddeuant.

Atebodd Owen Morris yn ddigryn mai i Dduw y gofynnai efe am faddeuant ar ei liniau, ac nad oedd yn ei fryd ef wneuthur hynny i'r periglor; ac yn ychwaneg, y gwnelai'r cyffelyb eto, os digwyddai'r cyffelyb amgylchiad. Gan nad ellid mo'i ddychrynu ef, gadawyd llonydd i Owen Morris.

Yn 1789 aeth tua 15 o'r aelodau i sefydlu eglwys Brynrodyn. Dywed Cyrus ar ol Mrs. Solomon Williams Brynaerau, fod William Dafydd wedi codi ar ei draed yn y seiat ddilynol i'r ymadawiad, gan fynegi ei lawenydd mewn modd hamddenol iawn wrth weled cychwyn Brynrodyn, ac yn rhagweled cychwyn canghennau eraill. William Williams a godai ar ei draed, â'i law ym mhoced ei wasgod. Er hiraethu ar ol y cyfeillion, fe geisiai weddio am ymweliad â'r ardal, nes fod mwy yn dod i mewn nag a aeth allan, ac ond i bawb weddio felly y ceid yr ymweliad. Ymroes y ddeadell fechan i weddio am ddiwygiad, a chedwid hynny mewn golwg ganddynt yn eu gweddiau, nes cael ohonynt ddiwygiad 1793, y cyfeiriwyd eisoes ato. Fe glywodd Mrs. Williams yr ychwanegwyd y pryd hwnnw at yr eglwys ddau am bob un a ymadawodd i Frynrodyn. Yn 1796 y cychwynnwyd yr ysgol Sul, meddai D. Llwyd. Bob yn ail Sul fe nodid nifer o'r newydd i'w chynnal, a chyfrifai y rheiny hi'n faich arnynt, rhag maint eu hawydd am glywed pregethu, fe ddywedir. Yr oedd y bregeth yn y Ffridd y bore, ac yn y Buarthau y prynhawn a'r hwyr. Bychan ac isel iawn, medd D. Llwyd, oedd yr ysgol yn ei dechreuad. Bu Owen Williams yn cadw ysgol ar nosweithiau'r wythnos cyn hyn, a pharhaodd gyda'r gorchwyl. Elai i'r Garn hefyd ar noswaith arall. Bu ef yn fwy llwyddiannus gyda'r ysgol noson waith. Yn y capel yr ymddengys y byddai. Dywed yr Asiedydd y byddai ganddo ddwsinau o bobl mewn oed wedi eu trefnu yn rhengoedd ar y meinciau, ac y cerddai yntau rhwng y meinciau gan wrando arnynt yn darllen. Er mwyn i bawb gael goleuni, dodai'r athraw râff o lafrwyn ar draws y capel, wedi ei sicrhau â hoelion wrth y ddau ben, a gwthiai frigyn helyg yma ac acw rhwng y bleth yn y rhaff, ac mewn hollt ymhen y brigyn y dodid y ganwyll frwyn. Yr oedd gan yr athraw gynllun arall at oleuo. Brigyn helyg â cheinciau arno, a hollt ymhen pob cainc i ddal y canwyllau. Gwasanaethai'r seren helyg yn effeithiol i oleuo'r lle. Dysgodd yr athraw hwn ugeiniau o bobl i ddarllen. Yr oedd yn holwyddorwr effeithiol. Dywedai bachgen oedd yno ar y pryd wrth yr Asiedydd, ei fod yn holi ar ddiwedd ysgol ar brynhawn Sul unwaith pryd yr oedd yr haul yn tywynnu yn braf. "A oes tywynnu haul yn uffern?" fe ofynnai, a chreid argraff ddwys gan y dull o ofyn. Nodir gan yr Asiedydd y rhai yma fel rhai lafuriasant gyda'r ysgol ar ei chychwyn: William Williams Tŷ Capel, William Sion Pandy hen, William Dafydd, John Roberts Eithinog ganol, wedi hynny o'r Castell, Llanddeiniolen. Bu ymweliad Charles yn 1804 yn foddion i godi'r ysgol yngolwg y bobl. Byddai Catrin Thomas Penygroes yn arfer adrodd, ei bod hi a Chatrin Griffith, pan yn lodesi tua deg oed, wedi cael Testament yn wobr gan y Parch. John Roberts am ddysgu Mathew xxv., a'i hadrodd i Charles. Ar ol hyn fe awd i gynnal yr ysgol mewn tai yma ac acw, cystal ag yn y capel, er mwyn cyfleustra y bobl. Yr oedd Robert Thomas y Ffridd yn cadw math ar ysgol yn ei dŷ ei hun cyn cychwyn yr ysgol Sul yn y rhan yma o'r wlad. Holai Robert Thomas ei deulu ar nos Sul am yr hyn a ddysgwyd ganddynt o'r blaen, a byddai yn arfer a'u holi ar ddull catecism ysgrythyrol, allan o gatecism o'r fath, feallai. Yn fuan fe'i cynorthwyid ef yn hynny gan John, ei fab hynaf. Cynelid yr ysgol deuluaidd hon ar nosweithiau'r wythnos hefyd. Bernir ddarfod i Robert Thomas ddechre ar y gwaith yma yn fuan ar ei droedigaeth, ac felly oddeutu 1768. Cychwynnwyd yr ysgol Sul yn y Ffridd ymhen ysbaid ar ol ei chychwyn yn Llanllyfni. Mae'r amseriadau yn ansicr. Os mai yn 1796 y sefydlwyd hi yn Llanllyfni, fel y mae'n debyg, a chan iddi fod yn hir yn ddiffrwyth yno, mae gradd o debygrwydd na chychwynnwyd mohoni yn y Ffridd am rai blynyddoedd; ond tybir ei bod yno cyn ymweliad Charles yn 1804.

Bu William Dafydd farw, wedi hir gystudd, y Calan, 1802. "Gwr call, addfwyn, enillgar, cymeradwy," ebe Griffith Solomon am dano (Drysorfa, 1837, t. 119). Yn niwedd ei oes, fe fyddai yn rhaid ei gario i'r pulpud, ac eto wedi myned yno unwaith fe bregethai mor fywiog a blasus a phe buasai yn hollol rydd oddiwrth bob anhwyldeb (Drysorfa, 1837, t. 154). A dywed Michael Roberts ei fod yn bregethwr buddiol iawn, ac y bu'n ffyddlon iawn am flynyddoedd lawer. Eb efe: "Yr oedd yn wr ymadroddus, cadarn yn yr Ysgrythyrau, yn meddu dawn ddeallus a melus iawn, ac â gair da iddo gan bawb a'i hadwaenai."

Bu Robert Roberts farw yng Nghlynnog yr un flwyddyn. Fe bregethodd yn y Buarthau 119 o weithiau ar wahanol destynau. Gellir gweled rhestr y testynau hynny yng Ngoleuad Cymru, 1826, (t. 341), ac yn ei Gofiant.

Yn 1809 fe symudodd John Roberts i Langwm. Brawd ydoedd ef, fel y mae'n hysbys, i Robert Roberts Clynnog. Nid pobl gyffredin oedd y rhieni, ac yr oedd rhywbeth nodedig yn rhai o leiaf o'r plant, ac yn eu hiliogaeth. A'u cymeryd fel teulu, y maent yn ddiau gyda'r hynotaf a fu yn sir Gaernarvon. Cyrhaeddodd John Roberts safle uchel yn y Cyfundeb yn ei ddydd. Dodid ef i bregethu yn fynych yn y lleoedd pwysicaf yn y cymdeithasfaoedd. Ordeiniwyd ef yn yr Ordeiniad cyntaf yn 1811. Daeth yn aelod oddeutu'r un adeg a'i dad, sef yn 1768. Dechreuodd bregethu ymhen rhyw 11 mlynedd. Yr ydoedd yr hynaf o dri arddeg o blant, a chynorthwyodd ei dad i'w maethu yn yr Arglwydd. Fel y dengys y Cofiant Seisnig diweddar i Thomas Charles, fe ymroes i lafur, yn helaethach nag y gwyddid o'r blaen, feallai, gyda'r Ysgol Sul, ac mewn gwasgaru Beiblau a llyfrau buddiol. Yr oedd yn cadw ysgol ddyddiol cyn dechre pregethu, ac wedi cyrraedd gradd dda o wybodaeth ei hunan. Efe a deithiodd lawer efo'r gwaith o bregethu. Yr ydoedd yn wr o ynni a rhwyddineb ymadrodd, cystal ag o wybodaeth a deall. Diau ddarfod i'r fath un fod o werth dirfawr i'r achos bychan yn Llanllyfni yng nghyfnod cyntaf ei hanes. Bu farw yn 82 mlwydd oed.

William Williams y Buarthau a ragfynegodd fod diwygiad ar drothwy'r drws, ond na byddai efe byw i'w weled. Ac felly fu. Bu ef farw Hydref, 1812, yn 72 mlwydd oed. Dechreuodd y diwygiad ym Mawrth, 1813. Mewn llythyr dyddiedig Medi 15, 1813, fe ddywed Robert Jones (Rhoslan wedi hynny) fod 90 wedi eu hychwanegu at yr eglwys yn Llanllyfni. Dywed Cyrus fod yr eglwys wedi cynyddu o 60 i 220 yn ystod y diwygiad hwnnw.

Yr oedd capel newydd yn cael ei adeiladu y flwyddyn hon, ac yr oedd yn barod i'w agor erbyn fod y diwygiad yn ei anterth. Dechreuwyd ei adeiladu ym Mawrth, 1812, a gorffennwyd ef ym Mehefin, 1813, a chynwysai le i 300, yn ol hen lyfr seti, ebe Cyrus. Yr ydoedd ar lecyn o dir a elwid Cae'refail, sef rhan o Tŷgwyn. Y tir yn 63 troedfedd wrth 54 wrth 78. Y brydles am 99 mlynedd, am £1 y flwyddyn. Yr ymddiriedolwyr: Henry Hughes Pant-du, Evan Richardson, Michael Roberts, William Roberts Clynnog, John Huxley, Richard Jones Coed-cae-du, Llanystumdwy, Evan Roberts Rhosyrhymiau, Hugh Hughes Caerau, Clynnog. Arolygwyd y gwaith gan John Hughes Gelli bach. Cytunwyd am £900; ond dywedir i'r draul fyned yn £100 yn ychwaneg. Adeilad da, a barhaodd am 50 mlynedd heb ond ychydig draul am adgyweirio. Fe ddywedir fod twll wedi ei adael yn nhalcen deheuol y mur ar gais person y plwyf, fel y gallai efe glywed trwyddo pan fyddai John Elias yn pregethu. Yn yr agoriad, Mehefin 6, fe bregethwyd am 10 ar y gloch gan Robert Dafydd Brynengan (Deut. xxxii. 10) ac Evan Richardson (Salm lxv., 4); am 2, gan J. Huxley (Salm xlix., 14) a Richard Jones Coedcae (Iago i. 18); am 6, gan John Roberts Llangwm (erbyn hynny) (Salm iii. 10).

Y blaenoriaid a ddaeth o'r Buarthau i'r capel newydd oedd William Sion Pandyhen, Ifan Robert Rhosyrhymiau, Hugh Hughes y Caerau, ac, yn ol Cyrus, Robert Griffith Bryncoch, ond, yn ol yr Asiedydd, Robert Evans Ty'nllwyn.

Awst 12, 1813, yr oedd Michael Roberts yn pregethu yn y capel newydd, am y tro cyntaf yno, ar Deuteronomium iv. 4: "Ond chwi y rhai oeddych yn glynu wrth yr Arglwydd eich Duw, byw ydych heddyw oll." Dywed Cyrus fod yr hybarch Robert Jones, y Bedyddiwr, wedi clywed llawer am y bregeth hon gan ei rieni. Dyma sylw neu ddau a adroddid ganddo: "Ein bywyd tragwyddol yn troi, nid ar ein gwaith yn dod i'r seiat, ond ar lynu wrth yr Arglwydd." "Nid ydym ond darnau o winwydden wyllt, ac os ydym am gyfranogi o fywyd y wir winwydden, rhaid i ni lynu, neu fe ddaw y diafol i'n hysgwyd i ffwrdd. Weithiau chwi welwch y môr mawr yna yn lluchio llongau cryfion nes byddont yn ddarnau yn erbyn y creigiau, pryd y bydd y gragen fach yn gallu herio ei holl ymchwydd cynddeiriog, am ei bod hi'n glynu wrth y graig." Ar ddiwedd y bregeth, fe ofynnai a oeddynt yn bwriadu glynu wrth yr Arglwydd, pryd y gwaeddai ugeiniau, "Ydym."

Tachwedd 29, o'r un flwyddyn, am ddau ar y gloch, yr oedd John Elias yn pregethu ar 1 Ioan, iii. 20: "Oblegid os ein calon a'n condemnia, mwy yw Duw na'n calon, ac efe a ŵyr bob peth." Cyrus a ddywed fod Mrs. Williams Brynaerau yn teimlo am wythnosau megys pe bae rhyw lygaid yn tremio arni ym mhob man. Yr oedd y pregethwr â'i wyneb at y gynulleidfa o'r tuallan i'r capel, am fod y rheiny yn lliosocach.

Mai, 1814, cafwyd y Cyfarfod Misol cyntaf yn y capel newydd. John Jones Tremadoc yn pregethu ar Diarhebion ix. 4; E. Richard- son ar 2 Timotheus iii. 19; Michael Roberts ar Salm cxxxix. 23; Robert Jones Dinas ar Salm lxxxv. 8; Robert Sion Hughes ar Colosiaid iii. 3; Mr. Llwyd ar Actau x. 34.

Chwefror 6, 1814, bu farw William Sion Pandyhen, y pennaf o'r hen flaenoriaid. Ceir cofiant iddo yn y Drysorfa am 1824 (t. 87) gan Robert Evans. Dyma'r sylwedd: Chwarelwr wrth ei alwedigaeth, ac yn ei ieuenctid yn ddyn gwyllt a chellweirus. Wrth wrando mewn oedfa y trowyd ef. Wedi dechre'r eglwys yn un o bedwar, fe gafodd fyw i weled ei hunan yn un o 220. Gweithio yn ddiwyd i gynnal ei deulu, ond a chanddo beth yngweddill at wasanaeth y babell. Ei arafwch mewn disgyblaeth yn hysbys i bob dyn, a'i ymaros a'i gariad at y brodyr. Ei ymddygiad at y rhai oddiallan yn gyfuniad o'r sobr a'r siriol. Rhoddai ei bresenoldeb daw ar bob crechwen, coeg-ddigrifwch ac ymrafael yn y chwarel a mannau eraill. Nid allai y rhai anuwiolaf a chaletaf sefyll o'i flaen. Yn ei glefyd diweddaf, gofalai gymaint am ei frodyr gweiniaid, ac am oruchwyliaeth a disgyblaeth Tŷ Dduw, fel y tebygid ei fod yn gwbl anheimladwy o'i ddolur. Mynych yr adroddai'r geiriau hynny: "Oblegid yr awrhon byw ydym ni, os ydych yn sefyll yn yr Arglwydd." Dywedai yn aml wrth i'r cyfeillion ymweled âg ef, "Mwy llawenydd na hyn nid oes gennyf, sef cael clywed fod fy mhlant yn rhodio mewn gwirionedd." Gofynnwyd iddo, onid oedd gofal ei enaid yn pwyso mwy ar ei feddwl na'r achos? Ei ateb oedd, nad oedd mewn cyfyngder ynghylch ei enaid, er cael gwŷs i ymddangos yngwydd y Brenin, canys yr oedd ers blynyddoedd wedi rhoi ei achos yn ei ofal ef. Ac erbyn hyn, achos y Brenin oedd ei achos ef, a'i achos yntau yn ddiogel gan y Brenin. Gofynnwyd iddo a oedd gradd o ofn marw yn dal ar ei feddwl. Gofynnai yntau yn ol i'r neb a'i holodd, a oedd arno ef ofn ymgyfoethogi yn y byd? "Gwn nad oes," eb efe. "Felly finnau. 'Rwyf yn hiraethu am y bore y caf fwynhau yr etifeddiaeth a baratowyd i mi er cyn seiliad y byd." Ychydig ddyddiau cyn y diwedd, galwodd flaenoriaid yr eglwys ato, a chynghorodd ac anogodd hwy yn ffyddlon, gan nodi i bob un ei ragoriaethau, ac, yn gynnil, ei ddiffygion. Gwnaed hynny yn y fath fodd a adawai'r argraff ei fod dan arweiniad yr Ysbryd ar y pryd. Wynebodd y diwedd yn siriol a gwrol, a nododd y dydd Gwener fel diwrnod ei gladdedigaeth, ddiwrnodiau cyn ei farw. Gan wenu fe ofynnodd, "Ai peth fel hyn ydyw marw?"

Yn 1815 dewiswyd yn flaenoriaid, Sion William Pandy-hen, Owen Eames, a Robert Evans Ty'nllwyn neu ynte Robert Griffith Bryn coch. Bu ymrafael blin oherwydd y dewisiad, a'r eglwys yn aros heb gynnydd.

Mawrth 1816, Cyfarfod Misol. Y pregethwyr: Daniel Jones Llandegai, Robert Jones Dinas, James Hughes Lleyn, Michael. Roberts, John Jones Tremadoc, Evan Richardson, Robert Dafydd Brynengan.

Yr Ysgol Sul erbyn hyn wedi ymganghennu o'r Ffridd (1) i'r gegin eang yn hen blâs Nantlle (1812) a Phenbrynmawr (1812); (2) o'r "gegin" a Phenbrynmawr i Rhwng-y-ddwy-afon, lle preswyliai Catrin Samuel; (3) i'r Maes y neuadd; (4) i Bencraig; (5) i'r Taldrwst; (6) i Stryt y Gof Penygroes. Y gofalwyr am (2), Robert Evans Cil y llidiart (Ty'nllwyn wedi hynny), Hugh Hughes Caerau, John Prichard Penpelyn a'i ferch Gwen ym mhlas Nantlle, ac ym Mhenbrynmawr, Dafydd Jones, gwr y tŷ, Morris Prichard, Cae-efa lwyd, Richard Benjamin Minffordd, William Jones Tyddyn gwrth fychan; am (3) William Prichard Maesyneuadd, Robert Griffith Bryncoch; am (4), Sion Michael y trigiannydd a Griffith Williams Taleithin; am (5) Thomas Edwards y trigiannydd, Robert Jones Tan'rallt, William Roberts Buarth-y-foty, William Roberts Caeengan; am (6) Owen Eames Coedcae a D. Jones Penbrynmawr.

Yn 1817 y symudwyd o Maesyneuadd i Bencraig. Drws agored a phob croeso gan Sion Michael.

1818, Ebrill 8, Cyfarfod Misol. Pwnc, yr Ysgol Sul. Pregethwyd gan John Jones Edeyrn (Exodus xix., 11), E. Richardson (2 Corinthiaid x., 4); John Jones Tremadoc (Salm xlv., 2); Michael Roberts (1 Petr i., 8); Griffith Solomon (Pregethwr vii., 14). Edrydd Cyrus fod cofnodion Robert Parry, y blaenor, yn dweyd y cafwyd ymdriniaeth helaeth ar yr Ysgol Sul, ac yn adrodd fod mewn pedair o siroedd yn y Gogledd, ynghyd a dwy o drefi Lloegr, 42,000 o Gymry dan addysg ynddi, a bod dylanwad yr ysgol yn gwladeiddio'r bobl i raddau mawr. Yr oedd nifer ysgol Salem y pryd hwn yn 160. Derbyniwyd John Michael Pencraig, a oedd newydd ei ddewis i'r swyddogaeth yn Salem, yn y Cyfarfod Misol hwn.

Mae Dafydd Llwyd yn amseru dechreuad diwygiad y tymor yma yn Salem ym mis Ebrill, 1819. "Galwyd ugeiniau i'r eglwys yn y tro, ac mae llawer ohonynt yn cael modd i sefyll yn ffyddlon yn Nhŷ'r Arglwydd y nôs, ac arwyddion amlwg ar lawer ohonynt fod yr Arglwydd am eu hachub." Edrydd yr Asiedydd hanesyn ar ol Griffith Roberts, meddyg esgyrn yn Llanllyfni, am ddyn mawr cyhyrog, ymladdwr a helwriaethwr. Daeth hwn i'r eglwys yn Salem ychydig cyn y diwygiad. Pan glywodd efe am ei hen gyfeillion ym Meddgelert yn dod at grefydd, aeth i'w cyfarfod fel y deuent i'r Sasiwn yng Nghaernarvon, a chafodd hwy ar y ffordd yn dyfod gan neidio a moli Duw, ac nid hir y bu yntau heb ymuno â hwy.

Dywed Cyrus y rhoddwyd oriel yn y capel yn 1820 i gynnwys 140. Mae "J.E.," mewn nodiad yn llyfr Cyrus, yn dweyd ar ol rhyw "hanesydd" mai yn 1837 y bu hynny.

Cynhaliwyd Cyfarfod Misol ym Mai, 1820. Pwnc, Cadwraeth y Saboth. Pregethwyd gan Morris Jones Llandegai, John Jones Tremadoc, Daniel Jones Llandegai, James Hughes Lleyn, Moses Jones Brynengan, Evan Richardson.

Awst 1821 yr agorwyd capel Talsarn, ac y ffurfiwyd yr eglwys yno. Aeth ugain o aelodau Salem yno. Daeth Talsarn a Llanllyfni yn daith yn y canlyniad.

Yn ol Cyrus yr oedd rhif y pregethau a gafwyd yma yn 1818 yn 129, ac yn 1822 yn 151. Yn ystod y flwyddyn 1818, fe gafwyd y rhai yma am y tro cyntaf yn Salem: John Elias, W. Morris, Ebenezer Morris, Moses Parry Dinbych, Dafydd Cadwaladr, Morris Jones Llandegai.

Awst 31, 1822, y bu farw Catrin Prichard. Fe geir Cofiant iddi yng Ngoleuad Cymru, 1830, (t. 206). Rhoi'r y sylwedd ohono yma: Ganwyd hi yn y Gyrn Goch, Clynnog, yn 1734. Clywyd hi'n dweyd ddarfod iddi ddewis ei phobl yn 22 oed, ac na byddai arni eisieu eu newid fyth. Galwyd hi drwy wrando pregethwr o'r Deheudir yn y Berthddu ar Mathew xi. 5, "Y mae y deillion yn gweled eilwaith." Dyna'r pryd yr agorwyd llygaid Catrin Prichard. Bu am ryw ysbaid gyda Howell Harris yn Nhrefecca. Arferai fyned i'r Gymdeithasfa flynyddol yn Llangeitho. Bychan oedd ganddi gerdded ddeg neu bymtheng milltir ar fore Sul i wrando pregeth. Deuai adref o Glynnog neu'r Tŷ Mawr Bryncroes gyda "llonaid ei homer yn wastad." Pan oedd yn 32 oed ymbriododd â William Williams y Buarthau, er mawr gysur ac adeiladaeth dduwiol iddynt ill dau. Buont yn cadw'r tŷ capel am dros hanner can mlynedd. Ymgeleddgar iawn oedd hi o bregethwyr, a hynny braidd yn gwbl ar ei thraul ei hunan. Yr oedd ei ffydd yn gref. Un tro, gofynnodd ei merch ynghyfraith iddi, a fyddai arni ofn marw weithiau? Atebodd hithau y byddai'r niwl weithiau yn myned dros ei meddwl, ac yna yr ofnai ac yr arswydai; ond yn y man fe giliai'r niwl, a hi a welai'r Graig yn eglurach nag erioed. Ei hoff bennill:

Mi wn mai'r taliad hyn
Wnaed ar Galfaria fryn,
A'm canna oll yn wyn
Oddiwrth fy mai.

Codai yn foreuach ar y Sul na diwrnod arall er cael myned i foddion gras, a threuliai'r diwrnod mewn darllen, gweddio, gwrando, ac ymddiddan am bethau ysbrydol. Ei dyddiau eraill a dreuliai yn ofn yr Arglwydd, ac nid mewn gwag siaradach. Hynod ei diwydrwydd yn rhag-ddarpar dros ei theulu. Pan fyddai'r gwr oddi cartref, hi gadwai'r ddyledswydd deuluaidd ei hunan. Wynebodd angeu yn ddiarswyd. Fel yr hen Jacob gynt, hi dynnodd ei thraed ati i'r gwely, yn dawel ei henaid, gan ymorwedd ar gadernid y cyfamod. Dywedodd wrth un o'i chyfeillion am beri gweddio drosti yn y capel. "Na weddiwch am i mi gael fy nghyfiawnhau na'm haileni, na'm symud o farwolaeth i fywyd. Mae hynny wedi ei gyflawni ers talm. Ond gweddiwch am i'r wawr lewyrchu yn fwy eglur arnaf yn yr afon." Nid oedd y llewyrch mor amlwg y Sadwrn, wythnos i'r diwrnod y claddwyd hi. Eithr y noson honno hi dorrodd allan i ganu:

'Rwy'n madael â'r creaduriaid
'N ffarwelio bron yn llwyr ;
'Does ond yr Oen fu farw
A'm nertha i y'mrig yr hwyr.

Aeth yn oleuach oleuach arni yn ol hynny. Pan ddarllennodd cyfaill 1 Thesaloniaid iv. iddi, ar ei dymuniad, a phan ddaeth efe at y geiriau, "Y meirw yng Nghrist a gyfodant yn gyntaf," ebe hi, "Nyni a gawn y blaen y bore hwnnw." Ar ol gwasgfa, pan y tybid ei bod yn marw, ebe hi, "Yr oeddwn yn meddwl y cawswn fy ngollwng y tro hwn," ac yna gyda wyneb siriol, mewn llais egwan, heriodd angeu:

Tyred angeu, moes dy law,
Fe ddarfu braw dy ddyrnod.

Wrth i'w theulu roi ychydig ddiod iddi, ebe hi, "'Rwyf bron a chael torri fy syched am byth." Dywedodd unwaith, "Ofnais lawer gwaith mai myfi a roddai achos i'r gelynion gablu, ac mai fi fyddai eu cân hwynt, ond mi a gefais fy nal yn ddigwymp hyd y diwedd." Cynghorai ei hwyrion, "Da'r plant, ymofynnwch am dduwioldeb yn eich ieuenctid." Glynai ei chynghorion fel hoelion. Wrth ei mab, ebe hi, "Glŷn wrth ddarllen." Wrth ei merch ynghyfraith, "Hi a gais wlân a llin, ac a'i gweithia â'i dwylaw yn ewyllysgar. Tebyg yw hi i long marsiandwr; hi a ddwg ei hymborth o bell." Wrth yr hynaf o'i hŵyrion, "Gwna yn llawen, wr ieuanc, yn dy ieuenctid, a llawenyched dy galon yn nyddiau dy ieuenctid, a rhodia yn ffyrdd dy galon ac yngolwg dy lygiad; ond gwybydd y geilw Duw di i'r farn am hyn oll." Wrth un, "Chwi yw halen y ddaear;" wrth arall," Canys Duw a ddwg bob gweithred i farn, a phob peth dirgel, pa un bynnag fyddo ai da ai drwg;" wrth arall, "Yr hwn y mae y Mab ganddo y mae'r bywyd ganddo;" ac wrth arall, "Na cherwch y byd, na'r pethau sydd yn y byd. O châr neb y byd, nid yw cariad y Tad ynddo ef." Pan yn rhy bell arni i ymddiddan â thrigolion daear, fe'i clywyd yn sibrydu, "Deu- wch i'm nhôl; aroswch fi; ymaflwch yn fy llaw i'm helpu drosodd." Ei henw a'i choffadwriaeth ar ei hol yn perarogli fel gwin Libanus.

1822, Rhagfyr 30, ar nos Lun, John Jones Dolyddelen yn pregethu yma am y tro cyntaf ar Rhufeiniaid viii. 4. Ionawr 12 o'r flwyddyn nesaf, yn ol ei Gofiant (t.100), yr oedd yn pregethu yma y Sul ac yn dechre gweithio yn y chwarel y Llun. Noda Cyrus ddarfod iddo bregethu ar un arddeg o Suliau yn Salem yn ystod. y flwyddyn nesaf, ac mai'r Rhufeiniaid a'r Datguddiad oedd ei hoff feusydd. Er bod ohono yn aelod yn Nhalysarn, gwnelai ei oreu dros eglwys Llanllyfni, a sefydlodd gyfarfodydd canu hynod. lwyddiannus yn y ddau le, yn cael eu harwain ganddo ef ei hun. (Cofiant, t. 101.)

Y pryd hwn yr oedd dwy gangen-ysgol ym Mynydd Llanllyfni, a theimlad dros gael Ysgoldy yno. Yr Anibynwyr wedi adeiladu capel yno, ac ysgol a gedwid yn y parth hwnnw yn myned yno bellach. Nid oedd blaenoriaid Salem ddim yn cydolygu ar yr anturiaeth o godi ysgoldy. Robert Evans Ty'nllwyn, a fu byw yn y gymdogaeth, dros ysgoldy. Ac yntau'n ddyn penderfynol, llwyddodd i ennill ei bwnc. Disgynnwyd ar le a elwir Pum-croeslon. Gorffennwyd yr ysgoldy yn Nhachwedd, 1826. Parhaodd am 17 mlynedd. Rhoddwyd heibio gynnal ysgol ym Mhencraig a Rhwng- y-ddwy-afon. Aeth rhai i'r ysgoldy, eraill i Salem, a darfu i eraill ddechre cadw ysgol yn Nhaldrwst.

Rhydd yr Asiedydd rai enghreifftiau o ddisgyblaeth yn yr eglwys. Ar achosion felly byddai pregethwr yn gyffredin yn cynorthwyo. Yr oedd Evan Richardson yma un tro yn diarddel hen wraig o ochr y mynydd. Wedi'r diarddeliad, yn ol yr arfer y pryd hwnnw, awd a hi allan ar ganol y moddion. Eithr nid cynt yr oedd hi allan drwy un drws nad dyma hi i mewn drwy'r llall, gan gyfarch Evan Richardson, "Bydd drugarog wrth dy gydgreadur." Eithr allan y bu raid myned drachefn. Wrth ymddiddan â'r cyfeillion yn y seiat, ebe Evan Richardson wrth wr oedd newydd ei wneud yn oruchwyliwr yn y chwarel, "Byddai'n well iti gymeryd carreg yn dy big rhag ofn iti ehedeg yn rhy uchel." Mewn achos o ddisgyblaeth go ddryslyd, gofynnwyd i David Jones Penbrynmawr am ei feddwl ef arno. "Wel, ni wn i ddim, yn wir," ebe yntau; yr wyf yn ei weled yn union fel pen-nionyn: wedi tynnu un gôd daw un arall i'r golwg o hyd!" Tua'r flwyddyn 1826, fe ddaeth cŵyn yn erbyn un o'r blaenoriaid, ddarfod iddo fyned i Gaernarvon ar y Sul ynghylch rhyw faterion cyffredin a meddwi yno. Yr oedd efe yn wr doniol, a methu gan yr eglwys wneud dim ohono. Daeth John Jones Tremadoc a Michael Roberts yno i gynorthwyo. Ond methu ganddynt ei gael ef i syrthio ar ei fai. Ymestynodd yr helynt dros fisoedd. Casglwr y trethi oedd. ef, a dyma gŵyn yn ei erbyn ynglyn âg arian y dreth. Ar hynny fe'i diarddelwyd, ac aeth o'r ardal, ac ni wyddis eto pa beth a ddaeth ohono.

Dengys ei Gofiant fod yr hybarch Robert Jones, gweinidog y Bedyddwyr yn Llanllyfni, yn dilyn y Methodistiaid hyd oddeutu'r flwyddyn 1826, sef hyd pan ydoedd oddeutu ugain mlwydd oed. Fel hyn y dywed am dano'i hun: "Yn ysgolion y Methodistiaid y cefais i fy magu, a bum yn wrandawr cyson gyda hwy hyd nes oeddwn o gylch ugain mlwydd oed. Yn amser fy mebyd yr oedd ganddynt ysgolion Sabothol mewn tŷ annedd o fewn hanner milltir i'm cartref. Dynion o wybodaeth a doniau bychain oedd yr athrawon, ond yr oeddynt yn ddynion ffyddlawn ac ymroddgar. Yr oedd yr ysgol fechan hon yn un o'r rhai goreu a welais i yn fy nydd y mae gennyf achos i ddiolch i'r Arglwydd am dani, fel un o'r manteision goreu a gefais ym more fy oes. Nid oedd ganddynt ddim holwyddoregau plant y dyddiau hynny, ond holi pethau syml fel y deuent i'w meddwl. Ar ol holi, byddai un dyn tra chrefyddol yn rhoddi cynghorion syml i'r plant. Bum flynyddau heb feddwl am danynt, ond y maent erbyn hyn ers amser maith yn fyw ar fy meddwl."

1827, Medi 9, David Jones Dolyddelen yma am y tro cyntaf am ddau ar y gloch. Testyn, Luc xvi. 24: "O dad Abraham, trugarha wrthyf, a danfon Lazarus." Tyrfa fawr yn gwrando.

1828, Awst 14, Cymanfa Ysgolion Dosbarth Llanllyfni. Rhoir yma grynodeb o hanes y cyfarfod allan o'r adroddiad yng Ngoleuad Cymru, 1830 (t. 174). Y mater, y pechod o gydorwedd ac anlladrwydd. Llawer o ieuenctid yn byw mewn pechodau ysgeler, ac yn edrych arnynt fel pethau diddrwg a diniwed. Cynnydd mawr ar gydorwedd yn y wlad. Cydorwedd yn dra niweidiol ei effeithiau am ei fod yn temtio i buteindra. Y brif saeth sydd gan y diafol i gwympo ieuenctid â hi. Y dylai rhai yn yr ystâd briodasol ddweyd wrth ieuenctid am eu peryglon. Y dylid cynghori yn yr Ysgol Sul, am fod aelodau'r ysgol yn cydorwedd â'u gilydd ar nos Sadyrnau a nosweithiau eraill, ac am fod yn haws dweyd yn yr ysgol nag o'r pwlpud, ac am fod pennau teuluoedd yn caniatau yr arfer i'w plant a'u gwasanaethyddion, heb ei ystyried yn ddim amgen nag arfer gwlad, ac heb weled ynddo ddim niwaid. Eisieu i'r athrawon ddeffroi ac ymwroli yn erbyn y drwg. Mae hanes arall yn dweyd fod John Jones yn llefaru yn nerthol a difrifol yn y cyfarfod hwn.

Bu John Jones yn cynnal cyfarfod gyda'r plant bob blwyddyn am ddeng mlynedd yn olynol yn y cyfnod hwn.

1828, Mehefin, Cyfarfod Misol. Pregethwyd gan James Hughes Lleyn (1 Samuel i. 30); Richard Jones Wern (1 Timotheus i. 5); Hugh Parry Sir Fflint (Esay. xxxiv. 16); Daniel Jones Llandegai (Actau ii. 37); William Jones Talsarn (Ioan x. 14); John Williams Llecheiddior (1 Ioan i. 7). Cyfri'r casgl at y Gymdeithas Genhadol. yn dangos i £12 16s. 4c. gael eu cyfrannu yn nosbarth Llanllyfni. Yr oedd y casgl misol yn Salem erbyn Hydref 4 yn £1 7s. 8c.

1831, Tachwedd 12, Lewis Edwards Sir Aberteifi yn pregethu oddiar Luc xxiv. 26, "Onid oedd raid i Grist ddioddef y pethau hyn a myned i mewn i'w ogoniant."

Pla'r colera yn y wlad ddiwedd y flwyddyn hon a dechre'r un ddilynol. Cynelid cyfarfodydd gweddi drwy'r wlad. Diwygiad 1832 yn rymus yma erbyn diwedd Mawrth. Ar gyfer Mawrth 18, yn rhestr pregethwyr R. Parry, fe ddywedir fod Richard Williams Brynengan yn pregethu y prynhawn oddiar Hebreaid xi. 7, a'r hwyr oddiar Datguddiad xxii. 2. Uwchben cofnod oedfa'r hwyr y mae'r geiriau, "Dechreu'r Diwygiad." Daeth lliaws i'r seiat y pryd hwn, yn eu plith lanc ieuanc o'r enw Griffith Edwards. Un dydd Sul pan yr oedd dan argyhoeddiad meddwl, aeth gyda chyfeillion. iddo i le neilltuedig i ddarllen y Beibl a gweddïo Profwyd pethau cryf a buwyd yn moliannu am oriau. Daeth Griffith Edwards yn athraw yn yr Ysgol ac argyhoeddodd ei ddosbarth ei fod yn wir dduwiol. Bu farw yn 27 mlwydd oed.

Mae gan Dafydd Llwyd gofiant i Elinor Jones, a fu farw Mawrth 16, 1832, yn 45 mlwydd oed, yn Nhrysorfa 1832 (t. 235). Gwraig Richard Williams Maes y neuadd ydoedd hi. Bu'n aelod am yn agos i 19 mlynedd, a'i buchedd yn addurn i'r Efengyl. Pregeth yn y Buarthau, oddiar "y gwynt yn chwythu lle y mynno," a fu'n achlysur ei phroffes gyhoeddus. Gofalus gyda'i chyfraniadau a gorfoleddus yn y moddion. Y gorfoledd hwnnw yn cynyddu, ac yn torri yn hwyliau nefolaidd yn ei gwaeledd diweddaf. Y noson y bu hi farw, yr oedd pregeth yn y capel, a thywalltiad grymus ar y gynulleidfa, ac amryw yn gorfoleddu am y tro cyntaf yn eu hanes. Canwyd y pennill yma yn ei hwylnos:

Mae'n chwaer wedi gorffen ei thaith,
Ei llafur a'i gwaith yr un wedd;
A Christ wedi talu ei dyled,
Mae'n addfed i fyned i'w bedd:
Caiff gysgu hûn dawel nes dod
Rhyw ddiwrnod heb bechod yn bur,
O'r beddrod, yn hynod mewn hedd,
Heb ffaeledd na chamwedd na chur.

Yn llyfr cofnodion Robert Parry am 1833, fe hysbysir, yn ol Cyrus, mai 39 oedd yn yr ysgol yn darllen y Beibl; 37 yn ychwanegol yn y Testament Newydd; 25 yn sillebu; 28 yn yr A B. Y cyfan yn 129. Yr oedd nifer y pryd hwn wedi ymadael i ysgoldy Nebo. Dyfynna'r Asiedydd o hen lyfr cofnodion am 1828 a'r chwe' blynedd dilynol,—tebyg mai llyfr Robert Parry,—i'r perwyl fod yn y dosbarth A B, 21; yn sillebu, 29; yn dechreu darllen, 11; yn y Testament, 38; yn eu Beiblau, 88. Cyfanswm, 187 Ac yn ysgol y Mynydd (Nebo), 28.

Yn y flwyddyn hon y troes William Griffith, ar ol hynny o Bwllheli a Chaernarvon, oddiwrth y Bedyddwyr. Yn y flwyddyn 1835 yr ymadawodd efe i Bwllheli.

Yn 1835 yr oedd Morgan Howels yma yn casglu at ei gapel yng Nghasnewydd. Casgl Llanllyfni, £3 15s. 9c.

Hydref 26, 1836, dechre Cymdeithas Cymedroldeb.

Bu yma Gyfarfod Misol yn 1836. Dyma'r derbyniadau ato: Llanllyfni, £6 9s. 61c.; Caernarvon, £1 6s. 3c.; Waenfawr, 6s. ; Bryn'rodyn, 4s.; Carmel, 6s.; Bwlan, 4s. 6c.; Beddgelert, 2s. ; Rhyd-ddu, 4s. 2c.; Talsarn, 13s. 9c.; Capel Uchaf 8s.; Brynaerau, 5s Cyfanswm, £10 9s. 3c. Taliadau: Am gig, £2 11s. Oc; blawd, 16s.; diod, £1. 2s 6c.; siwgr a thê, 4s. 7½c.; bil John Jones, 8s. 5c.; bil Robert Parry, 16s. 6c.; mân bethau, 12s.; i'r llefarwyr, 14s. 6c. Gweddill, £3 3s. 9c. "Setlwyd pob peth perthynol i'r Cyfarfod gan John Williams, Owen Eames, a John Michael, gyda Daniel Williams yn dyst eu bod yn gwneuthur yn iawn." Y pregethwyr y rhanwyd y 14s. 6c. rhyngddynt oedd. Daniel Jones, James Hughes, Griffith Hughes, Griffith Solomon, Evan Williams Pentreuchaf, Owen Thomas Bangor.

Yn 1837 y daeth William Owen yma o Garmel mewn canlyniad i'w briodas. A'r flwyddyn hon daeth John Hughes, pregethwr gyda'r Anibynwyr cyn hynny, i gadw ysgol yma. Arosodd hyd 1841. Gwr deallus.

Yn 1838 gwnawd Talsarn a Llanllyfni yn daith. Yn y cyfnod hwn Daniel Williams, mab W. Williams Buarthau, oedd ysgrifennydd yr eglwys; a Sion William, mab William Sion Pandyhen, yn drysorydd. Darfu i Daniel Williams ddilyn ei dad fel ysgrifennydd, a bu yn y swydd am 40 mlynedd, sef hyd ei ymadawiad i'r America yn 1847.

Yn 1840 dewiswyd yn flaenoriaid, Robert Parry Ty'nllan, John Prichard Penpelyn, a William Hughes Tŷ-ucha-i'r-ffordd, ac yntau yn 22 mlwydd oed. Arosodd W. Hughes am dair blynedd. pryd y symudodd i Dalsarn, lle y dechreuodd bregethu.

Fe brofwyd o ddiwygiad yr amser hwn, a chwanegwyd nifer at yr eglwys.

Y mae gan John Owen (Ty'n llwyn) gofiant i Griffith Edwards yn Nhrysorfa 1840 (t.12). Ganwyd ef yn 1811. Ni amserir ei farwolaeth. Ffrwyth diwygiad 1833. Drwy ei ddiwydrwydd ei hun fe ddysgodd ysgrifennu ac ychydig rifyddiaeth. Ymgadwodd rhag gwagedd ieuenctid. Pan ddaeth i'r eglwys yn y diwygiad, dywedai dan grynu ei fod yn bechadur mawr ac arno eisieu trugaredd, a darfod iddo'r bore hwnnw deimlo'r fath ofn na chae byth ddod i Dŷ'r Arglwydd, oni ddeuai y tro hwnnw, fel yr ydoedd i'w deimlad megys pe dywedasid hynny yn eglur a hyglyw wrtho ef. Bu mewn ofn mynych ar ol hynny na chafodd wir droedigaeth, ond yr oedd ei fuchedd yn addas i'r Efengyl. Nid oedd heb brofi cysuron yr Efengyl. Ar un Sul neilltuol, a'i feddwl yn dra isel ar y pryd, aeth gyda dau gyfaill i le neilltuedig i ddarllen a gweddio. Torri allan i foliannu Duw, a pharhau yn hynny am oriau. Bu'r tro hwnnw mewn coffadwriaeth ganddo am weddill ei oes. Ar fore Sul enciliai i le dirgel i fyfyrio a gweddio cyn myned i'r gwasanaeth. Tystiai y rhai y bu gyda hwy mewn gwasanaeth na welwyd mono mewn drwg dymer Yn wr call er yn ddiniwed. Ysgrifennai i lawr bethau yr hoffai iddynt aros yn ei gof, a chyfansoddai ambell ddernyn o'i eiddo ei hun. Dywedai ei ddosbarth yn yr Ysgol ar ol ei farw fod eu hathraw yn y nefoedd. Mae paragraff olaf John Owen mor brydferth, fel y rhaid ei ddyfynnu yma: Dyn duwiol mewn sefyllfa isel yn y byd yw un o addurniadau pennaf creadigaeth Duw. Dyma y darlun cywiraf o fywyd yr Arglwydd Iesu yn y byd. Yma y mae duwioldeb i'w weled yn ei ddisgleirdeb ei hun heb ei arliwio gan wychder y byd hwn. Y mae y saint ar y ddaear, mewn sefyllfa isel, yn rhoi'r fath brawf o ymostyngiad i ewyllys Duw, ag sy'n gryfach i'n golwg ni nag ymostyngiad yr angel wrth guddio'i ben a'i draed â'i adenydd. Ac oni bai fod sefyllfa'r angylion yn ddiogel, a'r eiddo'r cythreuliaid yn anobeithiol, dywedem y buasai'r fath esiampl o ostyngeiddrwydd yn gyrru'r naill i eiddigeddu a'r lleill i gywilyddio." (Edrycher dan 1832).

1843, sefydlu eglwys yn Nebo. Newid trefn y pregethu o 2 a 6 i 10 a 6, ac am 2 yn Nebo.

1844, Hydref 8, Cyfarfod Misol. William Owen yn datgan awydd am achos ym Mhenygroes. Gohiriwyd. Yn y ddau Gyfarfod Misol dilynol, William Owen yn dadleu dros Penygroes. John Jones yn ei bleidio.

1845. Rhentio hen gapel y Wesleyaid yn Nhreddafydd, a sefydlu achos yno, y bedwaredd gangen o Lanllyfni. William Owen yn ymuno â'r achos yno.

1846. Sion William y blaenor, masnachydd mewn ŷd, yn cael ei ddisgyblu am roi dau frawd yngofal cyfraith am ddyled. Ar ol hyn, Robert Parry a John Pritchard yn unig yn gweithredu fel blaenoriaid, yn gymaint a bod Owen Evans wedi ei analluogi gan y parlys.

Mai 13, William Jones Brynbychan, yr hwn oedd flaenor yn Cwmcoryn cyn dod yma, yn dod i'r Ty'nllwyn. Y tri blaenor yn cydweithredu yn ddedwydd. Ebe Evan Owen Talsarn am danynt : "Yr oedd Robert Parry yn nodedig am ei fanyldra gyda phethau allanol crefydd. John Pritchard yn ddyn myfyrgar a hynod ysbrydol. Nid wyf yn gwybod am neb mor wastadol ysbrydol a John Pritchard William Jones yn hynod gadarn yn yr ysgrythyrau, yn ddiwinydd da, ac yn medru traethu gyda blas ar bynciau diwinyddol. Nid anghofiaf byth y seiadau a gefais yn Llanllyfni." (Dyfynedig gan Cyrus). Cymerodd William Jones ei le ar unwaith fel y pen blaenor.

Yn y flwyddyn 1849, fe brofodd lliaws radd o adfywiad i'w hysbryd. Chwefror 4, nos Iau, David Williams Talsarnau yn pregethu ar 1 Corinthiaid, iv. 15: "Myfi a'ch cenhedlais chwi yng Nghrist Iesu drwy'r Efengyl." Rhywbeth neilltuol i'w deimlo: John Prichard yn codi ei ben, Robert Parry â'i Amen yn uchel, William Jones yn gwenu. Yn y seiat ar ol, cymhellai John Prichard yr eglwys i nesu at yr Arglwydd. Mwy nag arfer yn y cyfarfod gweddi bychan am hanner awr wedi wyth fore Sul. Dechreuwyd gan John Griffith Coed-du, a gorchfygwyd ef gan ei deimlad. Cyfarfod neilltuol. David Jones Caernarvon yn pregethu ar Esay lxiv. 6: "Megys deilen y syrthiasom ni oll." Pregeth effeithiol. Yn wylnos priod Robert Prichard Pantdu, am bump ar y gloch, torrodd yn orfoledd. Testyn y nos, 1 Timotheus, ii. 5: "Canys un Duw sydd, ac un cyfryngwr hefyd rhwng Duw a dynion, y dyn Crist Iesu." Torri yn orfoledd yma eto Am ychydig wythnosau y parhaodd y cynnwrf.

Y flwyddyn hon y ffurfiwyd y Clwb Du dirwestol. Ennill lliaws o feddwon a droisant allan yn ddynion defnyddiol. Y pryd hwn y cyfansoddodd William Roberts ei anthem ddirwestol, "Gwawriodd y Dydd." Côr Llanllyfni yn enwog yng nghyfarfodydd y wlad oddiamgylch.

1853 y daeth Evan Owen i Lanllyfni. Yn pregethu ar brawf ar y pryd ar gais eglwys Seion, Clynnog. Ei achos gerbron Cyfarfod Misol Llanllyfni, Rhagfyr 4 y flwyddyn flaenorol, a chryn wrthwynebiad yno. Bu yma dan 1857, pan ymadawodd i Dalsarn.

1855 neu 6, Medi 9, dewis yn flaenoriaid: John Griffith Cae du, Robert Roberts Nant y Gwyddel, a Henry Hughes Rhos y rhymiau.

Bu Sion William Pandy hen farw yn 1856. Mab William Sion, pen blaenor y dyddiau gynt, megys ag y bu ei fab yn ddiweddarach. Dywedai William Roberts Clynnog na welodd efe mo neb callach na Sion William. Danghosodd fedr a chraffter ynglyn âg achosion o ddisgyblaeth. Yn adnabod dynion. Dafydd Jones Buarthau unwaith yn bygwth codi ei docyn aelodaeth, am fod y plant yn cael rhyddid i ddweyd eu hadnod yn y seiat, ac yna yn chware a chadw twrf wedi myned allan. Ni fynnai mo'i ddar- bwyllo gan y swyddogion eraill. Eisteddai Sion William â'i ddwy law ar ben ei ffon, a'i dalcen ar ei ddwylaw. Apelid ato ef yn y man : "Sion William, beth sydd gennychi i ddweyd?" Ar hynny cododd yn sydyn, ac ebe fe, "Nid wn i ddim beth i feddwl o Dafydd. Mi a'i clywais yn sôn am ymadael o'r blaen, dro yn ol. Dafydd, yr hyn yr wyt ar fedr ei wneuthur, gwna ar frys! Agorwch y drws iddo, bobl, gael iddo fyned!" Aros yn ei le ddarfu Dafydd Jones, a thewi â sôn. Calfin go uchel oedd Sion William. Yr oedd John Jones yn pregethu yn Llanllyfni un tro, pan yr oedd gryn sôn yn y wlad ei fod yn Arminaidd ei olygiadau. Nid oedd Sion William yn porthi dim ar y bregeth y tro hwnnw. Yn y man, y mae John Jones yn codi i hwyl go uchel, gan ddyrchafu ei lais, "Dyma i chwi Galfiniaeth, fy mhobl i!" Ebe Sion William dros y capel, "Ie'n wir, 'doedd ryfedd na ddoe hi o'r diwedd!" Gwr dwrn-gauad braidd, y cyfrifid Sion William. Rhoes ddeuswllt un tro i John Evans Llwynffortun, ar ol pregeth. Ymliwiai y blaenoriaid eraill âg ef: oni byddai'n well rhoi hanner coron i bregethwr mor fawr a phoblogaidd? "Na, na, yn wir, welwchi," ebe yntau, "y mae o'n cael chwe swllt yn y dydd a'i fwyd, ac y mae hynny yn gyflog da iawn iddo fo." Nid William Sion oedd Sion William; ond yr oedd Sion William yntau, hefyd, yn wr gwasanaethgar iawn yn ei ddydd gydag achos ei Arglwydd.

Bu Llanllyfni yn hwy na'r ardaloedd cymdogaethol cyn profi o ddylanwadau diwygiad 1859. Ar Awst 21 yr oedd John Jones Penmachno yma yn pregethu, ar ol bod ohono yn sir Aberteifi, a gwres y diwygiad i'w deimlo ynddo. Hanes am y diwygiad yn dod o Bwlan. Ar hynny dyma John Prichard yn gofyn i'r eglwys ymrwymo i weddïo am fis am dano. Codwyd dwylaw yn arwydd. Noswaith ffair gyflogi Bontnewydd, daeth llu o fechgyn y Bwlan i Lanllyfni i'r cyfarfod gweddi. Ond er eu bod hwy yn frwd, yr oedd pobl y Llan heb deimlo yn gyffelyb, a rhai yn beirniadu. Dyma fis John Prichard ar ben heb ffrwyth. Nid oedd dim i'w wneud ond adnewyddu'r cyfamod am fis arall. Fore Gwener, Tachwedd 10, dyma Dafydd Morgan yma. Dim hynod yn y bregeth; y cyfarchiad ar ol hynny yn nerthol, â rhywbeth gorchfygol ym mhob gair. Harry Morris Brontyrnor yn gwaeddi allan, "Mae hi'n talu ar law, Mr. Morgan!" Arosodd deuddeg ar ol. Cyrus ar ffrynt yr oriel, wedi bod ar encil am beth amser. Pwy ydych chwi?" gofyn— nai'r diwygiwr. "Y gwaethaf o bawb," oedd yr ateb, a'r unig ateb a geid y bore hwnnw i'r cwestiwn. Yn y man yr oedd Cyrus ar ei draed yn parhau i lefain, "Dwedwch i Petr! Dwedwch i Petr !" Y dydd cyntaf o'r flwyddyn ddilynol, fore Sul, pan yr oedd hen frawd ar weddi, ac yn gofyn yn ei weddi am galennig, torrodd allan yn orfoledd mawr. Arferai lliaws ddweyd, ymhen blynyddoedd, na wyddent pa beth a ddaethai ohonynt gyda chrefydd oni bai am y diwygiad. Fe ymroes y blaenoriaid o hynny allan i waith eu swydd gydag ynni newydd. Codwyd rhif yr eglwys o 110 i 186 mewn dwy flynedd, gan ostwng i 160 yn y ddwy ddilynol.

1860, mewn Cyfarfod Misol yn Nebo, Robert Jones, gweinidog y Bedyddwyr, yn galw sylw nad oedd dim ysgol ddyddiol yn yr ardal, ac mai'r Methodistiaid oedd i'w beio fwyaf ar gyfrif mai hwy oedd liosocaf. John Phillips Bangor yn pwyo'r hoel ymhellach. Y flwyddyn hon bu'r person, John Jones, farw. Ar hynny ei fab, John Jones, ag oedd yn gwasanaethu yn ei le ers talm, yn tyrfu am ysgol. Yn y cyfwng hwn, Thomas Jones Post Office, William Jones Coed—cae—du, a Robert Roberts Nant y Gwyddel, tri o Fethodistiaid, mewn ymgynghoriad gyda'u gilydd, yn penderfynu danfon William Jones at John Phillips Bangor, gan erfyn arno ddanfon dros yr ardal at y Cynghor Addysg, yr hyn a wnaed. Ymdrechfa yn y canlyniad rhwng y Methodistiaid a'r Eglwyswyr. Pleidleisio'r ardal, pa fath ysgol a ddewisid? Yr ymneilltuwyr yn ennill. Ar gyfryngiad John Phillips, Mrs. Jones Porthmadoc yn cyflwyno darn o dir yn ymyl y capel—"gardd y Bermo"—i achos addysg. Ebrill, 1861, dechre adeiladu'r ysgol. Yr ymgymeriad, £533; yr ardal i godi a chludo'r cerryg. Gorffen y gwaith, Gorffennaf, 1862. Yr ysgol yn cynnwys lle i 250. Cafwyd £288 18s. 7c. gan y Llywodraeth, a chasglwyd £244 gan yr ardalwyr Casglwyd £219 8s. o'r swm yma gan y Methodistiaid. Gweithredoedd yr ysgol yn darparu fod 13 o bersonau yn ffurfio pwyllgor, i gyfrannu coron yr un yn flynyddol, a deg o honynt yn Fethodistiaid. Gwnaeth y pwyllgor amryw welliantau ar yr adeiladau. Ni chynorthwyai'r Llywodraeth, a rhoddwyd £100 o'r ddyled ar y Methodistiaid, ar y dealltwriaeth fod y Bwrdd Ysgol yn talu £1 yn y flwyddyn o lôg i drysorydd yr eglwys, a bod rhyddid gan yr eglwys i ddefnyddio'r adeiladau ar y Sul pan fyddai eisieu, ac ar dair noswaith o'r wythnos. Hon oedd yr ysgol Frytanaidd gyntaf yn yr ardaloedd hyn. Nid oedd ysgol ym Mhenygroes na Nebo. Yr ysgol yn Nhalysarn mewn cysylltiad â'r capel yn unig. Agorwyd yr ysgol Mehefin 20, 1863. Robert Jones Dwyran, Môn, yr athraw hyd Medi 1864; John Roberts (Manchester House) hyd Medi 1867; Howell Roberts (Hywel Tudur) hyd 1874, pan roddwyd yr ysgol dan y Bwrdd Addysg. (Cyrus).

1861, Gorffennaf 28, William Jones Hermon, Llandegai, yn pregethu am y tro cyntaf. Daeth yma fel bugail, Rhagfyr 1862. Dim cytundeb penodol. Casgl chwarterol at y fugeiliaeth, ond ni wneid ond ychydig.

1863 neu 4, dewiswyd yn flaenoriaid: Richard Jones Penrhos, Humphrey Griffith Gwyndy, William Ellis Brynffynnon, a Griffith Hughes Buarthau. Symudodd William Ellis yn 1868. Symudodd Humphrey Griffith i Leyn yn fuan ar ol ei ddewis, a bu'n swyddog yno hyd ei farw yn 1880. Gwr duwiol, difrycheulyd.

Ionawr 2, 1864, y bu farw John Prichard Penpelyn, wedi gwasanaethu fel blaenor am 23 mlynedd. Yn hen wr penwyn, heinyf ar y cyfan, ond wrth ei ffon, y cofir ef gan yr Asiedydd. Un o'r ffyddlonaf o flaenoriaid yr eglwys. Goddefai ei gymell yn hir cyn siarad weithiau, ond pan godai fe geid rhywbeth ganddo. Pan ddechreuai gosi ochr ei ben, ebe'r un gwr, fe ellid disgwyl rhywbeth anghyffredin, a gallai dorri allan i hyawdledd nerthol. Y ddawn i gadw seiat oedd ei brif hynodrwydd. Cwynai brawd unwaith wrtho am feddyliau drwg. Ar ol gwrando'r gŵyn, ebe yntau, "'Roedd y forwyn acw yn curo'r mochyn o'r drws ddoe, ac yn lled fuan wedi hynny, gwelwn hi'n rhoi bwyd iddo yn y drws. A wyt tithau, Sion bach, yn peidio rhoi bwyd i'r meddyliau drwg yna, ac ar yr un pryd yn eu dwrdio?" Pwysleisiai'r hwn yn yr adnodau mawr yn dra effeithiol: "Hwn a osododd Duw yn iawn," "Yn yr hwn y mae i ni brynedigaeth," a'r cyffelyb. Darllenwr mawr ar Gurnall, Taith y Pererin, ac yn enwedig y Beibl. Rhyddfrydig ac ystwyth, ac yn symud gydag anghenion yr amserau. Tad mewn pethau ysbrydol, a gweddiwr neilltuol. Pan ofynnwyd iddo ar ei wely angeu a oedd arno ofn marw, ei ateb oedd, "Oes, y mae arnaf ofn y loes, ond nid oes arnaf ddim ofn y canlyniadau."

Awst 12, 1864, penderfynu adeiladu capel newydd. Sicrhawyd hanner erw o dir, ynghyda meddiant o'r hen brydles, am £200. Tynnwyd y cynllun gan Richard Davies Llanfairfechan. Ebrill 5, 1865, gosod y gwaith yn dair rhan: y gwaith maen i Evan Jones Maen coch, y gwaith coed i Henry Morris Brontyrnor, plastro a phaentio i Edward Hughes Caernarvon. Gosod y gwaith o gau mynwent allan i Humphrey Griffith Llanllyfni a R. Williams Penmynydd. Traul y cyfan, £2,600, gan gynnwys y tŷ, yr ystafell ysgol, a'r £100 dyled ar yr ysgoldy yr ymgymerwyd â'i ddwyn. Maint y capel, 22 llath wrth 17. Eisteddleoedd i 600. Bu rhyw anealltwriaeth rhwng y trysorydd ag ymgymerydd un gyfran o'r gwaith yn achos na thalwyd dim o'r ddyled hon am flynyddoedd. Ceisiwyd gyda'r naill gynllun ar ol y llall ddileu y ddyled, heb fod dim yn tycio nemor. O'r diwedd, pan rowd y peth yr ail dro o flaen yr Ysgol fe lwyddwyd. Trowyd casgl y dydd diolchgarwch at yr un amcan, a sefydlwyd cymdeithas ddilôg. Yr oedd £1,500 mewn llaw yn y flwyddyn 1877. Buwyd yn talu £200 y flwyddyn o'r ddyled am rai blynyddoedd, pan oedd masnach mewn cyflwr da. Erbyn diwedd 1885, yr oedd y ddyled wedi ei thynnu i lawr i £191. Yr oedd y diffyg dealltwriaeth y crybwyllwyd am dano wedi effeithio yn ddrwg ar bob casgl hyd 1870.

Yn 1865 yr aeth Henry Hughes i Dalsarn. Efe, yn 1862, a ddechreuodd roi swm rhoddion yr aelodau i lawr yn y casgl misol. Croes roddid cyn hynny, fel yr oedd yr arfer gynt. arfer gynt. Chwe cheiniog y pryd hwnnw oedd rhodd y brodyr; dwy geiniog y chwiorydd. Gair yn fyrr ac i'r pwrpas fyddai gan Henry Hughes. Yn adeg y diwygiad yn hynod iawn rai prydiau. Rhyw floedd ynghanol ei weddi weithiau pan dorrai'r argae ac yna ffrydlif anorchfygol. Am y rhelyw, gwr distaw, caredig, duwiol.

Y flwyddyn hon y bu farw John Griffith Caedu, yn flaenor ers deng mlynedd. Gwyllt o dymer. Fel arolygwr ysgol, wrth fethu ganddo a chael ufudd-dod, torrodd allan unwaith gyda gwaedd -"Distawrwydd," nes yswilio'r drwg-weithredwyr. Anghofiai ei hun weithiau ar weddi gyhoeddus fel na wyddai mai gweddio yn gyhoeddus yr ydoedd, ac elai ar brydiau yn faith iawn. Teimlid ef yn ymaflyd yn nerth yr Hollalluog ar adegau. Dywediad o'i eiddo am y weddi deuluaidd ydoedd mai clem a roddai ef fynychaf ar ddiwrnod gwaith gan faint ei frys i fyned i'r chwarel, ond ar fore Sul y byddai yn rhoi gwadn. Bu farw ynghanol oed gwr.

Ionawr 7, o'r un flwyddyn, y bu farw Robert Parry Ty'n y llan, yn 80 oed, ac yn swyddog ers chwarter canrif. Yn ddiargyhoedd ei fuchedd, fe oedodd yn hir broffesu. Meddyliodd mai yn Sasiwn y Bala y cawsai'r peth mawr y disgwyliai am dano; ond dychwelodd oddiyno y seithfed tro heb ei lanhau. Y Sul dilynol yr oedd efe yn gwrando ar William Roberts Clynnog ar y geiriau, "Myfi a âf, arglwydd, ac nid aeth efe," pryd y gwelodd ei ddyledswydd, a'r cyfle cyntaf daeth i'r eglwys. Y Sul ar ol sasiwn Mehefin, 1813, ydoedd hwnnw, debygir, gan y dywedir mai yn Llanllyfni y clywyd y bregeth, pan ydoedd Robert Parry o 28 i 30 oed, ac nid yw'r testyn hwnnw yn rhestr testynau Robert Parry, y cyfeirir ati eto, yn unlle yn ystod y blynyddau cyntaf. Eithr yr oedd bwlch yn y rhestr o rai wythnosau yn yr adeg grybwylledig. Defnyddiol gyda'r ysgol fel athraw, arolygwr ac ysgrifennydd. Dengys ei restr o bregethwyr a'u testynau yn Llanllyfni am dros 50 mlynedd, y gwneir defnydd ohoni yma ar ddiwedd hanes yr eglwys, ei fod yn wr tra gofalus a manwl a chyson o ran anian ei feddwl. Gyda phethau allanol yr eglwys y rhagorodd. Fe aeth i'w fedd heb i neb ddwyn ei goron. Brawd i Ann Parry. (Drysorfa, 1866, t. 362).

Tachwedd 13, o'r un flwyddyn, yn 80 mlwydd oed, y bu farw Ann Parry. Bu Catrin Prichard ac Ann Parry yn cadw'r tŷ capel cydrhyngddynt yn o gyfartal am ganrif gyfan, mewn gwir olyniad ddiaconesol. Gwisgai hi yr het silc henafol gydag urddas. Diacones yn yr eglwys a mam yn yr ardal oedd Ann Parry. Yr oedd natur wedi gweithio yn groes-ymgroes yn y teulu, gan roi'r benywaidd yn fwy i Robert a'r gwrrywaidd yn fwy i Ann. Ystyrrid hi yn un o'r goreuon am gadw tŷ capel, ac yr oedd ei chlod hyd eithaf y Deheudir. Ymgynghorai'r blaenoriaid â hi, megys un ohonynt hwy eu hunain, neu'n hytrach, megys pe bae hi yn ben-blaenor. Pan fyddai pregethwr gwerth ei gael yn nacau cyhoeddiad i'r blaenoriaid a hithau wrth law yn clywed, fel y byddai hi yn o debyg o fod, elai hi ato ei hun, a byddai'r cyhoeddiad wedi ei addaw yn y man. Mae cyfoeth rhestr pregethwyr Robert yn ddyledus i fesur nid bychan i Ann. Heb blant ei hun, tra hoff ydoedd o blant yr ardal. Y tŷ capel oedd ei chastell, eithr hi a'i newidiodd yn y man am y tŷ nid o waith llaw, tragwyddol yn y nefoedd.

Yn 1866 dewiswyd yn flaenoriaid, Thomas Jones Post Office a Griffith Hughes Buarthau.

Rhagfyr, 1868, aeth y Parch. William Jones, y bugail, i Draws- fynydd, gan dderbyn galwad yr eglwys yno.

Yn 1869 y dechreuodd Morris Jones bregethu yma.

Yn 1870 derbyniodd Mr. Robert Thomas, Hirael y pryd hynny, alwad yr eglwys hon a Nebo, y naill yn cyfrannu iddo £30 y flwyddyn a'r llall £10. Yr oedd hyn yn gam amlwg ymlaen, fe ymddengys, ar y trefniant gyda'r bugail blaenorol. Ar ddiwedd y flwyddyn. yr oedd rhif yr eglwys yn 200, yn ol taflen y Cyfarfod Misol. Y casgl at y weinidogaeth yn £69 12s. 2c. Y ddyled yn £1,520. Y flwyddyn hon, am y tro cyntaf, fe godwyd dau archwiliwr, ond nid heb wrthwynebiad. Fe fernir i'r symudiad fod o les. Ar ol y flwyddyn hon y codwyd ysgoldy Penchwarel, a chymerwyd y gofal gan Thomas Jones y Post.

Mae'r Asiedydd yn coffa marw dwy chwaer yn 1871, sef Anne Parry Pentre isaf, Chwefror 13, yn 57 oed, ac Ellen Roberts Siop uchaf, Hydref 7, yn 51 oed. Yr oedd y gyntaf o'r ddwy yn wraig gyfoethog yn y byd hwn, ac heb fod yn uchel feddwl, yn hawdd ganddi roddi a chyfrannu, yn trysori iddi ei hunan sail dda erbyn yr amser sydd ar ddyfod. Y chwaer arall oedd wedi ei hegwyddori yn dda yn yr athrawiaeth, a'i hyder yn ei diwedd oedd, y byddai i'r hwn a ddechreuodd ynddi y gwaith da ei orffen hyd ddydd Crist.

Yn ystod 1870-1 y daeth Owen Rogers yma o Hyfrydle. Ymadawodd yn ol yn 1877.

Mae gohebydd yn y Goleuad am Mai 17, 1873, yn dweyd fod Temlyddiaeth Dda yn ei rhwysg yma y pryd hwnnw, a Theml yma gan y plant.

Medi 13 y bu farw Robert Griffith Cae'rengan, yn 57 mlwydd oed. Edrydd yr Asiedydd ar ei ol, ddarfod iddo pan yn was bach mewn fferm yn Eifionydd, ddechre gyda'r ddyledswydd deuluaidd. pan oedd eraill hŷn nag ef yn gwrthod, ac ni roes y gwaith i fyny ar ol hynny. Ufudd i bob galwad arno yn yr eglwys. Cyson ym mhob moddion hyd y caniatae ei iechyd, prydlon i'r funyd. Athraw llwyddiannus gyda dosbarth o ferched.

Mawrth 5, cynhaliwyd cyfarfod ymadawol i Mr. Howell Roberts (Hywel Tudur), wedi bod ohono yn yr ardal am oddeutu wyth mlynedd fel athraw yn yr Ysgol Frytanaidd, ac yn gwasanaethu fel blaenor yn yr eglwys. Mewn anerchiad barddonol eiddunai Alafon

"Lawer o hufen i deulu'r Hafod."

Medi 18, 1874, yn 87 mlwydd oed, y bu farw Jane Hughes Ty'nypant. Hen wreigan blaen, ysmala, ddigrif, dduwiol, ebe'r Asiedydd. Arferai adrodd am dani ei hun yn yr amser gynt yn prysuro gyda'i gorchwyl er myned i'r bregeth yr hwyr, bum milltir o ffordd, a'i dwy esgid dan ei chesail, a'r fath flas a gawsai hi yn y moddion. Byddid yn wylo a chwerthin bob yn ail wrth wrando arni yn dweyd ei phrofiad. "Ddaethochi?" ebe hi wrth yr Asiedydd, pan ddeuai efe at ei drws i gasglu at y Feibl Gymdeithas neu'r Gymdeithas Genhadol, "yr oeddwn yn eich disgwyl." Yna hi elai i hen siwg ar astell uchaf y dresel, a chyrchai swllt oddiyno. "'Roeddwn wedi i giadw i chi ers dyddia." A hi a roddai fwyaf yn y dosbarth hwnnw o'r ardal. Drosti ei hun a'r teulu a Chymru a'r America, lle'r oedd ganddi deulu, yr arferai hi a gweddio, nes y deallodd wrth Thomas Jones y Post, mewn ymddiddan âg ef rywbryd, ei fod ef yn gweddïo dros y byd. Y tro nesaf iddi ei weled, hi a'i hysbysodd ef ei bod hithau bellach yn gweddïo dros yr holl fyd, gan ei bod yn gweled Iawn y Groes yn ddigonnol i'r byd mawr cyfan.

Yn 1878 y dewiswyd W. Williams Felin gerryg, John Owen Gelli bach, W. W. Jones a Henry Williams Tŷ capel yn flaenoriaid. Ymadawodd W. Williams a J. Owen y flwyddyn ddilynol.

Y flwyddyn hon neu'r flaenorol y bu farw Griffith Hughes y Buarthau. Yn weithiwr yn y chwarel, fe gasglodd wybodaeth go helaeth yn ei oriau hamddenol, a daeth i fedru mwynhau llyfrau Saesneg. Ystyrrid ef yn ddyn o gynneddf gref; ac yr oedd iddo, megys i Demetrius, air da gan bawb a chan y gwirionedd ei hun. (R. Thomas). Yn 1878 y bu farw W. Jones Ty'nllwyn.

Y Parch. D. Jones yn ymadael i Lanfairtalhaiarn, ar alwad oddiwrth yr eglwys yno, wedi dod yma yn bregethwr yn 1873. Nodir gan Cyrus, dan y flwyddyn 1879, fod yna 195 o deuluoedd yn yr ardal, yn cynnwys 882 o bobl; ac o'r rhai'n fod 571 dros 13 oed, 230 rhwng 3 a 13, ac 81 dan dair oed. A bod y Methodistiaid yn hawlio 569 ohonynt.

Ymwelodd Richard Owen â'r lle, nos Fawrth, Gorffennaf 3, 1883. Y noswaith hon y rhoes efe bregeth gyntaf ei genhadaeth yn Nyffryn Nantlle. Er y sôn am dano ym mhen arall y sir ni ddisgwylid rhyw lawer oddiwrtho ef yma. Yr Arglwydd yn gofyn i Adda, Pa le yr wyt i? oedd y testyn. Gwesgid y gynulleidfa i aethau o gyfyngdra. Y gynulleidfa yn fawr iawn y noswaith nesaf. Pregethodd mewn dau gapel nos Sul. Elias ar ben Carmel oedd ei bwnc yn Salem, ac yr oedd yno orfoledd mawr, na chlybuwyd y cyffelyb er diwygiad 1859. Yr oedd y cynulleidfaoedd yn fawr anferth. Yr oedd y dydd Gwener yn ddiwrnod ffair, a meddyliai llawer mai ofer fyddai iddo bregethu y diwrnod hwnnw. Eithr yr oedd y fath nerth gydag ef y nosweithiau blaenorol, fel y credwyd ei gyhoeddi y prynhawn a'r hwyr. Dyryswyd y ffair, a chafwyd oedfaon anghyffredin. (Cofiant R. Owen, t. 153).

Awst 24 bu farw Thomas Jones y Post yn 60 mlwydd oed, wedi bod yn swyddog er 1866. Efe oedd trysorydd yr eglwys, ac efe, ebe'r Asiedydd, oedd asgwrn cefn yr achos mewn blynyddoedd. diweddar. Gwyliai yn ddyfal beunydd wrth y drysau, gan warchod wrth byst y pyrth. Gwrandawr serchog, cyfaill dihoced, gweithiwr difefl. Nid anghofiodd letygarwch. Ei ddawn oedd ymroddiad diarbed i'r achos. Noda Mr. R. Thomas ei fod yn foddlon i wneud y pethau bychain. Bu'n cerdded i ysgol Penychwarel ar bob tywydd am ddeuddeng mlynedd. Yr oedd efe yn nai i Fanny Jones Talsarn.

Nid oedd ynddo un uchelgais
Fel y Diotrephes gynt;
Nid y blaen ond man i weithio
Oedd ei bleser ar ei hynt.

Yr un flwyddyn dewiswyd yn flaenoriaid: John Roberts Manchester House, Edmund Williams, Ysgol y Bwrdd, William Griffith Dôl Ifan. Yn 1885 pwrcaswyd 280 llathen betryal o dir am £17; ac adeiladwyd arno ysgoldy Penychwarel yn ystod 1886—7. Yn ystod yr un amser gwariwyd £776 1s. 7c. ar adnewyddu y capel a'r adeiladau perthynol.

Ebrill 1889, ymadawodd y Parch. R. Thomas y bugail, gan dderbyn galwad o Lanerchymedd, ar ol arosiad yma am yn agos i 20 mlynedd. Diwedd y flwyddyn hon yr oedd rhif yr eglwys yn 266. Y ddyled wedi ei thynnu i lawr yn 1884 i £43. Y ddyled yn niwedd y flwyddyn hon yn £1050.

Yn 1890 derbyniodd y Parch. G. Ceidiog Roberts alwad yr eglwys, gan ddod yma o Faentwrog.

Yn 1896 bu farw Richard Jones, yn 81 oed, wedi gweithredu fel blaenor ers deuddeng mlynedd arhugain. Trymaidd, arafaidd, gochelgar, yn edrych tua'r llawr. Lled esgyrniog a garw ei wedd, lled dawedog, go anibynnol, siriol gyda'i gyfeillion. Felly y dywed Mr. Llewelyn Owain, a chrynodeb byrr o'i ysgrif ef geir yma. Arferai ddarllen y Faner i'r gweithwyr yn y gloddfa ar yr awr ginio yn wr ieuanc. Dysgodd yr Hyfforddwr yn drwyadl, a gallai ei alw i fyny at ei wasanaeth unrhyw bryd. Dewiswyd ef yn athraw cyn bod ohono yn aelod. Un o blant diwygiad '59, y pryd hwnnw yn 44 oed. Tynnai ei law ol a blaen ar ei fynwes wrth siarad yn gyhoeddus. Ni ddanghosai awydd siarad, ond byddai bob amser yn synwyrol, ac yn fynych yn gyrhaeddgar ac ysgrythyrol. Byrr ac i bwrpas. Gwr darbodus a chynil. Cyfiawn yn hytrach na thrugarog. Go Galfinaidd ei olygiadau. Athraw effeithiol, yn rhoi pwys ar y darlleniad, ac yn dwyn allan yr ystyr. Craff fel arolygwr ysgol. Taer mewn gweddi gyhoeddus. Cadwai'r ddyledswydd deuluaidd yn ddifwlch. Mynych yr adroddai wrtho'i hun y pennill hwnw:

Rhyw fôr o gariad yw
Dy heddwch di fy Nuw,
A nef y nef yw gweld dy wedd.

Llym yn erbyn dichell a thwyll. Prin ei eiriau wrth ddisgyblu : yn ochelgar a gofalus rhag brifo'r teimlad. Ei brif lyfrau, esboniadau Scott, Thomas Jones Caerfyrddin a Mathew Henry, Geiriadur Charles a Gurnall.

Chwefror 10, 1899, yn 77 oed, y bu farw Robert Roberts, yn flaenor ers 43 mlynedd. Crynhoir yma eto allan o Mr. Ll. Owain. Cymeriad Cymreig. Henwr bychan, pert, gwisgi. Parod ar alwad, gyda chyffyrddiad o'r gorchestol yn ei ddull. Mymryn o ysmaldod. Cyn priodi yngwasanaeth amaethwyr; wedi hynny yn y chwarel. Collodd yr arfer o'i fraich drwy waew, ac aeth i'r ysgol at Eben Fardd. Bu yno am flwyddyn yn dysgu cadw cyfrifon, ac yna adeiladodd fasnachdy yn Llanllyfni. Ar ol hyn bu drwy Gymru yn gwerthu gweithiau Eben Fardd a D. Jones Treborth. Gorfanwl mewn disgyblaeth deuluaidd, feallai. Ni phallai'r ddyledswydd deuluaidd. Dirwestwr pybyr. Athraw defnyddiol, yn hoff o'r termau diwinyddol, yr hyn a ddug iddo'r teitl "doctor" gan gylch neilltuol. Anrhegwyd ef â Beibl a spectol aur gan ei ddosbarth a'i gyn-ddisgyblion, ynghydag "anerchiad." Fymryn yn ffwdanllyd, fwy na mymryn o garedig, hoff o blant, ac wrth ei fodd yn eu cyfarfodydd. Dawn siarad amlwg. Gweddïai lawer pan arno'i hun, ond nid heb i'r plant ddod o hyd iddo weithiau. Cyfundebwr cryf. Efe yn un o'r tri a roes y cam cyntaf at gael ysgol. Frytanaidd i'r lle. Traddododd y cynghor i 15 o flaenoriaid yng Nghyfarfod Misol Dinorwig, Mehefin, 1898. Yn ystod ei oriau olaf, gofynnodd ei ferch iddo, "Nhad, beth sydd gennych i'w ddweyd heddyw? yr ydych wedi bod yn ffyddlon iawn iddo." Ebe yntau, "Yr un geiriau sydd ganddo i'w ddweyd wrthyf ag a ddywedodd wrthyf pan oeddwn ar fy ngliniau o flaen yr hen gadair yna ers talm, Ni'th adawaf."

Henry Williams Glanaber, a fu farw Mai 14, 1900, yn 57 oed, ac yn flaenor ers dwy flynedd arhugain. Ysgol Henry Williams oedd aelwyd ei dad. Y tad a'r plant yn hoff o ddadleu pynciau. Y Parch. W. Williams Rhostryfan ydyw un o'r plant hynny. Iolo Caernarvon ymhlith ei gyfoedion ieuainc. Ei brif nodwedd ydoedd ireidd-dra crefyddol. Pwnc mawr ganddo oedd prydlondeb yn y moddion. Ar farwolaeth Thomas Jones y Post, ymgymerodd â gofal ysgol Penchwarel. Dilynodd fyned yno am ddwy flynedd arbymtheg. At y diwedd byddai'n ymlusgo myned, ac yn troi i dy ar y ffordd i orffwys. Pob cynghor o'i eiddo yn argyhoeddiad iddo. Yn ddifrif heb fod yn anaddfwyn. Gwrandawr aiddgar ar bob pregeth. Amen brwd. Heb adnoddau dyn cyhoeddus, gweithiai yn ddistaw o'r golwg. Gwr bucheddol, yn meddu ar "grefydd gron" yr hen bobl. "Canllaw Duw," ebe Mr. Owain, "i gadw dynion rhag gwyro oddiar y llwybr cul, a charreg filltir ar y ffordd i Wynfa." Ysgrythyrwr campus. Ei hoff lyfrau, y Geiriadur, Esboniad James Hughes, a Thaith y Pererin. Ymwelwr â'r claf. Cedwid urddas crefydd ar yr aelwyd. Athraw ymroddedig. Cofiodd ar hyd ei oes y cynghor a gafodd wrth ei dderbyn yn swyddog i'r Cyfarfod Misol, sef mai gwinllan oedd yr eglwys, ac yntau i fod yn weithiwr ynddi. Ganwyd ef yr un dydd o'r mis ag y bu farw, a bu farw ei fam yr un dydd o'r mis. Canodd Einion ei frawd:

Y fam a wenai, nis gallai lai . . .
'Roedd yn y bwthyn lawenydd didrai
Ar fore'r Pedwerydd arddeg o Fai.

. . . .

Y mab wrth y gwely yn gwylio'n syn,
A'i fam mewn tawelwch yn croesi'r glyn.
Wylo mae'r bachgen a'i ddagrau heb drai
Ar fore'r Pedwerydd arddeg o Fai.

. . . .

Mai eto'n gwenu a'i flodau cann,
A'r mab ar ei wely yn llesg a gwann
A thrwy afon angeu o'n golwg yr âi
Ar fore'r Pedwerydd arddeg o Fai.

Yn 1900 dewiswyd yn flaenoriaid: D. D. Thomas, J. B. Davies, H. Williams, W. R. Williams.

Dywed yr Asiedydd ddarfod iddo weled llyfr cyfrifon yr Ysgol Sul am 1828 ymlaen. Dyfynna ychydig. Yn nosbarth yr AB, 21; silladu, 29; dechre darllen, 11; Testament, 38; Beibl, 88. Ysgol y Mynydd, 28. Yr holl ysgol, 215. Casglwyd at lyfrau yn ystod y flwyddyn 1828, 14s. 7g. At dalu dyled y capel yn 1832 (sef gan yr ysgol, debygir), £2 12s. 8½g. Enwau yr holwyr yn ystod y flwyddyn (1832, debygir): Owen Eames, John Michael, Griffith Roberts a Robert Evans. Sonir hefyd am lyfr arall yn cynnwys llafur a rhif yr ysgol o 1838 hyd 1882. Cymherir 1838 ag 1882 fel yma: 1838. Athrawon, 29; athrawesau, 0; ysgolheigion, 176; yr oll, 205; penodau, 2474; adnodau, 2025; Hyfforddwr, 822 (penodau); Rhodd Mam, 253; hymnau, 0; Deg Gorchymyn, 36. 1882. Athrawon, 47; athrawesau, 12; yr oll, 346; penodau, 0; adnodau, 51,400; Hyfforddwr, 50; Rhodd Mam, 596; hymnau, 2,763; Deg Gorchymyn, 0. Yng nghyfrif 1882, fe gynwysir y canghennau, sef yr ysgoldy a Phenychwarel. Rhoi'r enwau arolygwyr y "deugain mlynedd diweddaf," sef 1842-82, debygir. Dyma nhwy: William Owen Penbrynmawr, Robert Parry Siop, William Jones Ty'nllwyn, John Griffith Cae du, Henry Hughes Rhos y rhyman, Robert Roberts Nant y Gwyddyl, Owen Jones. Tir bach, Griffith Jones Cefnas llyn, Richard Jones Penrhos, Howel Roberts Ysgolfeistr, Griffith Hughes Buarthau, John Roberts Manchester House, W. W. Jones Llyfrwerthydd, Owen Rogers Felin gerryg, William Williams Felin gerryg, William Jones Pandy hen, William Griffith Dol Ifan, Edmund Williams Ysgol y Bwrdd, Richard Jones Livingstone House. Bu lliaws ohonynt yn y swydd am fwy nag un flwyddyn, fe ddywedir yma.

Mae Cyrus yn cyfleu gerbron, allan o gofnodion W. Owen Penbrynmawr, daflen cyfrif Ysgol Sul Llanllyfni am Mai 5, 1838, hyd Hydref 23, 1842. Mai 5, 1838, rhif yr ysgol, 220. Penodau'r athrawon, 427; penodau o'r Hyfforddwr, 146; penodau o'r Rhodd Mam, 43; adnodau, 417. Am Gorffennaf 29 rhoi'r rhif yr athrawon yn 32. Nid oedd athrawes yn yr ysgol y pryd hwn hyd Chwefror 24, 1839; a'r adeg honno nid oedd ond un, ac ni bu mwy nag un hyd Ebrill 26, 1840, pryd yr oedd tair; erbyn Mai 31, pedair; tair wedyn, ac hyd yn oed dwy, nes y cafwyd pedair, Hydref 23, 1842. Erbyn hynny yr athrawon yn 38, ysgolheigion yn 240, cyfanswm, 282. Ni ddysgid penodau cyfan o'r Beibl ond gan athrawon yn unig hyd Chwefror 24, 1839, pan y rhoir 400 o benodau ar gyfer yr ysgolheigion, a 493 o adnodau. Hydref 23, 1842, penodau'r athrawon, 96; penodau'r ysgolheigion, 462; o'r Hyfforddwr, 46, ac o'r Rhodd Mam, 46; adnodau, 405; adroddiadau o'r Deg Gorchymyn, 15.

Yn y flwyddyn 1864 fe ddechreuwyd cynnal ysgol i'r plant yn yr ysgol ddyddiol, ac yr oedd yr ysgol yma ynghydag ysgol y capel a'r un yn Penchwarel yn arfer bod dros 400 o rif am flynyddoedd. Robert Jones athraw yr ysgol ddyddiol, a Thomas Jones y Post, fu'r athrawon cyntaf yn adeilad yr ysgol ddyddiol. Tuag 1870 y dechreuwyd ysgoldy Penychwarel gan Thomas Jones y Post a'i ferch hynaf ynghyd a John Roberts Salem Terrace. Rhoddwyd tŷ i gynnal yr ysgol heb ardreth, hyd nes codwyd yr ysgoldy, gan Hugh Jones, meddyg anifeiliaid yn Llanllyfni.

Dyma'r adroddiad gan ymwelwyr 1885: "Tri dosbarth o'r pedwar yr ymwelwyd â hwy yn y dosbarth canol yn dilyn y wers-daflen, ac yn arfer y cynllun o holi ar y paragraffau yn lle ar yr adnodau. Llai o ddysgu ar yr Hyfforddwr nag a welwyd. Cedwir ysgol y plant yn Ysgoldy'r Bwrdd. Yr hen ddull o ddysgu'r plant lleiaf. Yn rheol yma nad oes neb i gael ei godi i'r ysgol fawr heb fedru'r Deg Gorchymyn yn berffaith. Ysgol Pen-y-chwarel. Y lle yn anghyfleus o fychan. Cymerir llawer o drafferth gyda'r plant, a holir hwy yn gyson yn y Rhodd Tad a'r Rhodd Mam. Y rhan fwyaf yn medru'r Deg Gorchymyn. W. Griffith Penygroes, E. Williams Ysgol y Bwrdd, J. Roberts Manchester House."

John Roberts, y pregethwr wedi hynny, fyddai'n codi'r canu, pan ddechreuwyd gyda hynny, yng nghapel y Buarthau. Wedi dechre pregethu, fe ddysgai'r tonau newydd a glywid ganddo yma ac acw i'r gynulleidfa yn y Buarthau. Cenid y tonau hyn am oriau ynghyd, fe ddywedir, nes y byddai'r cantorion yn chwys dyferol. Ar ol John Roberts, Robert Griffith Bryn coch oedd y codwr canu, a hynny hyd nes symud ohono i Dalsarn yn 1821. Bu'n ffyddlon gyda'i orchwyl, a cherddodd lawer i dai lle cynelid pregethau a chyfarfodydd gweddi, draw ac yma, i'r amcan o wneud y canu yn effeithiol. Dewiswyd yn ei le Harry Parry, brawd Ann Parry, a bu'n ffyddlawn gyda'i orchwyl, yntau hefyd, nes symud ohono i Benygroes yn 1844. William Roberts y crydd oedd y pencantor nesaf, a bu llewyrch ar y canu yn ei amser ef. Eithr cyn hir fe ymfudodd i'r America, a disgynnodd y coelbren yn nesaf ar John Roberts, ac wedi hynny ar Harry Thomas, a ddaeth yma o ardal Pwllheli. Canwr rhagorol a llais gwych ganddo. "Harry y Canwr" oedd ei enw adnabyddus gan lawer. John Roberts, ei ragflaenydd, a'i cymhellodd i ddod i'r ardal, gan addaw gwell gwaith iddo a manteision eraill, ond mewn gwirionedd, fe debygir, gyda llygad arno fel olynydd iddo'i hun, yr hyn a ddigwyddodd yn union wedi iddo ddod. Gwyn eu byd y rhai addfwyn ymhlith y cantorion, canys er rhoddi ohonynt eu swydd i fyny, hwy a etifeddant y ddaear yn ei lle. Ond rhaid cofio mai chwaer i John Roberts oedd gwraig gyntaf Harry Thomas. Bu Harry Thomas nid yn unig yn ffyddlon gyda'r canu, eithr fe'i cyfrifid yn weddiwr hynod. Fe ddywedir iddo fod ym mhen Garn Pentyrch drwy'r nos rai gweithiau yn gweddio Duw, ac y byddai ei wyneb yn disgleirio pan ddychwelai efe oddiyno. Fe symudodd i Dalsarn yn 1860, ac ni fu byw ond rhyw flwyddyn yn ychwaneg. John Jones Penalltgoch a fu ei olynydd am ysbaid, a Robert Jones ei frawd. Yna William Ellis Bryn ffynon, y blaenor. Cantor deallus a llwyddiannus. O hynny ymlaen bu'r arweiniad gan Mr. John Roberts Manchester House. Codwyd i'w gynorthwyo ef, Mri. W. D. Jones, Michael Williams, John E. Jones, H. R. Owen, a J. W. Jones. (Asiedydd).

Bu'n aros yma, am ysbaid, amryw bregethwyr heblaw y rhai a nodwyd, nid amgen: Michael Jones Llanberis, John Jones, mab Ellen, gwraig William Jones y gwehydd, Richard Williams Rhedyw House, David Jones Hyfrydle.

Mae'r Asiedydd yn nodi amryw ffyddloniaid, heb roi amseriadau fynychaf. Rolant Hughes Dolwenith a gyrhaeddodd wth o oedran, ac yn ei amser olaf ar ei ddwyffon. Fel athraw, yn gallu cymhwyso'r gwirionedd at y gydwybod. "Dyma Rolant Hughes yn dyfod, lads," ebe'r oferwyr, " rhaid ini fyned o'r ffordd nes yr ä heibio." Gweddiwr hynod. Ei ddull mewn gweddi bob amser fel un yn ymddiddan wyneb yn wyneb. Y dywediad ar ei ol, "Pwy bynnag sydd yn y nefoedd, y mae Rolant Hughes yno." "Perthyn i'r hen siort yr oedd Dafydd Jones Tu-draw-i'r-afon. Garw, afrywiog, heb allu ymserchu ond yn yr hen siort o bethau. Aeth allan wedi ei gythryblu unwaith wrth i'r pumed godi i weddïo, yn lle'r pedwar arferol. Yn cyfarth y blaenoriaid beunydd. Ond yn ymnewid trwyddo ar ei liniau; yno yn ostyngedig yn y llwch, a'r pryd hwnnw maddeuid iddo gan bawb. Cafodd aros ar y ddaear yn ddigon hen i addfedu cyn myned oddiyma, sef pan dros 80 mlwydd oed. Bu Elin Hughes ei briod fyw fel yntau i fyned dros ei 80 mlwydd. Eu priodas hwy yr hynaf yn y plwyf. Perthynai i'r dosbarth o wragedd-feddygon. Bu o wasanaeth mawr mewn cyfnod nad oedd meddyg i'w gael yn nes na Chaernarvon. "Hen wraig y gyddfau " oedd yr enw arni gan rai am ei bod yn ddiail am wella'r dolur gwddf. Byddai astell isaf ei bwrdd tê yn arfer bod yn llawn o lyfrau, Y Beibl, Gurnall, pregethau John Elias, Christmas Evans, Morgan Howels, ynghyda llyfrau eraill. Yn amheuthyn i'w chlywed yn dweyd ei phrofiad. Gwen Jones Penrhos a fu farw yn gymharol ieuanc. Deallgar a darllengar, a thrwyadl gydnabyddus â phynciau ysgrythyrol. David Thomas Ty'n-y-pant-bach, ffrwyth diwygiad 1859. Tra ffyddlon gyda'r Ysgol Fach i blant tlodion o'i chychwyniad. Gaenor Jones y fydwraig oedd hynod ddawnus a siriol. Ei llais yn perori yn y gwasanaeth cyhoeddus. Cadwai'r ddyledswydd deuluaidd yn ddifwlch ei hunan. Nid oedd ei phriod yn perthyn i grefydd. Wynebodd angau yn ddifraw, Mawrth 17, 1866, pan ydoedd hi'n 68 mlwydd oed. Mary Griffith Ty'nllwyn, priod William Jones, oedd gyfnither i Nicander a mam i J. W. Jones, golygydd y Drych Americanaidd, a W. W. Jones (Cyrus). Daeth at grefydd yn amser diwygiad mawr Brynengan, ac arosodd ysbryd y diwygiad yn ei hesgyrn i'w diwedd. Tra chydnabyddus âg emynau Williams, a gallai adrodd unrhyw gyfran o'r Hyfforddwr oddiar ei chof, ac yr oedd ganddi wybodaeth eang yn yr Ysgrythyr. Gwrandawai bregeth yn astud a chofiai hi'n fanwl. Cadwai'r ddyledswydd deuluaidd ei hun, os byddai ei phriod yn absennol. Byddai gwrando arni yn traethu ei phrofiad yn addysgiadol. Meddai lywodraeth hollol ar ei thymerau. Bu farw oddeutu 1869. Sonia'r Asiedydd am " Amen gynes " Marged Dafydd, Ann Dafydd, Elin Wmphre, Mari William a Mary Jones Ty'nllwyn.

Mae gan y Parch. R. Thomas nodiadau ar amrywiol bersonau. "Paham y grwgnach dyn byw, gwr am gosbedigaeth ei bechod," fyddai adnod Mrs. Griffith Cae'rengan, pan ymwelai efe â hi yn ystod ei chystudd maith. "Nid oes gennyf finnau hawl i rwgnach er fy holl gystuddiau." Y gair garw ymlaen fyddai gan John Griffith Tŷ-gwyn-uchaf. Hen gymeriad hynod. Dweyd ei feddwl yn ddibetrus, digied a ddigio. Ond gan ei fod ef yn ddiwenwyn, ni ddigiai neb. Cyfarchai'r Brenin Mawr un tro: "Dyma ni wedi dod ger dy fron: rhyw flewiach o bethau ydym; ynom ein hunain yn dda i ddim ond ein llosgi. Ond credwn, er hynny, y gelli di ein hachub drwy ras." Perl heb bolish. Mam yn Israel oedd Mrs. Griffith Dôl Ifan. Cafwyd aml i wledd gyda hi yn ei chystudd blin, ac un cyfarfod gweddi hynod. Yr oedd ystafell ei gwely yn ogoneddus y noswaith honno; ac nid hir y bu hi ei hunan ar ol hynny cyn cael ei chymeryd i ogoniant. Yn preswylio gyda hi yr oedd Betty William, dall erioed, debygir. Bob amser yn siriol, a llawer o'r amser yn canu yn felodaidd. Manwl iawn gyda'r Saboth: ni byddai prin yn foddlon i York, y ci, gyfarth ar ddydd Sul. Michael Williams, y cerddor selog, a fu o wasanaeth mawr gyda phlant lleiaf yr Ysgol. Tra gafaelgar mewn gweddi oedd John Williams y teiliwr. Disgwylid iddo'n wastad gymeryd rhan yng nghyfarfod yr hwyr yn y Cyfarfod Diolchgarwch. Meistr ar yr hen ddawn Gymreig soniarus a hyfryd. Eithr yr oedd ganddo fwy na chelfyddyd; moriai mewn hedd yn ei agosrwydd at Dduw. Cipid ef megys allan o'r corff ar brydiau. Fel Jacob, byddai yntau weithiau fel yn methu gollwng ei afael mewn taer weddi. Pa le y mae'r hen weddiwyr? Profiad llawer, wrth gofio am danynt, sydd gyffelyb i eiddo Mica'r proffwyd, "Fy enaid a flysiodd yr addfed ffrwyth cyntaf."

Rhif yr eglwys yn 1900, 311.

Mae tri o lyfrau gerbron, yn cynwys enwau'r pregethwyr a fu yn Llanllyfni, ynghyda'u testynau, o'r dechre hyd Ionawr 1, 1865, wedi eu cofnodi gan Robert Parry Ty'nyllan. Ni ddaeth y rhestr hon i law dan ar ol gorffen ysgrifennu yr uchod. Cafwyd amryw ddyfyniadau ohoni eisoes, drwy gyfrwng eraill. Yn yr hyn a welir yma ymhellach fe geir rhai ail-adroddiadau. Ar ol nodi pregethwyr yr agoriad ar Fehefin 6, 1813, y nesaf yw, Mehefin 27, am 6, John Roberts Llangwm, Salm iii. 10. Mae Robert Parry yn gofnodydd manylaidd, a thebyg mai yn y Buarthau yr oedd y pregethau yn y cyfamser, am, fe ddichon, nad oedd y capel wedi ei gwbl orffen ar yr agoriad. Rhoir yma y tri mis dilynol: Gorffennaf 4 (2), John Humphrey Caernarvon, Actau x. 25; 11 (10), Henry Roberts Bangor, Numeri xxiii. 23; 18 (2), Wm. Roberts Clynnog, Jeremia vi. 16; 25 (2), Mr. Richardson, Hebreaid xii. 1. Awst 1 (10), Richard Lloyd Anglesey, 1 Cor. ii. 14; 8 (10), John Humphreys Caernarvon, Dat. vii. 13; 10 (2), Rhees Davies, 1 Tim. i. 15; 12 (6), Michael Roberts, Deut. iv. 4; 15, Richard Jones Coetgia, 2 Petr i. 4; 22 (2), Mr. Richardson, Heb. iii. 12, 13; 24, Robert Davies Brynengan, Ioan xvi. 22; 27 (2), Rhees Jones, Smith, Esay. lv. 1; 28 (2), Owen Jones Plas gwyn, Mat. vii. 21. Medi v. 10, John Huxley, Hosea, xiii. 14; 12 (10), Henry Roberts Bangor, Luc xxi. 22; 13 (6), John Jones Tremadoc, Gen. xii. 1, 2; 14 (6), Evan Lloyd, Ioan v. 25; 15, Richard Williams, Marc v. 19, 20; 23 (6), John Hughes shire Drefaldwyn, Eph. ii. 4; 24, David Bowen, Col. i. 13; 25, David Rhees Llanfynydd, Actau xi. 23; 25 (2), Humphrey Gwalchmai, 1 Tim. i. 10; 26 (2), Mr. Richardson, Heb. iii. 19; 29 (2), John Elias, 1 Ioan, iii. 20, 21. Sylwer yn y rhestr hon fod y pregethwyr cartrefol yn dod yn fynych. Felly y ceir hwy am yn hir. Hefyd, fod dieithriaid yn dod yn fynych ar eu teithiau, Sul a gwaith, brynhawn a hwyr, a bore hefyd, fel y gwelir mewn mannau eraill. Ac hefyd, nad oedd John Elias ddim yn Mr. Elias dan ar ol 1813.

Yn 1814, fe roes Owen Jones Plasgwyn 9 pregeth yma; Mr. Richardson, 8; John Humphreys, 8; Robert Sion Hughes, 5; William Roberts Clynnog, 4. Y rhan amlaf un bregeth yma ar y tro. Deuai y brodyr cartrefol hyn yma weithiau ar ddiwrnod gwaith. Gan y dilynid hwy ar y Sul gan liaws o'r naill fan i'r llall, tebyg fod nifer pregethau rhai ohonynt yn y daith yn fawr yn ystod blwyddyn. Tebyg fod eraill yn gweled mai gwell i bawb roi ohonynt hwy yr un bregeth fwy nag unwaith.

Yr oedd nifer y pregethau yma mewn blwyddyn, yn ystod 1814-32, yn amrywio rhwng 116 yn 1815 a 159 yn 1823. Cyfartaledd blynyddol 1814-32, 137. Nifer y pregethau mewn blwyddyn, yn ystod 1833-44, yn amrywio rhwng 122 yn 1843 a 147 yn 1840. Cyfartaledd blynyddol 1833—44, 133. Pa ddelw bynag, ceid dwy bregeth ar y Sul fynychach fynychach, ac yr oedd y pregethu teithiol yn myned yn anamlach anamlach. Cafwyd 66 pregeth ar ddiwrnod gwaith yn ystod 1815; 68 yn 1823; 54 yn 1840; 34 yn 1843.

Y mae yma rai nodion a manion o ddyddordeb. Dyma "Mr." Elis Caergwrle ar ei daith, Gorffennaf 18, 1814, gwr o beth safle fydol. Gŵyr Robert Parry pwy ydyw pwy. Awst 30, dyma William Morris Deheudir am y tro cyntaf, hyd y dengys y rhestr hon. 1815, Mai 14, yn oedfa 10 y Sul, dyma "Mr." Howels a'i gyfaill Jencin Harris o'r Deheudir. Pwy ydoedd? Howel Howels, nid hwyrach, un o'r offeiriaid a lynodd wrth y Corff ar ol ordeiniad 1811. Yr oedd William Howels, Longacre wedi hynny, eisoes yn Llundain. Eithr ychydig a deithiai Howel Howels, fe ddywedir, a dichon mai gwr boneddig o ffarmwr a fu yma. Mehefin 6 (6), "Mr." Williams Lledrod, offeiriad arall gynt; a'r 25 (6), Thomas Richards Deheudir a'i gyfaill, enwocach gwr na'r un "Mr." ar ol dyddiau "Mr." Charles, ac ymhen deuddydd, William Havard a'i gyfaill. Gorffennaf 25, Theophilus Jones sir Aberteifi a'i gyfaill, sef y gwr a fu wedi hynny yn gynorthwyydd i Rowland Hill. Hydref 1, dyma Ebenezer Morris a'i gyfaill, y mwyaf o bregethwyr Cymru, ebe Henry Rees unwaith wrth Richard Lumley. Ond ni wiw ymhelaethu yn y dull hwn, er fod yma eithaf cyfle. Yn fyrrach ynte, yn 1816 dyma Thomas Jones Llanpumsaint, yr esboniwr, ac Ebenezer Richards; yn 1817, Robert Davies sir Drefaldwyn, John Davies Nantglyn, David Bowen, David Griffith sir Benfro, gwr mwy poblogaidd yn ei sir ei hun na Thomas Richards neu William Morris, ac nid i'w gael yn fynych ar daith, a dyma William Morris hefyd yn y man. Pa ryfedd fod yna fath ar gynddaredd yn y wlad am glywed pregethau yn y dyddiau hynny? Yn fyrrach eto. Yn 1818, un bore ym Medi, John Jones Edeyrn, a'r bore dilynol, William Havard. 1819, fore gwaith, William Roberts Amlwch; a'r hwyr ddiwrnod arall, Dafydd Rolant y Bala; ar yr un bore Sul, John Roberts Llangwm a John Elias; yn Nhachwedd, cyfarfod plant un Sul, Evan Harris Morganwg ar y llall, John Elias ar y llall. 1821, Sul olaf Medi, Thomas Jones Caerfyrddin a'i gyfaill y bore, sef yr un ag ef o Lanpumsaint, ac Ebenezer Morris yr hwyr. Digoned hyna fel enghreifftiau allan o'r blynyddoedd cyntaf yma. Anfynych, debygir, y torrid cyhoeddiad y pryd hwnnw, canys dyma bin drwy gorff Abraham Rowland druan, ar gyfer Rhagfyr 26, 1824, —"dorrodd gyhoeddiad."

Y peth pwysicaf yn y rhestr, pa ddelw bynnag, ydyw testynau. John Jones, o'i Sul cyntaf yma, sef nos Lun, Rhagfyr 30, 1822, hyd y tro olaf, sef nos Wener, Chwefror 8, 1856. Sef yw hynny, nid llawer oddiwrth holl hyd tymor ei weinidogaeth. Dichon na bu efe yn unlle arall yn amlach, os gyn amled. Mae Mr. Richard Owen wedi dosbarthu ei destynau ef allan o'r rhestr hon yn ol llyfrau'r Beibl. Dichon mai yn y drefn honno y byddai oreu eu cyfleu yma. Dyma nhwy: Genesis ii. 7; xxxii. 26; xxii. 1, 2. Exodus xx. 8. Lefiticus xvii. 11 (ddwywaith). Deuteronomium xxxii. 29; xxxiii. 16; xxix. 18—20. 1 Brenhinoedd xviii. 21. 2 Cronicl vi. 18 (ddwywaith); v. 13. Nehemiah ix. 17. Job xiii. 9; xvii. 9; xxiii. 23—25; i. 21. Salmau lviii. 11; xlvi. 4; xciii. 1; cxvii. 2; cxix. 7; c. 2; cvii. 8 (ddwywaith); cii. 16; cxix. 140; i. 5. 6; lxxxvii. 2; x. 13; xxxvi. 7; xciii; cxix. 24; xlviii. 9; cxiii. 5; li. 3. Diarhebion xxii. 3; xxii. 6; iii. 15; i. 24; vi. 6—10; xxiii. 31; iii. 36; xxvii. 1. Pregethwr ii. 7, 8. Caniadau iv. 8; i. 8. Esay. lv. i; xlv. 5; v. 4 (ddwywaith); liii. 5; 1. 10; i. 13; xxviii. 18; liii. 11; lix. 2; xxviii. 16; lvii. 14; lx. 1—7; i. 18. Jeremiah viii. 22; ix. 1, 2; xxix. 13. Eseciel xxxiii. 32; xxxvii. 4; iii. 18; ix. 4. Daniel vi. 22. Hosea viii. 12. Habucuc iii. 9 (ddwywaith). Haggai ii. 6, 7. Zechariah ix. 12; i. 8; iv. 2, 3; iii. 9; ii. 1—5. Malachi iii. 16. Mathew xii. 33; xx. 6; v. 14; viii. 18—22; x. 32; xvi. 24 (ddwywaith); xvi. 26; vii. 26—7; vii. 13—4; xxv. 14—20; xxv. 10; x. 6—9. Luc xxiv. 26; ix. 56; xiv. 16, 17; ii. 8—11; xvi. 2; iii. 7; xiv. 18; xiv. 17. Ioan i. 29; iv. 24; vi. 27; xvi. 7; iii. 3; vi. 57; v. 39; xv. 8; xv. 14; ix. 4 (ddwywaith). Actau xvi. 31; xxvi. 28. Rhufeiniaid viii. 4; viii. 2; viii. 5; viii. 6; viii. 9; viii. 9, rhan olaf; viii. 1; viii. 14; i. 16 (ddwywaith); viii. 34; xiv. 21; ii. 15; x. 17. 2 Corinthiaid v. 23; v. 5; v. 1; ii. 16; xiii. 5; i. 12. Galatiaid ii. 16; ii. 19, 20. Ephesiaid v. 18; ii. 16; iv. 15; iv. 30 (ddwywaith); iii. 18, 19. Philipiaid ii. 13; ii. 12, 13. 1 Thesaloniaid v. 24; v. 19. 1 Timotheus iii. 16; ii. 5; i. 12. 2 Timotheus iii. 16 (ddwywaith). Titus ii. 11, 12 (deirgwaith). Hebreaid x. 21 (ddwywaith); ix. 12; xii. 22, 23; ix. 27; xi. 1; iv. 1; iv. 16; xii. 1. Iago i. 13; i. 22; v. 16. 1 Petr v. 4 (ddwywaith); i, 3; i. 16; v. 5; iii. 7; iv. 7; 2 Petr iii. 10, 11; iii. 15; iii. 9. 1 Ioan v. 8; i. 3. Judas 14, 15. Datguddiad iii. 2 (ddwywaith); iii. 3; xxii. 1; v. 6; iii. 20; xii. 7-9; iii. 15, 16. Cyfanrif y pregethau, 187, sef 80 o'r Hen Destament a 107 o'r Testament Newydd. Nid yw'r rhestr hon yn ddangoseg agos i gyflawn o bregethau John Jones. Yn y ddwy gyfrol o'i bregethau cyhoeddedig, allan o 75 o bregethau y mae 40 ohonynt heb fod yn y rhestr yma. A dywed golygydd yr ail gyfrol fod defnyddiau neu ynte amlinelliad o dros 300 o bregethau mewn ysgrifen. Y mae amryw o'r pregethau mwyaf eu dylanwad heb gyfeiriad atynt yn y rhestr, nid hwyrach am y buasai lliaws o'r gwrandawyr wedi eu clywed yn y capelau cyfagos. A gadael allan Zechariah, ni chynnwys y rhestr namyn pum testyn allan o'r Proffwydi Lleiaf; ni chynnwys gymaint ag un testyn allan o Efengyl Marc; dim ond dau o'r Actau; dim un allan o'r Cyntaf at y Corinthiaid. Y Salmau ac Esay yn yr Hen Destament a ddengys yr atyniad mwyaf iddo, ac, allan o benodau unigol y Beibl, yr wythfed at y Rhufeiniaid. Pan nodir ddarfod iddo bregethu ddwywaith ar yr un testyn, y rhan amlaf fe roes y ddwy bregeth ar yr un Sul.

Mymryn eto ar 40 mlynedd olaf y rhestr. Bu John Jones, fel y sylwyd o'r blaen, yn dod yma am flynyddoedd i gateceisio'r plant unwaith yn y flwyddyn, ac yn ddiweddarach John Prydderch Môn. Hydref 3, 1824, y rhoes Robert Jones Tŷ Bwlcyn (Rhoslan) ei bregeth olaf yma (Hosea vi. 3). Ar nos Fawrth (6), Medi 22, 1829, dyma Mr. John Evans Llwynffortun heibio (Heb. vii. 25). Ar nos Iau, Awst 9, 1832, rhoes Dafydd Rowlant Pwllheli (Ioan xi. 15) a Christmas Evans (Eph. i. 13), y Bedyddwyr, oedfa yma. A'r un flwyddyn, Rhagfyr 4, gyda Benjamin William fel cyfaill, am y tro cyntaf, Morgan Howels y Deheudir (Rhuf. viii. 1). Medi 17, 1835, am 2, dyma Morgan Howels sir Fynwy (Galat. vi. 14) gyda'i gyfaill, Evan Evans Nantyglo. Chwefror 3 (10), 1836, William Prytherch ar ei hynt gyntaf heibio yma (Dat. ii. 10), gyda'i gyfaill John Jones Llangyndeurn. "Mr." John Elias am y tro olaf-anfynych y bu ers blynyddoedd bellach-ar nos Wener, Mai 1, 1840 (Jer. xxxii. 39, 40). Dyma James Williams, cenhadwr o Lydaw, Mai 29 (10), 1842 (Heb. x. 31). William Charles "dorrodd gyhoeddiad " y Sul, Mehefin 12 dilynol. 1845, bore Gwener (11), Gorffennaf 18, Joseph Thomas Birmingham, y gwr o Garno wedi hynny; a'r hwyr y diwrnod dilynol (7), James Williams Llydaw yn rhoi hanes y Genhadaeth. 1849, Medi 2 (6), Thomas John (Jerem. xiii. 23), a'r un flwyddyn, Thomas John Williams, cofiannydd John Evans Llwynffortun. Erbyn 1854, rhif y pregethau am y flwyddyn wedi disgyn i 106, ac o'r rhai hyn nid oes namyn 17 ar ddiwrnod gwaith. Erbyn nos Wener, Awst 29, 1856, y mae Joseph Thomas sir Dre— faldwyn yma (Heb. iv. 16). 1857, Medi 30 (6), ar nos Fercher, dyma Thomas Rhys Davies, y Bedyddiwr (Mat. xvii. 5). 1858, Medi 8 (2), David Saunders (Heb. vi. 19, 20), a'i gyfaill John Jones (Diar. x. 7). 1861, Ionawr 20, fore Sul, "Mr." Morgan Dyffryn (Seph. iii. 17), a'i gyfaill Griffith Williams (Luc xiv. 16). Rhif pregethau 1864, 121, a 10 o honynt ar ddiwrnod gwaith, a pheidio cyfrif pregethau y Cyfarfod Misol a phregeth wylnos.

Golwg eto ar draws y 40 mlynedd yna, a chan adael allan megys o'r blaen bregethwyr y sir, dyna Richard Humphreys Dyffryn, Sul ar ol Sul, am flynyddoedd. Ac ar eu hynt yn awr ac eilwaith hen bererinion cofiadwy, yn eu plith Richard Jones y Wern, John Jones Blaenannerch, Robert Roberts Rhosllanerchrugog, Roger Edwards, Lewis Jones y Bala, Evan Morgans Caerdydd, Richard Jones Mallwyd, William Jones Rhuddlan, Robert Davies Croesoswallt, Daniel Davies sir Aberteifi, John Jones Llanedi, ac eraill nid llai nodedig. Daw ambell un ar dro, nid i ddychwelyd, fel comedau'r llinellau cyfochrog, megys John Mills, y pryd hwnnw o Ruthyn, Thomas Levi (Rhuf. viii. 9), fel cyfaill i David Roberts Abertawe, William Howels, fel cyfaill i Thomas Evans Risca (1859). Ai y prifathro wedi hynny, a wŷs? Pwy bynnag ydoedd, efe ydoedd yr unig un mewn hanner can mlynedd ag y dywedir am dano na phregethodd efe ddim. John Hughes Nerpwl (Luc viii. 18), hefyd, sef y cyntaf o'r enw, John Ogwen Jones (Ioan viii. 12), i ddychwelyd am Sul un waith neu ddwy, a Hugh Jones Llanerchymedd (Dat. xiv. 13). Eithr ni ddylid llwyr esgeuluso proffwydi llai na'r rhai'n, os llai hefyd,—llai heb fod yn llai,—ond o wahanol rywogaethau, rhai ohonynt yn rhyw adar brith ymhlith yr adar, rhai yn rhyw ddrywod bychain, byw, a rhai yn rhyw adar clwydo cartrefol, megys Enoc Evans, Edward Coslet, Dafydd Cadwaladr, Cadwaladr Williams, Ishmael Jones, Richard Bumford, John Davies Nerquis, Ebenezer Davies Llanerchymedd, Joseph Williams Nerpwl, John Jones Nerpwl, Thomas Owen y Wyddgrug, Robert Jones Llanefydd, Dafydd Elias Môn, William Jones sir Aberteify (ai y patriarch o Aberystwyth?), Edward Price Birmingham, Ffoulk Evans Machynlleth, John Roberts Buckley. Thomas Hughes Machynlleth, yn wahanol i'r oll, a ddeuai ar ei ysgawt yn anisgwyl- iadwy fel seren wib, a William Prytherch yn ei gylchwy sefydlog fel seren gynffon. Codir hiraeth am adnabod Benjamin Sadrach sir Benfro a John Bywater sir Drefaldwyn a Watkin Williams y Deheudir a. Ond waeth hyna na chwaneg! Onid mawr braint cydoeswyr Robert Parry yn Llanllyfni, yn cael y fath ar- ddangosiad amrywiol o ddoniau, weithiau ar eu heithaf, yn y tra- ddodiad o'r Genadwri Fawr?

Llaw arall a fu'n cofnodi dros Robert Parry o Tachwedd 27, 1864, hyd Ionawr 1, 1865, neu efe ei hun bob sill cyn hynny; a'r Sadwrn wedi hynny efe a hedodd ymaith i'r wlad lle mae'r pethau yn cofnodi eu hunain yn gywir ddifeth ar daflenni o adamant, na ddileir mo'r argraff fyth bythoedd. Hyd hynny, diolch iti, Robert Parry, am dy gymwynas hon!

Nodiadau

1. Ysgrif W. W. Jones (Cyrus), yn dwyn yr hanes i lawr i 1879. Erthyglau gan Mr. R. Jones (Asiedydd), yn y Drysorfa, 1885. Ysgrif ar yr Ysgol Sul gan Asiedydd, yn dwyn yr hanes i lawr i 1882. Byrr-gofiant o Ffyddloniaid eglwys Salem (1856-76), gan Asiedydd, 1877. Ysgrif y Parch. W. Williams ar eglwys Talsarn, yn olrhain hanes y canghennau-ysgol. Cofiannau Richard Jones, Robert Roberts, Henry Williams (llawysgrif), gan Mr. O. LI. Owain. Cofiant Michael Roberts, gan John Jones, yn cynnwys Cofiant John Roberts, Llangwm, gan Michael Roberts, 1883. Ysgrif D. Llwyd yn y Drysorfa, 1831 (t. 364). Nodiadau y Parchn. R. Thomas, Talsarnau, a G. Ceidiog Roberts.