Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog/Tanrallt

← Brynrhos

Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog gan William Hobley

Saron

TANRALLT.^[1]

Y MAE'R lle hwn yr ochr arall i'r dyffryn gyferbyn ag ardal Talsarn. Olrheinir cychwyniad cyntaf yr achos yma i'r ysgol Sul a fu'n cael ei chynnal ym Mhencraig, pan oedd John Michael yn preswylio yno. Yr oedd hynny tua'r flwyddyn 1825. Yr oedd dilynwyr y Methodistiaid yn ardaloedd Tanrallt a Nebo yn ymrannu tua Phen- craig, fel yr oedd rhyw gysylltiad rhwng yr ysgol honno â'r achos yn y naill le a'r llall. Cynorthwyid John Michael ynglyn â'r ysgol hon gan Griffith Williams Taleithin, William Roberts Maesneuadd a William Evans Talymaes. (Canmlwyddiant, t. 22). Ar ymadawiad John Michael, collodd yr ysgol ei nodded ym Mhencraig.

Ar ol bod am ysbaid yn ddigartref, agorwyd drws i'r ysgol gan Thomas Edwards yn ei dŷ ei hun yn Nhaldrwst, ac arosodd yno tua phedair blynedd. Ymadawodd yntau â'r gymdogaeth, a bu'r ardal heb ysgol am ddeng mlynedd.

Tuag 1850, adeiladodd cwmni chwarel Tanrallt farrics i'r gweithwyr, a chaniatawyd cadw'r ysgol yno am flynyddoedd. Wedi hynny rhoes Turell, goruchwyliwr y cwmni, ganiatad i gadw'r ysgol mewn tŷ gwâg, ar ardreth o ddau swllt yn y flwyddyn. Rhowd caniatad, drachefn, ym mhen encyd o amser i newid y tŷ hwnnw am dŷ helaethach. Yno, yn ystod y 12 mlynedd cyn adeiladu'r capel, buwyd yn cynnal pregethu achlysurol.

Tua dechre 1881 fe ddechreuwyd anesmwytho am gapel. Nid oeddid wedi bod heb awydd am gapel ers mwy nag 20 mlynedd. Yr anhawster i symud yn yr achos ydoedd fod y tiroedd o amgylch dan brydles gan gwmniau y chwarelydd cylchynol. Y pryd hwn. fe sicrhawyd tir gan H. J. Ellis Nanney ar brydles o 80 mlynedd o 1882 am bum swllt yn y flwyddyn. Ar ol cael yr addewid am y tir y rhoddwyd caniatad i adeiladu'r capel, sef yng Nghyfarfod Misol Seion, Mai 16, 1881.

Adeiladwyd y capel a'r tŷ ar draul o £930. Y cynllunydd, John Thomas Rhostryfan. Yr adeiladydd, Robert Jones Bontnewydd. Agorwyd ar Awst 28, 1882, pryd y gwasanaethwyd gan D. Lloyd Jones Llandinam, Francis Jones Abergele a D. Charles Davies. Yr oedd £260 o'r ddyled wedi eu talu erbyn yr agoriad.

Rhif yr eglwys yn 1882, 72; rhif y plant, 44. Rhif yr ath- rawon, 13, athrawesau, 4, cyfanrif yr ysgol, 129, cyfartaledd presen- oldeb, 79. Cynwysai'r capel, 234, gosodid o eisteddleoedd, 167. Y ddyled, £670. Rhif yr aelodau a ymadawodd o Dalsarn i ffurfio'r eglwys yma, 43.

Er fod eisieu lle helaethach i gynnal ysgol, eto yr oedd y fath ymlyniad wrth y cyfarfodydd gweddi a gynelid yn y tai, fel mai hwyrfrydig y teimlid i ymadael â hwy a myned i'r capel. Y mae'r adgof am rai o'r cyfarfodydd gweddi yn y tai yn aros o hyd, a'r tai eu hunain o'r herwydd yn gysegredig yn yr adgof hwnnw. Elai'r aelodau cyn agor y capel i'r seiat yn Nhalsarn. Y swyddog- ion cyntaf ar yr agoriad: Robert Jones Tanrallt, Robert J. Roberts Brynllidiart, J. M. Williams Caemawr ac Evan Roberts Beatrice.

Ymhen tua blwyddyn ar ol adeiladu'r capel y bu farw Robert Jones, yn flaenor yn Nhalsarn er 1843. (Gweler Talsarn). Cydoesodd Robert Jones â John Jones am 14 blynedd yn eglwys Talsarn, ac fel swyddog yno; a gadawodd John Jones yr argraff ar ei feddwl am yr angenrheidrwydd o fod o ddifrif gyda chrefydd. Edrych ar yr ochr oleu y ceid Robert Jones; ac ar yr un pryd yn gredwr mawr mewn gweddi. Ebe fe unwaith wrth un a ddaeth at grefydd mewn peth oedran, "Nei di ddim byd ohoni hi efo'r grefydd yma, weldi, heb weddio mwy na mwy. Cer' i Gwm Silin dipyn o'r neilltu i weddïo,"-a chyfeiriodd at fan yno lle bu ef ei hun yn cyrchu. Wedi myned ohono i wth o oedran, anghofiai Robert Jones yn fynych gau ei ddrws pan fyddai efe'n gweddio, a thyrrai rhai ambell waith i wrando arno. Yr oedd yn wr dyfal mewn gweddi, a chyda'i olwg y tu arall i'r dwr y treuliodd ei ddyddiau i ben. Yr ydoedd wedi rhoi ei nôd ar gael capel yn Nhanrallt. Bu yn y naill Gyfarfod Misol ar ol y llall yn crefu am hynny. Evan Owen oedd ei ddadleuydd. Pan siaradai rhai yn erbyn, holai'r hen frawd, ac yntau wedi myned yn hwyrdrwm ei glyw, "Be' mae o'n ddweyd, Evan, dwad?" ac yna ymaflai ymhraich ei ddad- leuydd, "Côd, Evan, ar dy draed." Arferai ddweyd y byddai efe'n foddlon i farw ond gweled capel yn Nhanrallt. Nid cynt, pa ddelw bynnag, y gwelodd efe hynny nad oedd ganddo nôd arall o flaen ei lygaid, sef cael holl wrandawyr yr ardal i'r eglwys, canys yr oedd preswylwyr yr ardal eisoes yn wrandawyr. Arferai weddïo dros y gwrandawyr hynny wrth eu henwau, pan wrtho'i hun. Yn hyn hefyd, mewn cryn fesur, ni omeddwyd ei ddeisyfiad.

Un o heddychol ffyddloniaid Israel oedd "Nansi" Robert Jones, sef Ann Morris ei briod. O ran ei hysbryd yn llariaidd, ac â naws grefyddol arni, ac yn ei dydd yn un o brif athrawesau'r ysgol. Wedi'r oedfa am 2, yn y tŷ lle cynelid yr ysgol, pan geid pregeth yno ar dro, elai'r pregethwr i Danrallt i dê, sef i gartref Robert Jones. Wedi gorffen, neu cyn gorffen, ceid math o seiat fechan yno. Heb orchest yn fynych, gan naws grefyddol y lle, y troai'r wledd gorfforol yn wledd ysbrydol. Y gwir draws-sylweddiad a sylweddolid yn y gwir bresenoldeb. Ebe Robert wrth y pregethwr unwaith, os na ddywedodd hynny fwy nag unwaith, "Mae Nansi wedi dilyn crefydd ar hyd ei hoes heb gael cerydd unwaith." "Tewch, tewch, Robat," ebe Nansi, "os na chês i gerydd gin y bobol o, mi gefais gerydd lawer gwaith gan y Gwr i hun." Melynodd Nansi i'r nef fel tywysen lawn: mewn oedran teg, fel ysgafn o ŷd yn ei amser, y cludwyd hi i'r ysgubor gan Wr y Tŷ.

Yr oedd galwad yr eglwys i'r Parch. W. J. Davies yn cael ei gadarnhau yng Nghyfarfod Misol Gorffennaf 2, 1883.

Derbynid R. H. Hughes i'r Cyfarfod Misol fel pregethwr, Awst 9, 1886. Dechreuoddef bregethu yma. Ymfudodd i'r America, gan dderbyn galwad gan eglwys Bresbyteraidd.

Ymadawodd W. J. Davies i Frynaerau ar ei briodas, a rhowd galwad i'r Parch. Owen Hughes Gatehouse yn 1887. Cadarnhau yr alwad yng Nghyfarfod Misol Mehefin 13.

Dewiswyd Robert Williams Cae engan i'r swyddogaeth yn 1892. Ei dderbyn yng Nghyfarfod Misol Mehefin 20.

R. (Silyn) Roberts yn cael ei dderbyn yng Nghyfarfod Misol Awst 14, 1893, wedi dechre pregethu yma.

Ymddiswyddiad y Parch. Owen Hughes fel gweinidog yma yn cael ei dderbyn yng Nghyfarfod Misol Rhagfyr 11, 1893. Ymaelododd efe yn ol hynny yn Hyfrydle.

Yn 1897 y dewiswyd yn flaenoriaid Robert Pritchard Taldrwst a Henry Hughes Tŷ capel.

Ebrill 15, 1898, y bu farw Robert Jones Roberts, wedi ei alw i'r swyddogaeth ar sefydliad yr eglwys, 1882. Chwarelwr yn byw mewn tyddyn—Brynllidiart—braidd anghysbell, a chyda'r llwybr i'r capel braidd yn anhygyrch. Ffyddlondeb ei brif nodwedd. Cyson efo'r ddyledswydd deuluaidd, heb ymfoddloni ar un cyfrif fyned i'r chwarel heb y gwasanaeth. Darllen y Beibl drwyddo yn rheolaidd yn y gwasanaeth teuluaidd; ac wedi tyfu o'r plant i fyny, darllen bob yn ail wers gyda hwy, ac yn fynych canu pennill. Aeth drwy'r Beibl amryw weithiau yn y dull hwnnw yn ei deulu. Yn dwyn mawr sel dros gysegredigrwydd y Saboth, gan argyhoeddi'r halogwr ohono yn llym. Hoff bennill iddo ar hyd ei oes, "'Rwy'n edrych dros y bryniau pell am danat Iesu mawr." Mab iddo ef yw'r Parch. R. Silyn Roberts, M.A.

Adroddiad ymwelwyr Canmlwyddiant yr Ysgol: "Teimlem fod dosbarthiadau'r plant yn lled ddiffygiol eu trefniant. Caem rai yn dysgu sillebu mewn dosbarth, tra'r oedd eraill ynddo wedi myned gryn bellter heibio hynny. Caem yma rai dosbarthiadau tra rhagorol. Llawenhaem wrth weled maes y Cyfarfod Misol yn cael sylw mor gyffredinol yn yr ysgol hon."

Ym mhreswylfod Robert Jones, sef Tanrallt, y dechreuodd Robert Owen Tý draw bregethu. Bu David Lloyd Jones yn fachgen go ieuanc yn cymeryd rhan yn y cyfarfodydd gweddi yn y tai, os nad yma y dechreuodd efe gymeryd rhan gyhoeddus. Ymhlith ffyddloniaid yr achos cyn adeiladu capel a ffurfio eglwys, enwir, Robert Jones Tanrallt, John Williams Brynllidiart, John Williams Cae engan, Humphrey Williams Taldrwst, ynghyda theulu Ty'ny- weirglodd, sef William Hughes, Pierce Hughes a John Hughes.

Y mae Mr. Evan Roberts wedi ysgrifennu cofiannau i rai o garedigion yr achos yn ychwanegol at y rhai a roddwyd eisoes. Bu'r rhai a nodir o hyn ymlaen i gyd yn arolygwyr ar yr ysgol yn y dyddiau cyn agoriad y capel. John Williams Cae engan a edrychid arno fel y prif athraw yn yr ysgol Sul yma yn ei amser. Hyddysg yn yr ysgrythyrau ac yn ddiwinydd rhagorol, fe edrychid arno braidd fel math ar geidwad y ffydd. Yn rhagori, hefyd, fel ym- ddiddanwr ar bynciau crefydd ymhlith ei gydweithwyr yn y chwarel, lle y ceid y cyfryw bynciau y pryd hwnnw yn fynych yn bynciau ymddiddan. Hyfforddodd ei blant mewn dysgeidiaeth Feiblaidd, sef y Parch. W. Williams Rhostryfan, Henry Williams, blaenor yn Llanllyfni a Robert Williams, un o flaenoriaid Tanrallt, ac wedi hynny, Bwlchderwydd. Bu ef farw yn 1884.

Ellis Williams Taleithin oedd un o'r gweddiwyr mwyaf ysgrythyrol, a byddai ei ysbryd yn fynych dan eneiniad yn y cyflawniad cyhoeddus. Adnodau o'r proffwydi am ogoniant Crist a llwyddiant ei deyrnas fyddai mwy na hanner ei weddi. Nid ymaelododd ef yn Nhanrallt, ond parhaodd yn aelod yn Llanllyfni.

Profiadau melus ydoedd yr eiddo Morris Williams Bodawen, a melus hefyd ydoedd ei glywed wrth orsedd gras. Ei hoff bennill, Dyma Geidwad i'r colledig." Ar ei wely angeu, fe ofynnodd un o'i blant iddo am ei hoff bennill, pryd yr atebodd yntau ei fod erbyn hynny wedi cael pennill newydd, sef, "Gwyn a gwridog, hawddgar iawn, yw f'anwylyd." Ac ar hynny y seiliodd Glan Llyfnwy ei feddargraff:

Gwr ydoedd clir ei gredo—galluog,
A llewyrch nef ynddo;
Cân Salem cyn noswylio
Anwyd yn ei enaid o.

Efe a fu farw mewn gorfoledd ysbryd yn 1889. Mab iddo ef ydyw Mr. J. M. Williams, un o flaenoriaid Tanrallt.

Humphrey Williams Taldrwst oedd amaethwr wrth ei alwedigaeth, a gwr o farn addfed. Efe a alwyd i'r swydd o drysorydd ar gychwyniad yr eglwys. Yn ymroddedig gyda'r achos.

Pierce Hughes a hanai o hen deulu lliosog a pharchus Ty'nyweirglodd. Edrychid ar y teulu hwnnw tua chanol y ganrif ddiweddaf fel un o brif golofnau'r achos yn Nyffryn Nantlle. Er yn teimlo dyddordeb mawr yn llwyddiant yr achos, yn dilyn y moddion. cyhoeddus yn gyson, ac yn ddichlynaidd ei fuchedd, ni chymerodd arno broffes o grefydd nes dechre hwyrhau o'r dydd. Yn athraw am amser maith cyn dod ohono i broffesu. Darllenwr ar esboniad James Hughes. Edmygydd mawr o John Jones fel pregethwr. Dyna i chwi ddyn hardd,—fel capten milwyr yn mynd drwy ei waith talcen llydan, ceg o glust bwygilydd. Dydi'r Bod mawr ddim yn donio pregethwyr yr oes yma â chyrff fel yr hen bregethwyr." Rhyddfrydwr egwyddorol. Ei gartref ym mherchenogaeth offeiriad yn eglwys Loegr, a drud y costiodd iddo'i ddatganiad penderfynol o'i syniadau gwleidyddol. Nid sel heb wybodaeth oedd yr eiddo ef: gwyddai'n dda am hanes gormes mewn byd ac eglwys. Cariodd braidd yr oll o'r defnyddiau at y capel gyda'i 'ebol glas,' march cryf a phrydferth o faintioli eliffantaidd. Methodist selog ydoedd efe. Pan oedd y capel yn cael ei adeiladu gwaredai rhag codi "rhyw grigwd o gapel anheilwng o'r Corff." Ymhen dwy flynedd ar ol adeiladu'r capel fe fu farw mewn tangnefedd.

Rhif yr eglwys yn 1900, 124. Y ddyled, £288.

Nodiadau

1. Ysgrif Mr. Evan Roberts (Beatrice). Ysgrif Mr. Evan Roberts ar flaenoriaid ymadawedig a hen arolygwyr ysgol Tanrallt.