Hanes Methodistiaeth Arfon-Waenfawr/Bethania

← Pentref Beddgelert

Hanes Methodistiaeth Arfon-Waenfawr gan William Hobley

Rhyd-ddu

BETHANIA, NANT GWYNANT^[1]

Y mae gwreiddiau'r hanes yn yr ardal hon wedi eu holrhain yn hanes eglwys y pentref. Y cyntaf o'r ardal y gwyddis ei fod wedi ymuno â'r Methodistiaid oedd Rhys Williams Hafod y llan, yr hyn a ddigwyddodd pan ymgynhullai'r eglwys yn Nhy'n y coed, sef oddeutu 1788-90. Cymerodd ran flaenllaw yn adeiladu capel 1794. Yr oedd yn wr o flaen ei oes. Cadwai gyfrifon manwl, yn enwedig ynglyn â'r achos ym Methania. O gymeriad di droi yn ol. Yn gydymdeimladol â'r tlawd. Nid oedd cyflog llafurwr yn nechreu'r ganrif ddiweddaf ond 4½c. y dydd. Rhoes yntau waith i nifer i arloesi'r cae newydd, gan chwanegu pryd o fwyd at y cyflog, a mawr ganmolid ef am ei haelfrydedd. Bu farw Gorffennaf 3, 1832, yn 77 oed. (Edrycher Pentref). Symudodd William Williams o'r Ffridd i Hafod rhisgl, Nant Gwynant, yn 1800, blaenor ym Meddgelert yntau hefyd er 1799. O dymer led wyllt, fe gymerai ei dramgwyddo gan bethau go fychain weithiau. Collodd ddagrau lawer gwaith o'r herwydd. Bu farw Hydref 15, 1825, yn 67 oed. (Edrycher Pentref). Yr oedd y ddau hyn fel dau gedyn yr achos yn yr ardal hon. Tebygir ddarfod iddynt fod yn foddion i wella moesau yr ardal yn fawr, ac i gael amryw i ymuno â'r eglwys ym Meddgelert. Yr oedd tŷ y naill a'r llall mewn ystyr arbennig yn dŷ yr Arglwydd.

Erbyn 1800, ac ychydig cyn hynny, byddai pregeth yn Hafod llan bob bore Sul. Y mae'n sicr, ebe Mr. Morris Anwyl Jones, nad yw'r adroddiad am John Thomas yn rhoi'r bregeth gyntaf yn yr ardal yn 1810, yng nghorlan y Wenallt, yn gywir, gan fod pregethu yn Hafod y llan fwy na deng mlynedd cyn hynny.

Tua diwedd 1821 neu ddechre 1822 y penderfynwyd adeiladu capel. Cafwyd tir i'r amcan ar stâd Mostyn ar brydles o 60 mlynedd, wedi ei dyddio Rhagfyr, 1825, yn ddilynol i'r adeiladu. Y mae cofnodiad yn aros am dderbyniadau yr eisteddleoedd am dair blynedd, yn dechre gyda Rhagfyr, 1822. Ceir nodiad fel yma: "15 Ionawr, 1824, talais rent y capel, 5s." Y mae ar gael daflenni yn cynnwys enwau'r pregethwyr a'u testynau. Dengys y rhai'n fod y daith hyd 1822 fel yma: Tylyrni, Hafod y llan, pentref. Ond erbyn 1822, Tylymi, Bethania, pentref. Wedi cael capel, yr oedd Bethania, Peniel a'r pentref yn daith hyd tuag 1855, a Bethania a Pheniel o hynny hyd 1877. Y tri swyddog cyntaf yma ydoedd, Rhys Williams, William Williams a Griffith Jones Hafodydd brithion, y tri yn ffermwyr cyfrifol. Griffith Jones oedd y swyddog cyntaf a ddewiswyd gan yr eglwys ei hun. Yr oedd ei gartref yn hynod anghysbell, ond cerddodd lawer i'r moddion i Feddgelert, Hafod llan a Hafod rhisgl. Bernir ei fod yn wr rhagorol. Gorfoleddwr mawr yn amser y diwygiad. Câr i John Jones Talysarn. Bu farw Hydref 18, 1837. Nid oedd mwyafrif yr aelodau ond cyffredin eu hamgylchiadau, fel nad oedd y derbyn- iadau yn dod i fyny a'r taliadau. Yn 1826 y mae'r derbyniadau yn llai na'r taliadau o £6 4s. 0½c., ac yn 1827 o £8 6s. 8½c.

Mesur y capel ydoedd 9 llath wrth 7. Gwnawd tŷ capel ac ystabl. Wele yma y "cyfrif o gostau adeiladu capel Bethania yn y flwyddyn 1822," fel y mae yn aros yn llawysgrifen dwt Rhys William. "Am dorri dae'r, gwneud cwterydd a chloddiau, a chlirio o'i gwmpas, £6 7s. 2g. Codi'r cerrig a'u tynnu at y gwaith, £13 5s. 2g. Gwaith maen, 398 llath, am 1s. y llath, £19 18s. Gwaith wrth y dydd, £1 17s. 9g.; rhodd, 5s.=£2 2s. 9c. 471 troed. o goed, viz. 404¾ am 22d., 21 feet am 23d., 45¾ feet am 2s., £43 14s. [43 13s. 9½c.] Am 5 dwsin o bolion a'u cario, £1 14s. Am gario 471½ feet o goed am 4d. y droedfedd, £7 17s. 2g.; cario ais ac amryw bethau eraill, 11s. 10c.=£8 9s. Am 82 hobet o galch, 13c. a 41 pecaid am 17c., £2 18s. [£2 18s. 1g.]=£7 6s. 10c. [£7 6s. 11c.]. Am gario'r calch, £3 7s.; Am flew, £1 4s.; ei gario, 4s.=£1 8s. Am 8700 slates, £8 12s.; cario rhai at y ffordd, 2s. 6ch.=£8 14. 6ch. Am 10 bwndel o ais, £1 16s. 3c. Am doi 178 llath am 5½c. y llath, £4 1s. 7c.; gosod cerrig tablau, 3s.=£4 4s. 7c. Plastro, £4 17s. Teils crib, £1 10s.; eu cario, 4s. 6ch.=£1 14s. 6ch. Gwaith coed a'r llifio, £28 12s. 2g. Paint, oil a brwsh, 12s. 7½c. Hoelion a chyrt, £5 16s. 8g. Gwaith y gof, £1 10s. 6ch. Am ddau rate a'u gosod, 17s. Am amryw bethau yn shop Richard Williams, £6 3s. 9c., am bowlins ffenestri, 2s. 6ch.46 6s. 3c. Gwydro, 77 troed., 8. mod., 10 rhan, am 1s. 6ch. y droedfedd, £5 16s. 9c. Gwneud ystabl, £10. Cost y turnpikes, £1 1s. 51c. Release y capel, £2 6s. 2 bapur stamp i wneud biliau, 6s. 8g. [Cyfanswm] £192 4s. 10c. Telais am goed bedw, £1 5s. Am Release, £5 5s. [Cyfanswm] £198 14s. 10c. Benthyciwyd gan Robert Jones, £160. Casglwyd £36 4s. Y derbyniadau, £196 4s. Y taliadau, £192 4s. 10c. Gweddill yn llaw, £3 19s. 2g." Y mae nodiad pellach wedi ei amseru, Mehefin 11, 1827: "Swm yr arian dderbyniwyd at adeiladu capel Bethania y flwyddyn 1822. Derbyniwyd gan ewyllyswyr da, £36 10s. Benthyciwyd gan Robert Jones Bwlchbach, £160. Benthyciwyd gan William Ellis Beddgelert £10. [Cyfanswm] £206 10s. Y costau aeth i adeiladu fel y maent i'w gweled yr ochr arall, £198 14s. 10c. Y gweddill yn llaw, £7 15s. 2g. Rhagfyr, 1828, Talwyd am baentio'r capel, £5 10s."

Diau i lawer o'r gwaith gael ei wneud yn rhad. Y mae rhestr y cyfranwyr o £36 10s. wedi ei hamseru, Mawrth 23, 1822. Ceir ynddi chwecheiniog yr eneth forwyn a theirpunt y meistr. Cynwysa'r rhestr 120 o enwau. Erys eu plant a'u hwyrion â'u hysgwyddau dan yr Arch. Rhifai yr eglwys o'r cychwyn hyd ddiwygiad '59 oddeutu 60 o aelodau. (Cymharer y cyfrif o'r Ystadegau ynglyn â hanes y diwygiad ymhellach ymlaen).

Ymwelid â'r gymdogaeth gan gewri'r pulpud. Nid oedd eu cydnabyddiaeth am oedfa am lawer blwyddyn ond swllt neu ddau, ac mewn dim amgylchiad dros 3s. Dyma restr pregethwyr Mehefin a Gorffennaf, 1823: John Jones Llanllyfni, John Jones Tremadoc, Griffith Solomon, Rowland Abraham, Richard Jones y Wern, Robert Owen Llanystumdwy, Owen Jones Plasgwyn, Dafydd Cadwaladr.

Yn y flwyddyn 1836, dewiswyd Owen Williams Hafod rhisgl yn flaenor, a thua'r un adeg William Griffith Williams Hafod y llan, y ddau yn feibion i'r swyddogion cyntaf. [Yr un adeg a William Griffith, neu William Griffith Williams, y dewiswyd Gruffydd Prisiart, yn ol fel y dywedai William Wmffre wrth Carneddog. Cymru XIX., rhif 108, t. 28. Dywedir, hefyd, mai dau swyddog oedd yma ar y pryd. Rhaid fod y dewisiad, gan hynny, rhwng dewisiad Owen Williams yn 1836 a marw Griffith Jones yn Hydref 18, 1837. Yn ol Mr. Pyrs Roberts, fe wnawd William Roberts, brawd John Roberts Waterloo, yn flaenor yma. Fe symudodd y ddau olaf i'r pentref. Edrycher Pentref]. Bu farw Owen Williams, Ionawr 10, 1853, yn 47 oed, er colled a galar dwys i'r eglwys. Ceir cofiant iddo gan John Owen Gwyndy yn y Drysorfa (1854, t. 60). Crynhoir yma y cofiant hwnnw. Yn Hafod rhisgl ceid gorffwysfa a llety cysurus, a chyfeillach a berffeithiai'r cwbl. Pan oedd y seiat yng nghapel y pentref, yr oedd gan y teulu hwn chwe milltir o ffordd yno, ac yr oedd rhai teuluoedd eraill a chanddynt chwaneg. Sonia John Owen am yr eglwys yn Hafod rhisgl cyn adeiladu'r capel. Diau y cynhelid seiadau yno ynglyn â'r odfeuon. Magwyd Owen Williams fel hyn yn yr eglwys yn nhŷ ei dad. Gogwyddai Owen ieuanc at gyfeillach yr hen yn hytrach, nes myned ohono fel Joseph yn un arno'i hun ynghanol y plant eraill. Ar amgylchiad neilltuol cyfarfu yn Hafod y rhisgl John Jones Edeyrn, Michael Roberts, John Jones Tremadoc a Robert Jones Rhoslan, yr olaf yn batriarch erbyn hynny, ac yn un tra hoff o blant. Dechreuodd holi Owen. "Fy machgen bach i, a ddeui di gyda mi i gysgu heno?" Yn ddefosiynol iawn atebai Owen bach yn ol, "Dof, os cai gymorth." Wedi sylwi ar y defnydd o'r ymadrodd gan hen grefyddwyr yr oedd Owen, pan y teimlent eu hunain mewn amgylchiadau yr amheuent eu gallu eu hunain yn eu gwyneb. Gogleisiwyd John Jones Edeyrn gan yr ateb, a dechreuai ymollwng i chwerthin. Ac yna gofynnai i'r bychan, dan chwerthin: 'Cymorth, fy machgen i—cymorth; pa gymorth sydd eisieu i gysgu gyda Robert Jones?" Y colyn yn y cwestiwn ydoedd mai un tra aflonydd yn ei wely oedd yr hen Robert Jones, a chan fod gan yr henafgwyr hynny i gyd eithaf profiad o'r peth, nid bychan y difyrrwch a barai ateb y bachgen a choegni'r hen Edeyrn. Tebygid ddarfod i'r mawr lawenydd fod yn fymryn o wers i'r bachgen hefyd, gan roi syniad newydd iddo am y gradd o berygl a allai fod mewn ymyryd â phethau perthynol i bennau gwynion. Aeth i'r ysgol i Dremadoc yn 12 oed, ond ni chwareuai yno ond anaml â phlant eraill, ac yr oedd difrifwch yn ei wedd a'i ymddiddanion. Llafuriodd am wybodaeth ynghanol gofalon y fferm, nes y daeth y blaenaf yn hynny yn yr ardal. Wedi ei alw yn unllais gan yr eglwys fel blaenor, fe ymroes o newydd i fuchedd sanctaidd ac i wahanol ganghennau gwasanaeth y swydd. Meddai gymhwysterau anghyffredin i ddysgu ac arwain eglwys, sef gwybodaeth eang yn y Beibl, hynawsedd tymer a challineb, profiad o bethau crefydd ynddo'i hun, ynghydag ymarweddiad amlwg mewn duwioldeb. Ond ni pharodd y cymhwysterau hyn iddo esgeuluso rhannau allanol y swydd, ac nid llai amlwg ei gymhwysterau yn y rhannau hynny. Yr oedd yn an hawdd cyfarfod â gwell gwladwr. Wrth ddysgu ac ymddiddan yn y cyfarfod eglwysig ychydig o'i eiriau ei hun a ddefnyddiai, ond geiriau y Beibl hyd yr oedd modd a danghosai fedrusrwydd mawr wrth eu cymhwyso. Byddai ei ymddiddan â rhai wedi eu goddiweddyd ar ryw fai yn llawn cydymdeimlad, a medrai arfer geiriau syml y Beibl mewn ymddiddan felly, nes y byddai'r ymadrodd yn barnu meddyliau a bwriadau y galon. Wrth anog i gariad brawdol, dywedai mai cariad oedd y prif rosyn yng ngardd-lysiau Iesu Grist. Prin byth y gweddiai heb ofyn am i gariad gael ei dywallt ar led mewn calonnau. Fel Ioan y disgybl anwyl yr oedd yn llawn cariad. Atebai i'r darlleniad Saesneg o'r geiriau, Gwyn eu byd y tangnefeddwyr, sef, Gwyn eu byd gwneuthurwyr tangnefedd. Un tro daeth cymydog ato yn danbaid iawn ei dymer am fod defaid Hafod y rhisgl wedi torri i'w dir ef. Atebai yntau'n llariaidd, "Gallwn wneud yr hyn a rwystra'r defaid mewn ychydig amser; ond pe dechreuem ni gweryla o'u hachos, gallai hynny barhau am flynyddoedd." Yr ateb arafaidd a ddenodd y cymydog i'r gongl at y bibell, a gyrrwyd pob natur ddrwg i ffordd. Gwraig yn dod ato i gwyno fod gwraig arall wedi ei difrio yn gywilyddus. "O!" ebe yntau, un wan ydi hi, 'does ganddi hi ddim llywodraeth ar ei thymerau gwylltion. Y mae hi'n ymguro nes anafu ei hun. Ond yr ydych chwi yn gref i oddef, ac felly yr ydych yn gallu osgoi ei niwed hi." Drwy gyfryw atebion a chynghorion arafaidd y gostyngid ymchwydd y galon. Haelionnus iawn ydoedd i dlodion yr ardal. Pan glywodd gwraig dlawd am ei farwolaeth, torrodd allan,-"Y Brenin Mawr a'm helpio i a fy mhac plant; dyna fy ymwared mewn caledi wedi colli." Ymroes yn ymdrechgar yr ychydig amser a gafodd gyda hwy i ddysgu ei ddau fachgen yng ngeiriau'r ffydd. Cymhellai addysgu'r plant ar eraill. Dywedai gwraig wrtho yn y seiat unwaith, wrth ymddiddan â hi ynghylch ei phlant, y byddai'n dwrdio llawer amynt. "Pe baech yn dysgu mwy," ebe yntau, "caech ddwrdio llai." Gwnae bwynt o ymddiddan ynghylch pethau crefydd gyda rhai dibroffes. Cyffelyb ydoedd mewn cystudd maith a nychlyd i'r hyn ydoedd yn iach. Er dangos yn gynil weithiau awydd am lesad, gwelid yn fwyaf amlwg ganddo ymostyngiad tawel i ewyllys ei Dad nefol.

Mab Rhys Williams oedd William Griffith Williams. Fel gyda'i dad yr achos mawr a lle cynnes iddo yn ei galon. Daliodd yn ffyddlon yr un fath er i'r llewyrch allanol ar bethau amrywio. Yr oedd yn neilltuol o ofalus am i'r gwasanaethyddion fyned i'r moddion. Elai cynifer ag oedd modd o'i dŷ ef i'r gwasanaeth bob amser. Ar adegau elai i hwyl neilltuol yn y seiat. Arferai John Griffith Porth treuddyn, Prenteg, ag adrodd am "hen wr Hafod y llan yn tanio yn y seiat, ac yn rhoi sbonc oddiwrth y llawr i ganmol ei Waredwr." Bu farw Gorffennaf 22, 1858, yn 67 oed.

Ar ol marwolaeth Owen Williams, dewiswyd yn swyddogion, Pyrs Roberts Llyn du isaf [Pyrs Roberts o 3 i 4 blynedd yn gynt yn ol cofnod yn y Goleuad], John Hughes Hen gapel a John Jones Hafod lwyfog. Symudodd y ddau olaf i Beniel yn fuan. Yn eu lle dewiswyd Robert Williams Belan Wen a William Jones Hen gapel. Symudodd yr olaf i Glynnog (Capel Uchaf).

Yr oedd Robert Williams Belan Wen yn gymeriad cryf a gloew. Yfodd yn ddwfn o Gurnal: meddiannodd ef yn ddigon llwyr i fedru ei ddefnyddio yn rhwydd a pharod yn y seiadau, a hynny er lles a bendith i eraill. Ei fawr nerth oedd mewn gweddi. Fe weddïai ynddo'i hun, fel y dywedir am dano, wrth fyned a dod gyda'i waith beunyddiol, a gweddïai yn y capel nes tynnu ohono y nefoedd i lawr. Erys yr atgof melus am ei weddïau hyd heddyw. Yr oedd iddo ddylanwad ar ieuenctid anystyriol. Fe ddanghosai lymder yn erbyn arferion drwg. Bu farw Tachwedd 15, 1871. Yr oedd John Hughes Hen gapel yn gofiadur pregethau digyffelyb braidd. Bu John Jones Hafodlwyfog yn wasanaethgar gyda'r ysgol a'r canu. (Edrycher Peniel ar y ddau olaf.) Ystyrrid William Jones Hen gapel yn ddiwinydd rhagorol.

Bu cyfnod cyn diwygiad '59 pan nad oedd ond 12 yn yr eglwys yn cymeryd rhan gyhoeddus. Un peth oedd yn galonogol, pan gollid un o'r rhif codai un arall yn ddiffael yn ei le. Cynhelid ysgol yn Blaen Nantmor, ac yno ni wnae yr un dyn arfer gweddi gyhoeddus; ond gwneid hynny am beth amser gan ddynes, Sioned Wmphre Hafodowen. Yn y diwygiad daeth amryw bennau teuluoedd yn aelodau, à chwanegwyd o 25 i 30 at y rhif. Cludid ambell wreichionen yma oddiar aelwyd Bethesda, lle gweithiai rhai o wŷr ieuainc y Nant. Prynhawn Sadwrn, Tachwedd 12, y daeth Dafydd Morgan yma. Dacw Hugh Jones Drws y coed yn y sêt fawr yn ei ddagrau. Adwaenai'r diwygiwr ef er ei ymweliad blaenorol. "A ddowch chwi heddyw, Hugh Jones?" gofynnai'r pregethwr. Ac yna cododd ei lais mewn oslef dyner, felodaidd,— "Y mae dy briod yn edrych dros y canllawiau aur ac yn disgwyl am danat, a ddoi di heddyw?" Ar ol y bregeth, hysbyswyd fod un ar ol yn ymyl y drws. "Y mae yma chwaneg nag un," ebe'r diwygiwr, "chwiliwch eto." Gwnaed ail ymchwil heb ganfod neb. Rhaid fod yma fwy nag un," ebe yntau, "chwiliwch yn fanwl eto." Wedi ymddiddan â'r wraig yn ymyl y drws, dywedodd un o'r blaenoriaid, "Dyma ni wedi cael gafael mewn un arall, Mr. Morgan," "Ond own ni'n dweyd i chwi," ebe yntau. Yr henwr, William Jones Cefn y gerynt ydoedd. Eistedd yn y sêt fawr yr ydoedd fel arfer, oblegid ei fod yn drwm ei glyw. "Wel, oni fuasai'n biti ini golli hwn," ebe'r diwygiwr. "Faint ydi'ch oed chi ?" "Pedwar ugain a dwy." "Wnewchi ddechre cadw'r ddyledswydd ar unwaith?" "Rwy wedi dechre, yn barod." "Ers faint?" "Ers bythefnos." "Welwchi, bobol, dechre gweddio wythnosau cyn proffesu. Wn i ddim beth yw'r rheswm, os nad gweled yr oeddynt ill dau [yr oedd y diwygiwr wedi cyfeirio at henwr arall 84 oed, ag y bu'r cyffelyb yn ei hanes] eu bod wedi ei gadael yn bell iawn cyn dechre, a'u bod yn teimlo fod eisieu gweithio tipyn ymlaen i wneud i fyny. Pe buasai William Jones yn mynd fel yma ar ei ddwyffon at ddrws un o'r mawrion yn y cwm yma, ac yn cymell ei wasanaeth iddynt, fuase'r un ohonynt yn rhoi diwrnod o gyflog iddo, ond dyma'r Arglwydd yn ei dderbyn, ac nid hynny'n unig, ond dyma fe yn cael dyfod i mewn yn y first class. Yr wyf yn ewyllysio rhoddi i'r olaf hwn megys i tithau." Gwnel awdur Cofiant Dafydd Morgan y sylwadau hyn: "Hyfryd iawn i'r hen saint a gofient ddiwygiad Beddgelert oedd gwylio' prydferth ysbonciadau yr ewigod ar fynyddoedd y perlysiau.' Mynych y clybuwyd gwydrau y serenod [yn hongian o'r gronglwyd] yn tincian pan darawai ambell i orfoleddwr ei ben yn eu herbyn. Atgyfodwyd emynau 1818, ac yr oedd gwlith eu genedigaeth arnynt ym mawl 1859. Wele un ohonynt:

'Rwyf yma fel y llenad
Yn llawn o frychau i gyd,
Yn newid mae fy mhrofiad
Yn aml yn y byd ;
Os unwaith caf fynd adre
Yng nghlwyfau Adda'r Ail,
Ni byddaf mwy fel lleuad,
Ond disglair fel yr haul."

(Cofiant Dafydd Morgan, t. 464.) Rhif yr aelodau, Ionawr, 1854, 43; yn niwedd 1856, 56; 1858, 56; 1860, 91; 1862, 88; 1866, 74. Am y flwyddyn 1854, dengys yr Ystadegau mai £6 oedd y ddyled; fod yn y capel 104 o eisteddleoedd, ac y gosodid y nifer hwnnw; mai 6ch. oedd pris eisteddle am y chwarter; mai £10 8s. Oc. oedd swm y derbyniadau am y seti yn flynyddol; ac mai £8 10s. Oc. oedd swm y casgl at y weinidogaeth.

Yn y flwyddyn 1863 adeiladwyd ysgoldy yn Blaen Nantmor ar stâd Daniel Vawdrey, ar brydles o 40 mlynedd. Yr amcan oedd cynnal ysgol Sul a chael pregeth achlysurol. Y draul, oddeutu £60. Yn y cyfnod hwn y dewiswyd i'r swyddogaeth, John Williams Gwastad Agnes (Capel Curig ar ol hynny) a Pyrs Roberts Hafod y llan. Yr oedd John Williams yn un o blant amlwg diwygiad 1859. Yn proffesu cyn hynny, ond y pryd hwnnw yr aeth i'r dwfn. Yn weddiwr cyhoeddus neilltuol. Er hynny, yn dywyll arno weithiau, ac arferai ddweyd y profai y tywyllwch hwnnw yn fendith iddo, gan y gyrrai ef yn fwy i'r dirgel. Cadwai y ddyledswydd deuluaidd ar ddiwrnod cneifio defaid. Gorfu iddo ymadael â Gwastad Agnes yn anisgwyliadwy, ac ni wyddai y diwrnod olaf pwy a ddeuai i brynnu ei eiddo. "I ba le yr ewch eto, John Williams?" gofynnai cymydog. "'Dwn i ar y ddaear," ebai, "ond y mae Efe yn sicr o ofalu am danaf i a'm pac plant." Cynygiwyd fferm iddo yn union deg, a symudodd i Gapel Curig. Mab iddo ydoedd y Parch. W. Curig Williams, Rhosgadfan. Mab i W. Griffith Williams Hafod llan oedd Pyrs Roberts Hafod llan. Yr oedd ef pan yn wr ieuanc yn ddefnyddiol. Symudodd i Groesor ac oddiyno i Fetws Garmon, a bu'n swyddog yn y ddau le. Daeth yn ol i'w ardal enedigol yn 1891, a bu farw Rhagfyr 28 yr un flwyddyn, yn 60 oed. Yr oedd ol y dirgel ar ei weddi a'i fuchedd.

Yn 1867 penderfynu ail-adeiladu'r capel. Nid oedd ond 18 mlynedd o'r brydles heb ddod i ben, ac yr oedd meddwl adeiladu o'r newydd ar hynny o brydles yn achos o bryder. Cymhellwyd myned ymlaen gan y Cyfarfod Misol. Helaethwyd y capel, adgyweiriwyd y tŷ, rhowd railings haearn o flaen y capel ynghyda ffordd ato. Y draul, £433 7s. 6ch. Rhowd llawer o lafur yn rhad gan drigolion yr ardal. Cyn pen wyth mlynedd yr oedd y ddyled wedi ei thalu.

Yn Rhagfyr, 1872, fe ddewiswyd Robert Williams Hafod rhisgl (nid yn 1863, fel y mae yn Ystadegau 1893), Ellis Roberts Hafodowen (Nazareth, Penrhyndeudraeth ar ol hynny) a Pyrs Davies Cwm llan (Tabernacl, Porthmadoc, ar ol hynny) i'r swyddogaeth. Yr oedd Pyrs Davies yn flaenllaw gyda phob symudiad, ac yn amlwg yn y gras o haelioni. Dysgwyd yr eglwys i gyfrannu ganddo. Yn y flwyddyn 1878 dewiswyd Richard Jones Hafodydd brithion, William Jones Buarthau (Beddgelert wedi hynny) a William Humphreys Tan y bryn. Daeth Richard Jones yma o Beniel. Ni fu byw ystod faith ar ol dod. Ychydig o raen oedd ar ganiadaeth yma cyn ei ddod; ond gwellhaodd yn fawr drwy ei ymdrechion ef. Bernir fod ol ei addysg ef ar ganiadaeth y lle hyd heddyw. Bu farw Mai 16, 1858, yn 57 oed.

Symudodd Ellis Roberts i Nazareth, Penrhyndeudraeth, tuag 1878, a galwyd ef i'r swydd yno. Bu farw Mawrth 7, 1888, yn 60 oed. Magwyd ef yn y Clogwyn, Nantmor, a'i dad ef oedd y blaenor, William Roberts y Clogwyn. Cafodd y fraint o'i ddwyn i fyny ynghanol traddodiadau crefyddol neilltuol. Oddeutu chwe blynedd y bu ei arhosiad yn yr ardal hon, wedi ei ddewis yn flaenor. Eithr fe'i profodd ei hun yn yr amser hwnnw yn wr rhagorol, yn ddychryn i anuwioldeb, ac yn un na phrisiai am wên na gŵg tlawd na chyfoethog, os credai fod yr hyn a wnaent o'i le. Un bore Sul, fe welodd un o foneddigion yr ardal allan yn saethu. Aeth ato yn y fan i ddweyd nad oedd yn gwneud yn iawn, ac yn lle ffromi ac ymosod arno, fel yr ofnid gan y rhai oedd yn edrych ar yr hyn elai ymlaen, diolchodd y boneddwr yn gynes iddo. Fel ŵyr i Robert Roberts y Clogwyn, fe'i profai ei hun yn asglodyn o'r hen foncyff.

Bu Pyrs Roberts Llyndy isaf farw Tachwedd 10, 1879, yn 73 oed, yn flaenor ers yn agos i 30 mlynedd. Bu'n ffyddlon a gweithgar, a dioddefodd gystudd trwm a maith yn dawel ac amyneddgar. Ni phroffesodd grefydd nes bod yn ychydig dros 40 oed, a gwnawd ef yn flaenor ymhen rhyw ddwy flynedd. Ymgysylltodd drwy briodas â theulu Dolyddelen, a bu hynny yn achlysur mynych ymweliadau John a Dafydd Jones. Efe a ymdrechai gael dechre pob moddion yn brydlon, a byddai yn gyson ym mhob moddion. Blaenor distaw, doeth. Gallai roi taw ar ddadl. Llafuriodd gyda'r ieuanc. Bu'n dra ffyddlon i'r Cyfarfod Misol, ac adroddai ohono gyda blas. Go anobeithiol ydoedd yn ei gystudd diweddaf hyd yn agos i'r terfyn, pryd y dywedodd wrth ei ferch nad oedd angen canwyll arno, fod pob man yn oleu o'i gwmpas: llu y nef wedi dod i'w hebrwng adref. O fendigedig goffadwriaeth. (Goleuad, 1879, Tachwedd 15, t. 13; a 29, t. 12.)

Yn 1882 rhowd porth i'r capel ar draul o £50. Awd, yn y man, drwy brofiad dierth ynglyn â'r capel. Adroddir yr helynt gyda theimlad fel yma: "Yn Rhagfyr, 1885, daeth prydles y capel i ben. Gofynnai perchennog y tir £400 am dano, neu ymadael â'r lle. Yn y flwyddyn 1886 fe geisiwyd drwy bob moddion ddarbwyllo'r perchennog o anhegwch ei gynnyg, ond yn ofer. Daeth y rhybudd terfynol i ymadael â'r capel, a thaenodd hynny donn o brudd-der dros yr ardal. Enillwyd, hefyd, gydymdeimlad gwlad. Gwaith an hawdd oedd cloi y drysau a rhoi'r allweddau i'r perchennog a myned i ysgoldy y bwrdd i addoli. Yn arbennig, yr oedd yn anhawdd i hen frodyr a chwiorydd oedd wedi treulio'u hoes yn swn y gweddïau taerion a'r pregethau eneiniedig a wrandawsid ganddynt yn yr hen gapel; a rhai ohonynt yn ystod eu hoes wedi teimlo pethau mawr yno, nes yr oedd eu heneidiau wedi ymglymu am y lle, a'i wneud yn fangre anwylaf y ddaear iddynt. Ac yn ddiweddar iawn, mewn cyfarfod, clywsom Mr. Robert Williams Hafod y rhisgl yn adrodd ei hanes ef a Mr. William Williams Pen y bryn, yn myned rhyw ddydd Sadwrn gyda'r drol i gludo'r hyn oedd y gyfraith yn ganiatau o ddodrefn y cysegr, i ysgoldy'r Bwrdd. Dywedai mai dyma'r gorchwyl anhawddaf y buont yn ei gyflawni yn eu bywyd, a bod y dagrau yn treiglo i lawr eu gruddiau pan yn troi eu cefn ar y capel gyda'u llwyth cysegredig. Wedi cyfarfod o honom i addoli yn yr ysgoldy am rai misoedd, penderfynwyd ceisio dod i ryw delerau â'r boneddwr. Dyma'r nodiad yn llyfr y capel am y pryniant, a gadewir iddo lefaru drosto'i hun: 'Tachwedd 10, 1887, prynnwyd y capel, y tŷ, a 1003 llathen ysgwar o dir am £335 gan J. W. Jones, Ysw., Llundain [nid y blaenor o'r enw].' Er y cwbl, yr oedd llawenydd mawr yn yr ardal, wedi cael y capel yn ol, a'i gael yn feddiant bythol."

Bu Mr. John Jones (Hermon, Bethesda) yn trigiannu yma of 1868 hyd 1873, gan gadw ysgol a phregethu. Yn 1873 y tarawyd ysgoldy Blaen Nantmor gan fellten, a pharodd ddinystr mawr arno. Ail adeiladwyd ar draul o tua £40.

Yn y flwyddyn 1887, hefyd, yr ail-adeiladwyd ysgoldy Blaen Nantmor ar draul o £80. Ymroes yr eglwys o ddifrif yn wyneb y beichiau hyn. Llwyddwyd i glirio'r cyfan mewn saith mlynedd. Yn 1879 dechreuodd Griffith Owen bregethu; yn 1885 derbyniodd alwad i fugeilio'r eglwys. Yn 1891 daeth y stâd y mae'r capel arni yn feddiant Syr Edward Watkin. Cyflwynodd ef dir i'r eglwys i adeiladu tŷ capel arno. Ac yn 1895 cyflwynodd dir drachefn i adeiladu tŷ'r gweinidog arno. Traul yr olaf, £260. Yn 1897 yr adeiladwyd y tŷ capel, ac yr adgyweiriwyd yr hen dŷ capel, gan adeiladu tŷ yn gysylltiedig âg ef, ar draul o £600. Traul y cyfan, £860.

Y swyddogion sy'n aros erbyn 1900: Robert Williams Hafod y rhisgl, Richard Jones Hafodydd brithion, William Humphreys Tan y bryn a William Williams Penybryn. Dewiswyd yr olaf yn 1897.

Dywedir fod gwrthwynebiad cryf i'r ysgol Sul ar y cychwyn. Danghosid cyndynrwydd gyda chychwyn dan y syniad nad oedd ymgasglu ar ddydd yr Arglwydd i ddysgu darllen ddim yn deilwng o'r diwrnod. Dywedai Hugh Hughes Gellidara mai pladurwr o'i gymdogaeth ef a gychwynodd yr ysgol Sul ym Methania. Tybir iddi gael ei sefydlu yn adeg diwygiad 1818, neu feallai ychydig yn gynt. Cynhaliwyd hi gyntaf mewn beudy ar dir Hafod y llan, a elwir Ty'r gorsen. Y mae'r lle hwnnw yn awr yn dŷ annedd, ac yn perthyn i haf-dý Syr Edward Watkin. Ni wyddis pa hyd y bu'r ysgol yno, ond tra bu hi byddai gwraig Hafod y llan yn rhoi pryd o botes i'r rhai a ddeuent yno i'r bregeth, ac a arhosent i'r ysgol. Canodd Hywel Gruffydd am yr hen wraig fel yma:

Beti Jones oedd wraig rinweddol,
Tra defnyddiol yn ei dydd;
Os ei siwmai faith orffennodd,
Byth ni ffaeliodd goleu'i ffydd.

Cynhaliwyd yr ysgol mewn amryw fannau yn y tymor yma. Ymhlith mannau eraill, mewn ty a elwir o hyd yr Ysgoldy. Saif ar ochr y brif-ffordd, yn agos i ran isaf Llyn Gwynant. Ar ol adeiladu'r capel yn 1822, symudwyd yr ysgol yno, ac am oddeutu 16 neu 17 mlynedd, cynhaliwyd hi yno yn un ysgol. Gan fod rhai cyrrau o'r ardal mor anghysbell, tair milldir o ffordd i flaen y Nant, y tu uchaf i Lyn Gwynant, ac o ddwy i dair milltir i Flaen Nantmor, penderfynwyd selydlu cainc ohoni yn y cyrrau hyn. Torrodd y naill gainc allan yn Hafod rhisgl, cartref Owen Williams, a bu yno oddeutu 30 mlynedd, yn ysgol gref a llwyddiannus, gydag o 35 i 40 o aelodau. Yna lleihaodd poblogaeth y cwrr yma o'r ardal gryn lawer, a phenderfynwyd ymuno âg ysgol y capel. Torrodd y gainc arall yn ffermdy Gelli Iago. Yr oedd hwn yn lle eang, cyfleus. Yn un ran ohono yr oedd y gwŷr, yn y rhan arall y gwragedd, ac yn y rhan arall y plant. Gofelid am yr ysgol yn ffyddlon gan John Roberts Llwynrhwch, brawd Pyrs Roberts Llyn du isaf, er nad oedd yn proffesu crefydd. Rhif yr ysgol hon yn niwedd 1850, 32; yn 1900, 34. Yr oeddid wedi symud yn 1863 o Gelli Iago i'r ysgoldy newydd. Rhif yr ysgol yn y capel a'r ysgoldy ynghyd yn 1900, 120. Y mae Mr. David Pritchard yn traethu ar rai cymeriadau a fu yma heb fod yn swyddogion. John Jones Ty'n llwyn oedd fab yr hen gerddor, John Pritchard Berthlwyd. Ofer iawn ym more. oes. Wylai yn hidl wrth gofio amser ei oferedd. Bu'n arweinydd y gân am flynyddoedd. Meddai ar lais soniarus a mwyn. Yr oedd ei lwybr i'w ddirgelfan mewn gweddi yn goch gan ol ei draed. Bu farw Ebrill 17, 1863, yn 82 oed. Dyma fel y canodd Emrys Porthmadoc iddo:

Dyma fedd hen gristion didwyll
A gyfrifwn megys tad;
Y mae tyst i'w ragoriaethau
Ym mhob mynwes sy'n y wlad.

Gallwn herio gwlad i nodi
Unrhyw wyrni yn ei gam;
Golwg amo wnae i estron
Hoffi'r dyn heb wybod pam.

Pan y plygai John mewn gweddi,
Teimlai ei ysbryd yn cyffroi,
A chyfeiriai fel yr eryr
Tua'r nefoedd heb ymdroi.

Fel tywysog yn yr ymdrech,
Yn hyderus, eto'n ŵyl;
Teimlai'r dyrfa nad oedd yno.
Ddim o'r gelfyddydol hwyl.

Thomas Williams Ty'n coicia [Ty'n coed cae] oedd un o gewri y Nant mewn duwioldeb. Efe oedd arolygwr cyntaf yr ysgol yn yr ardal. Meddai ar ddawn trefnu ac arolygu. Rhagweledydd oedd Robert Gruffydd Ty'n coed cae, a chaffai ei gynghorion sylw. Richard Humphrey Pen y bryn (ac Ysgoldy) oedd enwog am dduwioldeb. Ei ddirgelfan dan gysgod hen gelynen gerllaw'r tŷ. Fe dorrai allan yno weithiau mewn hwyl gorfoledd.

Mwynhad oedd bod yng nghwmni Margaret Davies Ty'n llwyn, fel y traethai am ofal ei Gwaredwr am dani. Bu farw yn 1847 yn 62 oed. Dyma fel y canodd Emrys iddi hithau:

Triniai'r byd a'i amgylchiadau
Fel yngoleu'r farn a fydd.

Yng nghyfeillach plant yr Arglwydd,
Pan y cwrddent yn ei Dŷ,
Yr oedd arogl ar ei phrofiad
O'r eneiniad oddi fry.
Swn cadernid y Cyfamod
Oedd yn ei hochenaid ddofn,
Distaw ddagrau hyder santaidd
Oedd yn angeu i'w holl ofn.

Sian Evans, gwraig Pyrs Roberts y Bwlch, a gadwai'r ddyledswydd deuluaidd ei hunan wedi marw ei phriod, a rhaid ydoedd i bawb fod yn bresennol. Bu farw Mehefin 27, 1842, yn 76 oed. Sian Roberts Penrhiwgoch oedd dra gofalus am y ddyledswydd deuluaidd hwyr a bore. Yr oedd ei phriod yn fyw ac yn aelod eglwysig, ond arni hi y gorffwysai yr arweiniad yn y gwasanaeth. Ei " diolch " cyhoeddus yn ennyn gwres yn y gwasanaeth. Bu farw Hydref 1866, yn 60 oed.

Ow I dynnu priod anwyl—a thrwyadl
Athrawes o'i gorchwyl;
Un deg oedd—nodedig ŵyl—o dan gu
Aden Iesu mae'n cadw noswyl.

Gwen William, merch Hafod llan, oedd ei hun yn wraig dduwiol, a magodd ferched a ddaeth yn neilltuol felly. Bu Doli, ac ar ei hol hi, Elin, yn cadw'r tŷ capel, a gwnaethont eu rhan yn ardderchog yn y cylch hwnnw. Y diwrnod y bu farw Elin aeth tair o ferched ieuainc o Feddgelert ar hynt i hel cnau. Ym mhen uchaf llyn Dinas yr oeddynt yn dod ar i fyny, mewn bwriad i fyned gyn belled a'r Bwlch. Gwelai'r tair gyda'i gilydd Elin William mewn gwisg wen yn siglo'i hun yn wynfydus ar gangen coeden. Dychrynasant yn yr olwg, ac ymlaen â hwy. Erbyn cyrraedd ohonynt y tŷ capel, yr oedd Elin William wedi marw ers ugain munud. Ymddanghosodd ei chorff serol iddynt, ar hedfan ei berchen i'r trigfannau nefol, ar agwedd gyfaddas i'w dimadaeth ieuangaidd hwy. Mae enwau'r tair ar gael, ac yr oedd un ohonynt yn fyw yn gymharol ddiweddar. [Sefyll ar y gangen yr oedd corff serol Elin William, yn ol Mr. John Roberts (Llanllyfni), a Jane ei chwaer ef oedd un o'r tair a'i gwelodd, ac Ann Parry Plas Colwyn ydoedd un arall.] Ann Jones fu'n gweini o ewyllys calon yn nhy'r capel, ac a fagodd blant sy'n golofnau i'r achos. Caredig wrth y tlawd oedd Beti Jones Hafod llan, ac un yn ymfawrygu mewn gweini ar weision yr Arglwydd. Alis Roberts, gwraig gyntaf William Gruffydd Hafod llan, oedd yr un a gafodd yr olwg ryfedd arni ei hun yn anisgwyliadwy ac yn fythgofiadwy, wrth odro ar fore Sul yn amser y diwygiad mawr.

Trefnus, gofalus a fu—mwyn, wiwglod,
Mewn eglwys a theulu;
Drwy ras aeth at yr Iesu,
I drigfan y Ganaan gu.—(Hywel Gruffydd.)

Y mae gan Carneddog nodiad ar Fanny Jones Fedw bach. Hen ferch wreiddiol, a hyddysg yn yr Ysgrythyrau.

O Feibl Peter Williams
Derbyniai faeth o hyd,
A deall wnae ei wersi cudd,
Heb gymorth dysg y byd.

Byddai'n ateb yn rhagorol yn y Cyfarfodydd Ysgolion. Gyda hi yn y Fedw y lletyai y pregethwyr a ddeuai i'r ysgoldy. Yr oedd yn hynod am ei Hamen glochaidd. Hi fu'r olaf i'w seinio yn y lle. Bu farw Mai 14, 1885.

Brwdfrydig fyddai 'i moliant,
A chynes ei Hamen,
Nes dringodd i glodfori'r Oen,
A'i choron ar ei phen.—(Carneddog.)

Swm y ddyled ar yr adeiladau yn 1900, £660. Rhif yr eglwys, 101.

Nodiadau

1. Ysgrif Mr. Morris Anwyl Jones. Ysgrifau Mr. D. Pritchard Cwmcloch. Taflen cyfrif yr adeiladu, 1822. Nodiadau gan Carneddog.