Hanes Methodistiaeth Arfon-Waenfawr/Rhyd-ddu

← Bethania

Hanes Methodistiaeth Arfon-Waenfawr gan William Hobley

Peniel

RHYD-DDU.^[1]

Rhyd-ddu sydd bentref bychan ar esgair y Wyddfa, ar y ffordd fawr o Gaernarvon i Feddgelert, oddeutu 9 milltir o'r cyntaf a 4 milltir o'r olaf. Y mae'r esgyniad oddiyma i ben y Wyddfa yn llawer ysgafnach nag o Lanberis. Llawer teithiwr hynod â meddyliau hynod yn dygyfor o'i fewn a aeth heibio yma o bryd i bryd. Un o'r hynotaf o'r cyfryw yn ei ffordd ei hun yn ddiau oedd George Borrow. Yr ydoedd wedi cychwyn o Gaernarvon ar brynhawn Sul am oddeutu tri ar y gloch. "Ymhen ennyd fechan edrychais yn ol; y fath olygfa! Y llyn arianaidd a'r mynydd cysgodfawr dros ei ochr ddeheuol yn edrych yn awr, tebygwn, yn dra thebyg i Gibraltar. Oedais ac oedais, gan syllu a syllu, nes o'r diwedd drwy ymdrech yn unig tynnais fy hun ymaith. Yr ydoedd yr hwyrnos bellach yn hyfryd o glaear yng ngwlad y rhyfedd- odau. Ymaith y ffrystiais, gan fyned heibio i ddwy ffrwd dyrfus yn dod o'r Wyddfa i dalu teyrnged i'r llyn. Ac yn awr yr oeddwn wedi gadael y llyn a'r dyffryn tu ol, ac yn esgyn i fyny'r bryn. Fel y cyrhaeddwn ei drum, i fyny cyfodai'r lloer i lonni fy ffordd. Ymhen ysbaid fechan wynebid amaf gan fwlch caregog, gwyllt, a ffrwd yn rhedeg i lawr y bwlch â rhuad gwag, gyda phont yn gorwedd drosti. Gofynnais i ffigyr a welwn yn sefyll wrth y bont enw'r lle. 'Rhyd-ddu '-croesais y bont. Yr oedd llais y Meth- odist yn ysgrechian o gapel bychan ar fy chwith. Aethum at y drws a gwrandawn: 'Pan gymer y pechadur afael yn Nuw, Duw a gymer afael yn y pechadur.' Yr oedd y llais yn ddychrynllyd o grug. Aethum ymlaen." Tebyg mai crygni'r hwyl Gymreig ydoedd hwn, fel a glywir weithiau o hyd gyda llais yn dod o waelod corn y breuant, mewn gwr bron-eang, nerthol, nwydus. Pwy bynnag oedd y pregethwr cryglyd hwnnw yn 1854, fe ddywedodd frawddeg a deithiodd y byd.

Egyr nodiadau Mr. R. R. Morris fel yma: "Nid oes yng Nghymru gwmwd o fath y cwmwd y gorffwys pentref Rhyd-ddu tua'i ganol, a mynyddoedd brasaf Eryri yn gylch o amgylch. Y Wyddfa a'r Aran ar du y dwyrain, Moel Hebog ar du y de, y Mynydd Du a'r Mynydd Mawr ar du y gorllewin, a Moel Eilian ar du y gogledd. Safer ar ben Pont Caergors, agorer y llygaid, ac ni cheir golygfa o'i bath yng Nghymru. Mae'r olygfa gymaint yn eangach yma nag yn Nant Gwynant, neu Nant Peris, neu Nant Ffrancon. Yr wyf yn gweled heddyw yn y niwl lawer o'r hen seintiau, ac yr wyf yn clywed rhai ohonynt yr awr hon yn siarad, yn gweddio, yn canu. Nid yw melustra cerdd bore oes byth yn tewi. Richard Roberts Caergors, fy nhaid, wyf yn ei gofio gyntaf o bawb. Yng Nghaergors gyda fy nhaid y cefais fy magu hyd nes oeddwn tua 12 oed, pan y symudais at fy rhieni i bentref Rhyd-ddu. Yr wyf yn cofio gwedd, yn cofio llais, yn cofio caredigrwydd fy nhaid mor fyw heddyw a 50 mlynedd yn ol."

Atgofion o'r hen amser yw'r cerryg orest a ddanghosir eto yn yr ardal. Yr ymrysonfa ydoedd i'w codi, naill ai ar y gliniau neu ar hyd y breichiau, neu ynte i'w taflu dros yr ysgwydd. Ar y nos Suliau ar nosweithiau hirion y gaeaf yn yr amser hwnnw fe ddeuai y trigolion ynghyd i dai ei gilydd i adrodd chwedlau, ac ar yr un pryd i wneuthur rhyw fân gelfi, llwyau pren neu'r cyffelyb, a'r merched i weu hosannau. Yfid yn helaeth o'r cwrw cartref oedd mewn bri y pryd hwnnw. Ar hirddydd haf ymroid i ymladdfeydd ceiliogod, yr hyn a fynych arweiniai i ymladdfeydd gwŷr, a'r rheiny weithiau yn ffymig a gwaedlyd. Ymryson codymu oedd mewn bri, a thynnu'r dorch, codi neu daflu cerryg, rhedeg, a champau eraill. Elai'r trigianwyr, neu rai ohonynt, yn achlysurol naill ai i eglwys y Betws neu i eglwys Beddgelert. Ni fynnai'r bobl hynny glywed sôn am y fath beth a phregethu y tuallan i furiau yr eglwys. Brygawthian, ac nid pregethu ydoedd hynny. Yr ydoedd gwr o fath Elis Wyn, awdwr y Bardd Cwsc, dan ddylanwad yr un ragfamn, fel y dengys ei lyfr. Arferent ddweyd, hefyd, fod son am eglwys yn y Beibl, ond nid am Fethodistiaeth.

Yr unig hysbysiad pendant a welwyd ynghylch cychwyn pregethu yma sydd yng nghofiant Michael Roberts i'w dad. Wrth son am ei dad yn dilyn pregethu yma ac acw pan yn fachgen ieuanc, fe ychwanega y pregethid yn fore, hefyd, ym Mwlch y gylfin, ar dir Drws y coed uchaf, nid yn nepell oddiwrth y fan yr adeiladwyd capel Rhyd-ddu wedi hynny. Yn 1752 y ganwyd John Roberts, tad Michael Roberts. Dywed Michael Roberts, hefyd, y bu'r achos yma o'r blaen cyn adeg codi'r capel. (Cofiant Michael Roberts, t. 140).

Dechreuodd yr ysgol Sul yn y Planwydd bach, beudy ar dir y Planwydd wedi hynny, yn Nant Betws, yn nechreu'r ganrif o'r blaen. Tenant y Planwydd bach y pryd hwnnw oedd Sion Robert Ellis, ac y mae ei ddisgynyddion o hyd yn y Planwydd. Nid oes ond murddyn y Planwydd bach yn aros. Tebyg mai gwr y tŷ a arweiniai gyda'r gwaith. Y traddodiad ydyw mai Sion Prisiart y Waenfawr ydoedd sefydlydd yr ysgol yn yr ardal hon.

Fe symudodd Sion Robert Ellis i Fronfedw uchaf, a chynhelid yr ysgol yno. Deuai Sion Prisiart yno drachefn. Y cwbl a all Mr. Edward Owen nodi o aelodau yr ysgol ydyw gwr a gwraig Clogwyn gwin a'r pedwar llanc, Sion Gruffydd Cwellyn, a hwyrach ei rieni, ac Ann Parry Bronfedw isaf. Tybia mai ychydig oedd y nifer. Sais ydoedd trigiannydd Glanrafon ar y pryd. Nid yw'r Bronfedw uchaf cyntefig ond murddyn yn awr, tu uchaf i Ty'n y ceunant, yn ymyl y llwybr sy'n croesi o Nant y Betws i Lanberis.

Wedi marw Sion Robert Ellis, symudwyd yr ysgol i dŷ Ellis Griffith, yr hwn oedd newydd briodi Ann Evans, merch Dafydd Evan Nantlle. Eu tŷ hwy yw'r Bronfedw uchaf presennol. Ac yno yr arhosodd yr ysgol bellach hyd yr adeiladwyd y capel yn 1825. Ymunodd Rhys Williams Cwmbychan â'r ysgol hon, a daeth yn arolygwr yma. Yn 1814 y daeth ef at grefydd, ac ar ol hynny y cychwynwyd yr ysgol yma. Yng nghyfarfod chwech wythnosol Pentir, Hydref 17, 1819, rhowd rhif ysgol Bronfedw fel 61, a rhif y penodau a ddysgwyd er y cyfarfod o'r blaen yn 259. Dilynai llanciau y Clogwyn gwin yr ysgol yma hefyd. Rhys Williams yn nodi Robert i adrodd y Deg Gorchymyn y Sul dilynol. "Duw cato fi," ebe Robert, "fedra'i ddim un, ragor deg." Dro arall, Rhys Williams yn nodi un o'r brodyr ereill i'r un gorchwyl. Galw arno ymlaen ar ddechreu'r ysgol i'w hadrodd. Yntau yn hysbysu ddarfod iddo chwilio'r Testament Newydd i gyd a methu ganddo daro arnynt! Tyb Edward Owen ydyw nad oedd hyn i gyd ond bregedd y ddau frawd, a dywed eu bod fel brodyr yn hynod am eu cyfrwystra.

Cedwid cyfarfod gweddi ar brydiau ym Mronfedw uchaf ac ambell i seiat. A gwneid y cyffelyb yn achlysurol yn Nrws y coed, Cae'r gors a'r Ffridd uchaf ac isaf. Ar garreg uwchben y drws yn Nrws y coed y mae'r llinellau yma:

Dymuniad calon'r adeiladydd
'Rhwn a'th wnaeth o ben bwygilydd,—
Fod yma groeso i Dduw a'i grefydd
Tra bo carreg ar ei gilydd.—(W.G.).

Enw'r gwr a gerfiodd y llinellau hyn ar gapan ei ddrws ydoedd William Gruffydd. Buwyd yn cynnal ysgol Sul yma hefyd ar un adeg. Pan ddaeth y Morafiaid i ardal Drws y coed, sef oddeutu'r pryd y symudwyd yr achos ym Meddgelert o Dynycoed i Benybont fawr, fe ymunodd William Gruffydd â hwy. Gwnaeth ef a'i deulu lawer i ostwng corn anuwioldeb yn yr ardal. Pan ymadawodd y teulu hwn â'r ardal fe edwinodd achos y Morafiaid yma, ac fe ymunodd yr ychydig weddill ohonynt â'r Methodistiaid. (Llenor, 1895, t. 37.)

Diwygiad Beddgelert roes y symbyliad mawr i'r achos yma. Awd o hynny ymlaen yn fwy cyson ac mewn nifer mwy i'r moddion ym Meddgelert, ac i'r capel yn Nhynyweirglodd, ymhen isaf Llyn Cwellyn, wedi dechre o'r achos yno. Yn 1825 codwyd capel yn Rhyd-ddu. Dyma'r amseriad ar y lechfaen ar dalcen y capel. Ac y mae'r amseriad hwnnw wedi ei godi o'r hen lechfaen oedd ar yr adeilad cyntaf. Dywedir, pa fodd bynnag, fod dyfodiad y Parch. William Jones i'r ardal ac adeiladu'r capel yn gyfamserol. Yn ol T. Lloyd Jones, yn ei ysgrif ar eglwys Talsarn, yn 1829 y symudodd William Jones oddiyno i Ryd-ddu. Ond gan fod yr hen lechfaen yn aros, a'r ail lechfaen wedi ei chopio ohoni, diau mai 1825 ydyw amseriad y capel cyntaf yma. Rhoes rhywun y lechfaen ar yr amod ei fod yn cael rhoi enw i'r capel. Remaliah ydoedd yr enw a rowd, ond ni lynodd wrth y lle. Mesur y tir, 52 llath wrth 18. Tir perthynol i'r Ffridd isaf. Y brydles am 99 mlynedd am £1 yn y flwyddyn. Amseriad y brydles, Mai 23, 1831. Codid capeli yn fynych y pryd hwnnw cyn cael gweithred ar y tir, ond fe fu'r oediad yn fwy nag arfer y tro yma. Yr ymddiriedolwyr: William Roberts Clynnog, David Roberts Ffridd isaf, Robert Roberts Blaen cae, Llanddeiniolen, David Rowland Waenfawr, chwarelwr, John Wynne Caernarvon, John Huxley.

Sefydlwyd yr eglwys ar agoriad y capel, a galwyd David Roberts y Ffridd isaf yn flaenor. Tebyg na fu yma achos yn yr ystyr briodol cyn hyn, namyn seiat achlysurol, a hynny flynyddoedd lawer cyn hyn, ac mai ym Meddgelert yr oeddid yn ymaelodi, a rhai yn Nhynyweirglodd yn ddiweddarach. Yno yr elai Rhys William Cwmbychan, ac wedi codi'r capel yma, yno hefyd y dilynai efe'r ysgol. Ymsefydlodd William Jones, brawd John Jones Talsarn, yma ychydig cyn agoriad y capel, neu ynte yn 1829. Codwyd yn flaenoriaid yn 1831, Hugh Evans Tŷ newydd a Richard Williams Simna'r ddyllhuan. Ar ymfudiad Dafydd Roberts a Hugh Evans i'r America yn 1848 y codwyd William Jones Llwyn y forwyn a John Reade yn flaenoriaid. "Dyn distaw a ffeind iawn oedd Dafydd Roberts," ebe Mr. Edward Owen. Richard Williams oedd wr deallgar a selog. Deuai ddwy filltir o ffordd i'r moddion. Yn arswyd i anuwiolion. Bu ef farw oddeutu 1848. Trefnwyd Rhyd-ddu ar y cyntaf yn daith gyda Beddgelert a Waenfawr. Yn 1838 yr oedd Rhyd-ddu yn daith gyda Salem a'r Waenfawr.

Ym Mai, 1845, derbyn Evan Roberts yn bregethwr i'r Cyfarfod Misol. Yn 1846 y daeth John Jones yma o'r Baladeulyn, ar ymfudiad William Jones i Wisconsin, America. Bu William Jones yma am 17 flynedd, a bu o fawr wasanaeth i'r achos, megys ag y bu wedi hynny yn Wisconsin. Yn gynorthwy i'r achos ym mhob gwedd arno, yn allanol ac yn fewnol. Nid oedd ef o alluoedd cyfartal i'w frodyr. Eithr yr oedd efe yn dra chymeradwy fel pregethwr ac fel dyn. Ar brydiau, fel pregethwr, yn codi i gryn rymuster. Ymgymerodd John Jones â'r fasnach a gedwid gan William Jones. Symudodd yntau oddiyma i Frynrodyn yn 1851, wedi bod, yntau hefyd, yn dra gwasanaethgar i'r achos. Gwasanaethai y gwŷr hyn yr achos yn rhad, ac yr oedd eu sefyllfa yn y byd yn eu galluogi i fod yn gynorthwyol iawn i eglwys fechan. Yr oedd Evan Roberts yma yn gyfamserol â John Jones. Gwr call a thawel, "yn feddiannol ar gryn swm o adnoddau meddyliol," ebe Mr. Edward Owen, "er efallai yn brin mewn dawn swynol i draethu." Ebe Mr. R. R. Morris am dano: "Yr wyf yn ei gofio yn dod i'r daith i bregethu. Byddai yn pregethu bob amser â'i freichiau ymhleth neu hanner ymhleth, ac yn eu curo yn achlysurol ar ei fynwes. Clywais y gofynnwyd iddo rywbryd a oedd arno ofn marw, ac iddo ateb, 'Na ddim, ond y mae arnaf gywilydd marw.'" Symudodd ef oddiyma i Frynmelyn, ger Tremadoc. Yr oedd cyfnod y gwŷr hyn yn gyfnod llewyrchus ar yr achos.

Ail-adeiladwyd y capel yn 1853—4, pryd y cytunwyd â John Griffith Llanfair i newid mesur y tir o 52 llath wrth 18 i 39 llath wrth 24. Gadawai hyn yr arwynebedd yr un, sef 936 llathen sgwar. Arwyddwyd hyn gan Thomas Williams y pregethwr, yr hwn oedd erbyn hynny yn trigiannu yma, a chan Evan Owen. Amseriad y brydles, Medi 1, 1853. Ni wyddis mo'r draul, neu a oedd dyled yn aros o'r blaen. Swm y ddyled yn cael ei nodi yn yr ystadegau yn gyntaf oll ar gyfer 1855, sef £100; yn 1856, £80; yn 1857, £55; yn 1858, £35; yn 1859 y ddyled wedi ei thalu. Lle yn y capel i 176. Gosodid yn 1854, 159. Cyfartaledd pris eisteddle, 6ch. Arian y seti am y flwyddyn, £5 12s., yr hyn sy'n £1 12s. 6ch. dros ben, wedi eu talu feallai am y flwyddyn o'r blaen, neu ynte fod rhyw ddirgelwch arall wrth y gwraidd. Nifer yr eglwys, 51. Y casgl at y weinidogaeth, £7 1s. Yr oedd taflen 1854 am ddechreu'r flwyddyn honno, sef Ionawr, a dywedir ynddi fod yr adeiladu heb ei orffen.

Bu Richard Roberts Cae'rgors farw yn 1858. Yr ydoedd ef yn flaenor ym Meddgelert pan symudodd i'r eglwys yma, oblegid ei bod yn nes i'w gartref. Ar farw Richard Williams yn 1853 y digwyddodd hynny, ac y galwyd yntau yn flaenor yn ei le. Dichon y bu rhyw gymhelliad arno i symud yn yr amgylchiad yma. "Siaradai Richard Roberts am bethau mawr y byd tragwyddol, fel pe buasai yn un o breswylwyr y byd hwnnw. Yr oedd ei dystiolaeth am fawrion bethau Duw yn fwy fel eiddo llygad-dyst nag fel un wedi darllen am y pethau hynny. Byddai Rhisiart yn syrthio i iselder meddwl mawr. Edrychai fel y prennau ffrwythau yn Ionawr. Ond pan elai tymor ei bruddglwyf heibio, byddai perarogl blodau yn codi oddiar ei weddiau" (Drych, Awst 21.) Edrydd Carneddog am dano ynghanol prysurdeb cynhaeaf gwair yng Nghaergors yn gorchymyn i'w holl deulu fyned allan i dyrru'r gwair o flaen gwlaw. Eithr pan oedd efe'n tacluso'r das, beth welodd yn y weirglodd ond pawb ohonynt mewn hwyl cân a gorfoledd. Enynnodd y tân ynddo yntau, ac ymaith âg ef tuag atynt dan neidio a moliannu, a chan waeddi'r geiriau,—"Mae'r afael sicraf fry." Yr oedd ganddo ddawn i gynghori yn gryno ac awchlym. Edrydd Mr. D. Pritchard am dano yn cynghori merched ieuainc yn yr eglwys, ac yn sylwi fod yr ŵyn weithiau yn clafrio, cystal a'r defaid. Ac eglurai fod dau fath ar glafr, y gwyn a'r melyn; a bod y clafr melyn yn haws dod o hyd iddo, ac am hynny y gellid cymhwyso'r feddyginiaeth mewn pryd. Ond am y clafr gwyn, fod hwnnw yn lladd cyn dod ohono i'r golwg. Nododd bechodau y clafr gwyn, gan rybuddio rhagddynt. "Cryf yn yr ysgrythyrau," ebe Mr. Edward Owen, "miniog yn erbyn drwg, mawr mewn gweddi." Yr oedd gan Richard Roberts eiriau fel brath cleddyf ar dro, pan dybiai efe fod galw am danynt. Os elai ambell un weithiau braidd yn hyf yn yr eglwys, gan amlygu tuedd i chwennych y blaen, tynnai Richard Roberts ef allan fymryn yn yr ymddiddan yn y seiat. "Fuaset ti yn leicio cael dy godi yn flaenor?" "Na, nid ydw i ddim ffit." "Yr oeddwn innau yn meddwl yr un fath a thi. Ond ni welais i mo'r iar un amser yn gwyro na byddai ei golwg hi ar ben y trawser." Cymeriad anuwiol oedd Neli Richard. Yn ei gwaeledd ni thalai ddim ond i Richard Roberts ddod yno i weddïo. Yntau yn dechre ymddiddan â hi. "Os cafi fendio," ebe Neli, "mi gwelir fi'n neidio yn y capel yna gyda'r ucha." "Gwelir, mi wn," ebe yntau yn o sychlyd. "Ni phegiais i 'run mochyn erioed, weldi Neli, na wichiai o'i egni." Mendiodd Neli, a dychwelodd fel yr hwch i'w hymdreiglfa yn y dom. Yr oedd Richard Roberts yn hanner brawd i'r hen flaenor, William Parry Capel Uchaf (Clynnog), ac yn daid i'r Parch. R. R. Morris Blaenau Ffestiniog. Gwnel Mr. Morris y sylw yma am dano: "Pan oedd fy nhaid yn agos i angeu, aeth Thomas Williams (y pregethwr) ato, a gofynnodd iddo a gaffai weddïo dipyn wrth ymyl y gwely. 'Na, dim gweddio yma heddyw,' oedd yr ateb. 'Yr wyf wedi gweddïo digon. Y mae'r storm drosodd heddyw, ac y mae'r tŷ wedi ei doi ar y tywydd teg.'" (Edrycher Pentref, Beddgelert.)

Boddio golud Beddgelert—a wnae hwn,
Yn hynod o ffraethbert;
Arhosol glod i Rhisiart
Yn y byd, y bu Duw'n ei bart.—(Hywel Gruffydd).

Hydref 12, 1859, bore Mercher, Dafydd Morgan yn pregethu ar "gyflog y ddwy ochr." Amryw yn gweiddi, A oes modd newid yr ochr? Bu gwawr newydd ar yr achos y pryd hwnnw. (Cofiant Dafydd Morgan, t. 469). Rhif yr eglwys yn 1858, 57; yn 1860, 103; yn 1862, 96; yn 1866, 86.

Yn 1863 y dewiswyd Robert Jones a Francis Roberts yn flaenoriaid ar fin ymadawiad John Reade i'r Baladeulyn yn 1864. Ni byddai John Reade fyth yn neidio'r clawdd, ebe Mr. Edward Owen, heb edrych beth oedd yno yr ochr arall. Yn hynny yr ydoedd braidd yn wahanol i William Jones; a bu ef yn gryn gymorth i gadw William Jones yn y tresi. (Edrycher Baladeulyn).

Daeth William Jones yma o sir Feirionydd yn 1865 i gadw ysgol. Ymadawodd i'r America yn 1867, lle'r adnabyddir ef fel William Machno Jones. Sefydlodd y Gobeithlu yma. Bu'n dra gwasanaethgar yn y cylch. Yr ydoedd, hefyd, yn bregethwr, sef yr ail o'r enw yn y lle. Yr ysgolfeistr cyntaf yn y lle, ebe Mr. Edward Owen. Bu'r Parch. W. Williams Rhostryian yma fel ysgolfeistr, ac ymroes i lafur gyda'r plant ar y nosweithiau. Moses Jones o Benmachno ydoedd, yntau hefyd, yn ysgolfeistr a phregethwr, ac a fu'n llafurus gyda chyfarfodydd y plant. Efe ydoedd. y cyntaf i gynnal cyfarfod gweddi gyda'r plant. Oddeutu dwy flynedd fu ei arosiad ef yma.

Yn 1866 adgyweiriwyd a helaethwyd y capel y drydedd waith ar draul o £131 10s. Gwnawd seti i 284. Talwyd y ddyled erbyn 1873.

Symudodd Robert Jones oddeutu 1867 i Lanaelhaearn. Cylch bychan, ond ffyddlon gyda phob rhan o'r gwaith. Ar symudiad Robert Jones y dewiswyd Griffith Francis Clogwyn Brwnt ac Edward Owen. Bu Edward Owen yn arwain y gân am rai blynyddoedd. Yn 1873 symudodd Edward Owen i Bentrecelyn ger Rhuthyn. Efe yw tad y Parch. Pierce Owen Rhydycilgwyn.

Yn ystod haf 1876 y bu farw William Jones Llwynyforwyn, yn flaenor yma ers 1848. Brodor o Fôn a ddaeth i weithio i'r Clogwyn Coch. Disgrifir ef gan Mr. Edward Owen fel dyn bywiog, fymryn yn ffroenuchel, a'r larsia a welodd Mari erioed, ysbaid cyn ei briodi. Nwydwyllt o dymer. Gair bach am yr Hen Gorff, a byddai mewn cyffro yn y fan. Cyson yn y moddion. Eiddigeddus dros ddisgyblaeth. Bu'n arolygwr ysgol am yn agos i 30 mlynedd. O'i le yn y dosbarth y dechreuai'r ysgol neu unrhyw orchwyl arall perthynol iddi. Hyddysg yn y Beibl a dawn i gymhwyso ei wersi. Cerddor go led wych a chanwr da. Yn llai galluog na Richard Roberts a mwy hyawdl. "Methodist o'r Methodistiaid oedd William Jones. Methodus ydwyf fi a Methodus a ddylai pawb fod. Os digwyddai camweddu o rywun, y dymuniad fyddai am beidio mynegi i William Jones. Yr oedd gwynepryd William Jones yn disgleirio gan burdeb. Yr oedd yn hynod hoff o Gurnall. Treuliai lawer iawn o'i amser i ddarllen a myfyrio y Beibl." (Drych, Awst 28). Dyma sylw Mr. R. R. Morris amo: "Bum yn ei wylio yn dod i lawr i'r capel ar foreuau Sul gannoedd o weithiau ar letrawa Cefn Cawellyn, ar hyd y llwybr troed serth sydd yn dod o Lwyn y forwyn i fawr. Deuai mor gynnar, a deuai mor hamddenol!— ni cherddai ar y Sul fel ar ddyddiau eraill. Efe am flynyddoedd oedd yn cyhoeddi, ac ni chlywais ei hafal. Yr wyf yn ei gofio unwaith yn cyhoeddi fel hyn: 'Bydd Dewi Arfon yma nos Sadwrn yn cadw Cyfarfod Llenyddol, a bydd y Parch. David Jones Clynnog yn pregethu bore Sul.' Gofalai am wneud gwahaniaeth rhwng y bardd a'r pregethwr. Dyn da iawn a blaenor rhagorol oedd William Jones."

Y mae enw Thomas Williams wedi ei gysylltu yn anatodol â Rhyd-ddu. Gwelwyd ei fod yma ers 1853, beth bynnag am gynt. Y rheswm am ei gysylltiad â Rhyd-ddu ym meddwl y wlad yn ddiau ydyw, am ei fod yma yn ystod diwygiad 1859. A'r pryd hwnnw fe fflamiodd allan yn odiaethol, ac o fod yn seren o'r drydedd neu'r bedwaredd radd, fe dywynai yn nychymyg gwerin gwlad megys seren o'r maintioli mwyaf, Brodor o sir Fflint ydoedd, mwnwr wrth ei alwedigaeth. Yr oedd ei ddull ysgafnaidd yn nodweddiadol o'r sir ac o'r alwedigaeth. Dywed Mr. D. Pritchard iddo gerdded lawer gwaith gyn belled ag Aberdaron ar ol gorffen ei lafur am yr wythnos, gan gyrraedd yn ol yn brydlon at ei waith erbyn dydd Llun, a'r gydnabyddiaeth yn brin ddigon i dalu'r draul ar ei esgidiau. Y mae gan Carneddog y nodiad yma amo: "Yr oedd yn bur gymeradwy. Hoffid ei ddull plaen a gor-wresog. Pan yn canlyn John Jones Talsam ar daith pregethu un tro, dy- wedodd rhywun mai Thomas Williams oedd yn twymno'r popty, a John Jones yn rhoi'r bara i mewn a'u crasu. Wrth waeddi 'Gogoniant' ar uchaf ei lais un tro ym Mheniel, fe dorrodd allan,- 'Be' ydi rhyw ditw o air fel y glory 'na sy gan y Saeson, wrth ein gair ardderchog ni-' Gogoniant!' Yna slyriai ef yn hir deir- gwaith, nes oedd y lle yn diaspedain. Cyhoeddodd lyfryn bychan o'i hymnau yn dwyn y teitl, Fy Myfyrdod. Cafodd ganmoliaeth

Dewi Arfon, fel hyn:

Ernes hapus o rawnsypiau—Canaan,
Yw cynnwys ei hymnau;
Dan y tal bren afalau—bu'n eistedd,
A'i ffraeth gynghanedd yw ffrwyth ei ganghennau.

Er hyn i gyd, ni chafodd pennill o'i waith, druan bach, ymddangos yn y Llyfr Emynau. Ceir ar garreg ei fedd ym mynwent Caeathro:

Thomas oedd wir was yr Iesu,—nid grym
Ond gwres wna'i nodweddu;
A thrwy'i swydd gwnae orseddu
Anrhydedd ar enw Rhyd-ddu.

Ei Amen llawn dymunfant—a deimlwyd
Aml waith yn ddiffuant;
Fel ei dôn ar ddwyfol dant
Ei gynes air 'Gogoniant.'—(Isalun)."

Dechreuodd bregethu tuag 1830. Aeth oddiyma i Benygroes yn 1866; ac oddiyno i'r Bwlan oddeutu 1868. Bu farw Hydref 16, 1870, yn 63 oed. (Edrycher Bwlan, a chywirer yr amseriad a roddir yno i'w farwolaeth, sef 1871). (Goleuad, 1870, Hydref 22, t. 13.)

Sefydlwyd Cyfrinfa y Temlwyr Da yma yn 1873. Yr oedd yma 80 o aelodau yn niwedd y flwyddyn.

Dewiswyd R. R. Morris ac Owen Williams yn flaenoriaid yn 1873. Dechreuodd R. R. Morris bregethu yn 1876. Ar hynny dewiswyd ei dad, William Morris, yn flaenor yn ei le. Owen Williams, dawel, ddiymhongar, a fu farw yn haf 1882, Sylw E. E. Owen yn y Drych: "Os bydd darluniau helyntion y Cristion yn grogedig ar barwydydd y nefoedd, bydd hen feudy'r Cefn a beudy Rhyd—ddu yno, fel hen fannau cyfarfod Owen Cwellyn â Duw." (Mehefin 26.) Yn 1885 derbyniwyd H. Parry Williams i'r Cyfarfod Misol fel blaenor. Yr ydoedd yn ysgrifennydd yr eglwys cyn hynny, ac y mae wedi parhau yn y swydd. Yn 1886 y bu farw y ffyddlon Francis Roberts, blaenor er 1864. Sylw Mr. R. R. Morris arno: "Yr oedd Francis Roberts yn fab i Richard Roberts Caergors, ac yn wr talaf, praffaf, ystwythaf y fro. Medrai Lyfr y Salmau yn lled lwyr ar dafod leferydd, a chae flas ar hanesion yr Hen Destament." Yn 1889 derbyniwyd William Pierce i'r Cyfarfod Misol fel blaenor.

Yn 1889 rhowd caniatad i ail-adeiladu'r capel. Pregethwyd am y tro olaf yn yr hen gapel, Gorffennaf 7, 1889, gan W. Williams Llanberis, oddiar II. Timotheus ii. 8. Y bregeth gyntaf yn y capel newydd gan H. Rawson Williams, Awst 10, 1890, am ddau y prynhawn, oddiar Luc x. 17, 18. Am chwech yr hwyr efe a bregethodd oddiar I Ioan iii. 2. Cynhaliwyd cyfarfod pregethu ar y nos Fawrth a'r Mercher dilynol. Nos Fawrth am 7, dechreuwyd gan Hugh Pugh Penygraig, a phregethwyd gan J. Puleston Jones oddiar Luc xiv. 15 a David Williams Cwmyglo oddiar Ioan xix. 19. Yr ail bregethwr a gynlluniodd y capel. Traul y capel, £721.

Yn 1889 y bu farw Griffith Francis, blaenor er 1868. Mewn coffhad am dano yn y Cyfarfod Misol, Rhagfyr 26, fe ddywedwyd y bu "am gyfnod maith yn ei ffordd ddirodres ei hun yn un o'r blaenoriaid ffyddlonaf." Sylw Mr. R. R. Morris arno: "Bu'n fawr ei sel gyda'r achos. Yr oedd yn wr lled wych am sylw yn y seiat. Yr wyf yn ei gofio yn dweyd fwy nag unwaith yn y seiat,—Y mae eisieu i ni ddod i'r bregeth y Sul fel y bydd y bobl yn mynd i'r farchnad i brynnu cig, ac yn dychwelyd gyda phawb ei bisin—pawb ei bisin—pawb ei bisin!" Dewiswyd W. T. Williams Brongwyrfai yn 1890, a derbyniwyd ef i'r Cyfarfod Misol y flwyddyn ddilynol. Owen Eames a dderbyniwyd i'r Cyfarfod Misol yn 1894.

Yng Nghyfarfod Misol Tachwedd 5, 1894, fe geir cofnod i'r perwyl fod Syr E. W. Watkin, A.S., yn ymddiosg o'i hawl i ddarn tir ynglyn â'r capel a fu yng ngwasanaeth y capel ers 60 mlynedd, ond ag oedd a thywyllwch ar yr hawl iddo. Sef y darn tir y cafwyd prydles arno yn 1831.

Yn 1896 rhowd galwad i Mr. R. W. Hughes, yr hwn a ddaeth yma o Breswylfa, Llanberis. Yn 1897 prynnwyd tŷ gweinidog am £425. Yn 1899 ymadawodd Mr. R. W. Hughes, gan dderbyn galwad o Park Hill, Bangor.

Yn 1900, rhowd galwad i Mr. Isaac Davies, yr hwn a ddaeth yma o Glynceiriog. Ymadawodd i Frynrhos, Ionawr 8, 1903. Yr arolygwr cyntaf, wedi dechre cynnal yr ysgol yn y capel, oedd Dafydd Roberts y blaenor. Bu'n arolygwr hyd nes yr ymfudodd i'r America yn 1848, wedi gwasanaethu'r swydd am 22 flynedd. William Jones Llwynyforwyn a fu'n arolygwr am yn agos i 30 mlynedd. Sion Michael Llwynyforwyn fedrai drin ei ddisgyblion yn rhwydd fel y mynnai. Y mae Mr. Edward Owen yn eu henwi. Daw eu hysbrydion i fyny gyda'u henwau: Dafydd Jones Drws y coed, John Samuel Hafoty, Huw Ifan Bryn mwdwl, Twm y cloc, Robin Cwmpowdwr, Sion y bugail, Wil Bryn mwdwl. Ar ei ddewisiad yn ysgrifennydd i'r ysgol, sef oedd hynny, yn 1853, y cafodd Hugh Sion Robert Ellis ras i fod yn ffyddlon. Rhoes ef drefn a dosbarth ar gyfrifon yr eglwys. Yn 1853 yr oedd nifer yr ysgol yn 116, 11 o athrawon a 7 o athrawesau; yn 1865, y nifer yn 141, 16 o athrawon a 5 o athrawesau. Hugh Jones, y mae'n deg dweyd, y geilw ef ei hunan yn y llyfr cyfrifon. Robert Jones fu'r ysgrifennydd o 1859 hyd 1865. Morris Evans y Siop isaf a fu'n drysorydd am flynyddoedd hyd nes yr ymadawodd i Dalsarn yn 1877. Elai bob Sul drwy'r ysgol gyda'i flwch pren, a'i wên ar ei enau. Os y ceid ambell un yn o gyndyn i ddodi cwein yn y blwch, ysgydwai Morris Evans y blwch yn ei ŵydd ef, nes y clywid y pres yn tincian dros yr ysgol i gyd, a phawb yn troi i edrych y ffordd honno, a'r wên yn para o hyd ar wyneb Morris Evans. Os na byddai un ysgydwad ar y blwch yn ddigon, ysgydwid ef drachefn gan Morris Evans, a thrachefn os byddai eisieu, a deuai y cwein coch allan o'r diwedd, neu benthycid ef os byddai raid, ac elai Morris Evans ymaith gyda'r wên yn amlycach nag erioed ar ei wyneb braf. Mae'n eithaf tebyg mai'r unig athrawon ar y dechre yn y Planwydd bach a Bronfedw uchaf ydoedd Sion Prisiart a Sion Robert Ellis, a'r cyntaf yn unig hwyrach ar y dechre cyntaf. Pan ddaeth yr ysgol i Fronfedw Ann Evans, fel y gelwid y tŷ, ceid yn athrawon, Rhys Williams, Hugh Jones Ty'n y ceunant ac Ann Evans. Richard Roberts Cae'rgors a fu'n hynod o selog gyda'r ysgol wedi dod ohono i Ryd-ddu. Ystyrrid Edward Owen yn fath ar Gamaliel, ag y teimlid yn falch fod wedi eistedd wrth ei draed.

Bu yma rai cymeriadau go neilltuol ymhlith yr aelodau. Sion Michael bach Llwyn y forwyn, oedd fawr ei wanc am y nosweithiau llawen gynt. Dod adref ar un tro o noswaith lawen dan ddylanwad diod. Glynodd draenen yn ochr y gwrych ynddo. Dyna hi'n ffrwgwd rhwng Sion a'r ddraenen. Po fwyaf gurai Sion ar y ddraenen, mwyaf yn y byd y pigai y ddraenen Sion. Ar ganol yr ymladdfa wele bigiad, nid yng nghnawd Sion, ond yn ei gydwybod. Yr ydoedd yn ymladd ar ddydd Sul! Dyna Sion. adref chwap. Troes Sion allan yn ddyn newydd. Profodd y ddraenen yn ei gnawd, nid yn gennad Satan i'w gernodio, ond yn weinidog Duw i'w argyhoeddi o bechod. Dechreuodd ddiolch i Dduw am beidio â'i ddamnio am gwffio gyda'r ddraenen ar ddydd Sul. Dyna Sion Prisiart wyllt, filain, wedyn. Fel yr oedd Sion yn cludo cawellaid o datws ar ei gefn o Fronfedw, a'r bwced ar ben y gawell, wele hwnnw yn cwympo i lawr yn y man. Yr oedd Sion o dymer ry filain i ddodi ei faich i lawr, a dodi'r bwced yn ol, a pha beth a wnaeth ond cicio'r bwced o'i flaen yr holl ffordd adref! Milain i'r eithaf! Er hynny, gwr mawr mewn gweddi y cyfrifid Sion. Pan oedd Edward Owen yn hogyn pedair oed, mawr yr argraff a rowd ar ei feddwl gan yr hyn a glywai am Sion Prisiart ar ei farw-ysgafn. Yr hen ddyn a'r dyn newydd oedd yn ymladd yn ofnadwy ynddo am yr orsedd. Sion yn methu yn glir a chael ei hunan ar y Graig. Ar y Sul olaf iddo, pa ddelw bynnag, ac yntau bellach ar ei derfyn,—a holi mawr yn yr ardal pa fodd yr oedd yr ymladdfa fawr yn troi gyda Sion Prisiart,—wedi bore o ymladd creulon, a'r gelyn yn hyf iawn, wele Sion, tua dau ar y gloch prynhawn, yn torri allan mewn bloedd o fuddugoliaeth,— Mae fy nhraed ar y Graig!' Sul cofiadwy fu hwnnw i Edward Owen fach am lawer blwyddyn i ddyfod. A gwr llawn o gariad oedd Sion Jones, mab Sion Prisiart. A gwr ffyddlon, a gwr mawr mewn gweddi, oedd Thomas Roberts Drws y coed.

Hynod ymhlith y gwragedd oedd Ann Evans Bronfedw. Dan bregeth Ebenezer Morris yn llofft hen gapel Beddgelert, pan ydoedd efe yn dychwelyd adref o sasiwn Caernarvon, ar ol ei oedfa fawr yn 1818, y cafodd Ann Evans argyhoeddiad. Aelod yn y Waen fawr ydoedd hi nes i'r achos ddod i'w thŷ. Yn wir ddiacones. Yn y tywydd oer hi a ddeuai a mawnen gyda hi i'r tŷ capel. Byddai wedi ei chynneu yn y Planwydd bach ar y ffordd yno, fel y byddai yn wresog yng ngrât y tŷ capel erbyn y deuai y pregethwr yno. Pwysid ar ei barn mewn achosion o ddisgyblaeth. Addfed ei phrofiad. Yn myned yn fwy nefolaidd at y diwedd. Yn tebygu i Abraham mewn lletygarwch ac i Dorcas mewn haelioni. Hi a fu farw Gorffennaf 18, 1860, yn 83 oed. Dyna swm yr hyn a ddywedir am dani gan Thomas Williams (Drysorfa, 1862, t. 108). Llond ei chalon o gariad at yr achos, ebe Mr. Edward Owen. Merch iddi hi ydoedd gwraig y Parch. William Jones, a chyda'r fam neu'r ferch y lletyai'r pregethwyr yn wastad. Yn ei manylrwydd yn ymylu ar fod yn ddeddfol. Plant ac eraill â'i harswyd arnynt. Yn dyner yr un pryd. Adroddir am y ferch yn rhoi sofren i gwsmer ag oedd wedi rhedeg i gryn ddyled yn y siop, er mwyn iddo ei thalu yngwydd y fam. Jane Williams, gwraig Richard Williams y blaenor, goruchwyliwr gwaith mwn Simneu'r ddyllhuan, a fu o gymorth i'r achos pan ydoedd wan. Arferai hi adrodd cynghorion William Roberts a Thomas Jones Amlwch. Hoff o Orffwysfa'r Saint a'r Beibl. Bu farw Gorffennaf 26, 1857, yn 56 oed. (Drysorfa, 1858, t. 314). Y gyntaf fu'n cadw'r tŷ capel oedd Elin Rolant, gwraig weddw. Athrawes ar enethod. Selog gyda'r achos. Ar ewyllys da y gwrandawyr y cedwid hi gan mwyaf, ac felly hefyd ar un adeg y cedwid pregethwyr. Deuai hwn ac arall a mawn neu ymborth neu bethau angenrheidiol eraill i'r tŷ capel yn rhodd. Hen ferch dduwiol oedd Elin Jones Llwyn y forwyn. Dosbarth o enethod ganddi yn y sêt o dan y cloc. Athrawes am 30 mlynedd. Dywed E. E. Owen am dani yn y Drych: "Dywedai Neli wrth fy mam ar un adeg, 'Doli,' meddai, 'mae Elis [ei brawd] wedi gwerthu'r llo, weldi, ac wedi cael deg swllt arhigian am dano. Mae'r arian yn y siwg ar silff y dresal, ond 'dwn i ar y ddaear be' i neud efo nhw; nid oes gin i eisio dim byd—mae gin i ddigon o bob peth.'" Chwaer oedd Neli i Mari, gwraig William Jones Llwyn y forwyn. A dywedir ymhellach: "Aeth Neli a Mari Jones i Baradwys, a bydd eu coffadwriaeth a'u henwau yn berarogl, ac yn addurn a gogoniant i hen ardal Rhyd-ddu hyd byth." Modryb Ann, foliannus yn y moddion, oedd athrawes ymroddedig ar ddosbarth o enethod. A Doli Owen yr un modd. Am bob un o'r athrawesau hyn fe allesid dweyd, ebe Mr. Edward Owen, "Yr hyn a allodd hon hi a'i gwnaeth."

Rhif yr eglwys yn 1900, 136.

Nodiadau

1. Ysgrif o'r lle, yn dwyn yr hanes i lawr hyd 1884. Ysgrifau Mr. H. Parry Williams a Pierce Williams. Ysgrif ar yr Ysgol Sul a'r hen athrawon gan Mr. J. Ogwen Owen (yn cynnwys atgofion Mr. Edward Owen yr Hendre, ger Rhuthyn). Nodiadau ar yr hen flaenoriaid gan Mr. Edward Owen. Ysgrifau yn y Drych am 1890 ar Blwyf y Bedd. Ysgrifau Mr. Pritchard Cwmcloch. Nodiadau gan y Parch. R. R. Morris Blaenau Ffestiniog a Charneddog.