Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I/Aberllefeni

← Corris

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I gan Robert Owen, Pennal

Ystradgwyn

ABERLLEFENI

Cangen ydyw yr eglwys yn Aberllefeni, wedi troi allan o eglwys Corris, ac felly, diweddar mewn cymhariaeth ydyw yr hanes a berthyn iddi hi. Yn 1839 yr adeiladwyd ysgoldy yma gyntaf. Yr hyn y gellir ei goffhau yn flaenorol i hyny ydyw hanes teithiau yr Ysgol Sul o dŷ i dŷ ar hyd y cymoedd. Ychydig oedd nifer y preswylwyr yn y cymoedd culion hyn cyn agoriad y chwarelau. Yr amgylchiad hwn a roddodd bwysigrwydd ar yr ardal. Yn ddiweddarach o tuag ugain mlynedd yr agorwyd y chwarelau yma na chwarelau Ffestiniog. Dywedir mai tri o ddynion oedd yn gweithio yn chwarel Aberllefeni yn 1824, a'u cyflog yn bymtheg swllt yr wythnos. O'r dyddiad hwn ymlaen, am y pymtheng mlynedd dyfodol, daeth llawer iawn o ddieithriaid i fyw i'r gymydogaeth hon a Chorris o Sir Gaernarfon. Yr hanes cyntaf am grefydd yr ardal ydyw yr hyn a ysgrifenwyd i'r Drysorfa, 1840,—"Yn oes yr Hen Gastell, sefydlwyd Ysgol Sabbothol yn Aberllefeni. Aeth hono yn dair; ac yn awr mae y Col. Jones (tad R. D. Pryce, Ysw., Arglwydd Raglaw Sir Feirionydd), Cyfronydd, Sir Drefaldwyn, wedi bod mor haelionus ag adeiladu ysgoldy yn yr ardal hono." Felly, yr oedd Ysgol Sabbothol yn cael ei chynal yn Aberllefeni cyn y flwyddyn 1816. Yn y Tỳ Uchaf y cedwid hi gyntaf, ac am hwyaf o amser, a cheid pregeth yno yn achlysurol. Yn "Hanes Methodistiaeth Corris a'r Amgylchoedd," ceir yr hanes dyddorol a ganlyn mewn cysylltiad â'r lle hwn Digwyddodd rhai pethau digrifol yn y Tŷ Uchaf. Yr oedd Hugh Humphrey, o Lwydiarth, yn bresenol yn yr oedfa un tro. Crybwyllasom mewn penod flaenorol am ei gryfder corfforol; ac ffeiriau byddai weithiau yn gwneuthur gwrhydri fel ymladdwr. Cariai ffon fawr yn gyffredin, a dywedir iddo rai troion glirio heol Dinas Mawddwy ar ddiwrnod ffair. Y tro hwn adroddai y pregethwr hanes Joseph; ac yr oedd y cwbl yn dra newydd a dieithr i Hugh Humphrey. Yr oedd ei ffon yn ei law; ac wrth glywed y pregethwr yn adrodd y gamdriniaeth a dderbyniodd Joseph oddiwrth ei frodyr, nis gallai ymatal heb ddatgan syndod.

'Chlywais i 'rioed 'siwn beth,' meddai drachefn a thrachefn; ond wedi clywed y diwedd tarawodd ei ffon yn y llawr a dywedai yn uchel, Myn ——, 'daswn i yno."

Cynhelid Ysgol Sul gyda ffyddlondeb mewn manau eraill— yn Cwmcelli, y Fronfraith, a'r Waen. Byddai pregethu achlysurol ac ambell gyfarfod eglwysig yn y Felin, a'r rheswm pam y cynhelid ef yno oedd, am mai teulu y Felin oedd yr unig deulu cyflawn a berthynai i'r eglwys. O'r diwedd, gan fod trigolion yr ardal yn amlhau, teimlid angen am addoldy. Penodwyd Morris Jones, yr hwn oedd yn flaenor ac yn bregethwr, i roddi yr achos o flaen Col. Jones, Gyfronydd, perchenog y chwarel. A'r canlyniad fu i'r boneddwr yn dra haelionus adeiladu ysgoldy i'w weithwyr ar ei draul ei hun, a'r unig beth a ofynai i'r ardalwyr ei wneyd oedd cludo defnyddiau ato. Rhoddwyd caniatad hefyd gan y boneddwr i gynal pob gwasanaeth crefyddol yn gyson yn yr ysgoldy. Yr oedd hyn yn 1839. Er fod yr ysgoldy yn hollol ddiaddurn, gwnaeth y tro at wasanaeth yr ardalwyr yr adeg hono, ac felly y bu, oddieithr y rhoddwyd llawr coed yn lle cerrig iddo, am ugain mlynedd. Yn 1859 yr oedd wedi myned yn rhy fychan, helaethwyd a gwnaed ef yn fwy cysurus trwy roddi eisteddleoedd ynddo. Bron cyn ei fod wedi ei orphen cyrhaeddodd Diwygiad grymus y flwyddyn hono i'r ardal, a thorodd allan yn orfoledd, a dywedai chwaer grefyddol oedd yn bresenol yn y gorfoledd, "Dyma dwymniad iawn i'r capel newydd." Yn 1874 adeiladwyd y capel presenol yn Pensarn, haner milldir yn nes i Gorris na'r capel cyntaf. Agorwyd ef Gorphenaf 10,. y flwyddyn hono. Pregethwyd ar yr achlysur gan y Parchn. D. Davies, Abermaw, J. Pritchard, Amlwch, a G. Ellis, M.A., Bootle. Adeiladwyd tŷ helaeth wrth ochr y capel yr un pryd. Aeth yr eglwys i draul gydag adeiladu rhwng 1873 a 1880 o £915 10s. Oc. Talwyd holl ddyled y capel a'r tŷ mewn amser lled fyr, a chynhaliwyd Cyfarfod Jubili, Mehefin 26ain, 1881, pryd y pregethwyd gan y Parchn. R. Roberts, Dolgellau, a J. Ogwen Jones, B.A. Yn 1886, drachefn, adgyweiriwyd a harddwyd y capel gyda thraul o tua £80, yr hyn a dalwyd oll yr un flwyddyn. Y flwyddyn hon y mae yr eglwys yn adeiladu tŷ i'r gweinidog. Yr oedd gan y cyfeill— ion yn y lle hwn Gymdeithas Arianol, fel na thalwyd ganddynt ddim ond trifle o logau—£15 10s. Oc.—yr holl flynyddau hyn.

Y mae capel wedi ei adeiladu yn yr Alltgoed, blaen uwchaf y cwm, ddwy filldir yn uwch i fyny, yn nghyfeiniad Dinas Mawddwy o Aberllefeni. Agorwyd ef Tachwedd 26ain, 1871, pryd y pregethwyd gan y Parch. J. Foulkes Jones, B.A., Machynlleth, a W. Jones, Trawsfynydd. Yr oedd Mri. William Ellis ac Evan Griffith yn byw yn yr Alltgoed y pryd hwnw, a hwy fuont a llaw benaf gyda dygiad ymlaen yr adeilad. Y mae dyled hwn hefyd wedi ei llwyr glirio. Nid oes yma eglwys eto wedi ei ffurfio; perthyna yr aelodau i'r eglwys yn Aberllefeni, a chynhelir ysgol a phregeth bob Sabbath, heblaw moddion eraill yn achlysurol.

Pan yr adeiladwyd yr ysgoldy cyntaf yn Aberllefeni, yn 1839, yr oedd yr haid a berthynai i Gorris yn yr ardal hono o gwmpas 60 o rifedi." Perthyn i Gorris y buont am lawer blwyddyn cyn myned i fyw wrthynt eu hunain. Cynhelid ysgol a phregeth yn yr ysgoldy bob Sabbath, a moddion eraill yn Sabbothol ac wythnosol; yr oedd yno flaenoriaid da, ac yr oedd nifer gweddol gryf o honynt, eto aelodau yn Nghorris oeddynt dros lawer blwyddyn. I Gorris yr elai eu casgliadau, ac yn Nghorris y llywodraethid eu hachosion. Yn ol yr ystadegau, nid ymddengys iddynt ymffurfio yn eglwys yn hollol ar eu penau eu hunain hyd y flwyddyn 1857. Ar ddiwedd y flwyddyn hono y ceir eu cyfrifon gyntaf, fel y canlyn Gwrandawyr, 200; Ysgol Sabbothol, 170; mewn cymundeb, 88; casgliad at y weinidogaeth, £24 8s. 1c.; cyfanswm, £37 10s. 8c. Y mae wedi myned yn daith ar ei phen ei hun er y flwyddyn 1873. Etifeddodd yr eglwys hon fesur helaeth o gymeriad y pren y tarddodd allan o hono; yn gyffelyb i'r fam eglwys yn Nghorris y mae llawer o weithgarwch, ystwythder, ac ysbryd myned ymlaen ynddi hithau trwy y blynyddoedd. Ac fel rheswm cryf dros ei gweithgarwch, gellir dweyd fod yma hefyd ddynion yn llawn o ffydd ac o'r Ysbryd Glan" wedi bod yn blaenori yr eglwys. Bu nifer o frodyr a chwiorydd rhagorol yn cydgario yr arch yn y lle. Er hyny, teilynga rhai o'r cedyrn sylw mwy arbenig. Rowland Evans a Samuel Williams oeddynt ddau o'r rhai enwocaf. Cânt hwy sylw mewn lle arall. Richard Owen, Ceiswyn, wedi cael ei goffhau fel un o flaenoriaid Corris. Yr oedd pwysau yr achos ar y tri hyn y blynyddoedd cyntaf. Coffheir am enwau Thomas Hughes, Tŷ Uchaf, a Howell Jones, Gell Iago, fel rhai a lafuriodd lawer gyda'r Ysgol Sul a rhanau eraill o deyrnas yr Arglwydd Iesu.

Morris Jones. Yr oedd ef yn flaenor i ddechreu, ac yn bregethwr wedi hyny, ac ni bu yn llenwi y ddwy swydd ond prin chwe' blynedd. Bu farw megis ar darawiad trwy gyfarfod â damwain yn y chwarel, Ionawr 27ain, 1840. Yr oedd yn byw mewn amser pwysig ar grefydd yn yr ardaloedd hyn, ac fe wnaeth waith mawr, fel y mae ei enw yn berarogl yn yr holl fro hyd heddyw. Seren ddisglaer ydoedd, yn goleuo yn danbaid ac yn diflanu. Ymddangosodd cofiant iddo yn y Drysorfa am Chwefror, 1841. Rhyw ddeuddeg mlynedd fu ei dymor yn yr ardal hon; daeth yma o Sir Gaernarfon yn ddyn digrefydd, ofer, a gwyllt ei fuchedd. Yr oedd mor alluog yn ei anystyriaeth a'i annuwioldeb, fel y penderfynodd ysgrifenu llyfr yn erbyn yr athrawiaeth Galfinaidd; ond wrth chwilio y Beibl i'r diben hwnw, gwelodd mai Calfiniaeth oedd yn iawn. Cafodd dröedigaeth sydyn a thrwyadl wrth wrando y Parch. T. Owen, o Fôn, ac ymunodd â chrefydd. Dewiswyd ef yn flaenor yn Nghorris yn 1835, a'r flwyddyn ganlynol dechreuodd bregethu. Ni chawsai fyned i'r ddwy swydd hyn mor fuan oni bai fod gallu anghyffredin ynddo, a disgwyliad mawr wrtho. Efe oedd tad yr achos dirwestol yn Nghorris. Yr ydoedd yn daranwr yn erbyn meddwdod; yn areithiwr mor rymus a nerthol, fel yr ymunai pawb â dirwest a'u clywent ef unwaith. "Morris Jones, y pregethwr, oedd y dirwestwr cyntaf, ac ymunodd ychydig ag ef cyn cael cyfarfod." Nid yn unig efe a ardystiodd â'i law gyntaf, ond efe, mae'n ymddangos, oedd y cyntaf a'r mwyaf ei ddylanwad o blaid yr achos da hwn yn y cychwyn cyntaf yn yr ardaloedd. Torodd allan hefyd yn bregethwr grymus ar unwaith. Meddai ar allu meddyliol, cryf; ymroddodd i ddiwydrwydd a llafur dirfawr; perthynai i'w ysbryd ireidd—dra a difrifwch anghyffredin, a thrwy y pethau hyn, yr oedd y wlad wedi dyfod i gredu ei fod yn wr amlwg yn llaw yr Arglwydd i wneuthur daioni. Tra rhyfedd a dieithrol oedd y difrifwch a'r dylanwad a ddilynai y bregeth olaf a draddododd yn Llanwrin, y nos Sabbath olaf cyn ei farwolaeth. Y dydd Llun canlynol y cyfarfyddodd a'r ddamwain. Mae y bregeth ragorol hon wedi ymddangos yn y Drysorfa, ac yn llyfr y Parch. G. Ellis, M.A. Gadawodd bywyd, a gwaith, a marwolaeth Morris Jones ddylanwad ar y wlad a barhaodd yn hir yn ei effeithiau.

Robert Lumley. Dyn da, egwyddorol, a di-dderbyn-wyneb, a blaenor ymroddgar. Yr oedd yn glir ei syniadau am athrawiaethau crefydd, ac yn dra chrefyddol ei ysbryd. Symudodd i Abergynolwyn, a dewiswyd ef yn flaenor yno. Bu ystormydd anghydfod yn ysgwyd yr eglwys hono yn ei amser ef, ond daliodd Robert Lumley ei afael yn dyn yn ei grefydd, a bu farw yn orfoleddus.

Richard Jones, Blue Cottages. Gellir dweyd am dano ef yn ddibetrus ei fod yn "wr defosiynol ac yn ofni Duw." Heb fod yn fawr o allu na doniau, ond prydferth dros ben ei gymeriad. Rhoddodd dystiolaeth eglur i'w gymydogion mai pethau crefydd oedd ei bethau blaenaf, a bod gwasanaethu crefydd yn hyfrydwch mawr iddo. Wedi i'r hen flaenoriaid gael eu symud gan Ragluniaeth, disgynodd llawer o'r gwaith arno ef tra nad oedd ond blaenor lled ieuanc, a gogwyddodd yntau ei ysgwyddau ar unwaith i dderbyn y gwaith. Un o'r rhai mwyaf hyfryd yn gwrando'r Gair ydoedd; un o'r rhai goreu am gyngor i ieuenctyd, a'r mwyaf ei zel gyda phob rhan o waith yr Arglwydd. Rhoddir y dyfyniad canlynol fel engraifft deg o'i sylwadau yn y cyfarfod eglwysig nos Sabbath:—

"'Roeddwn i yn teimlo wrth wrando y buaswn yn mentro y Gwr pe buasai gen i fil o eneidiau. Mi fuaswn yn eu rhoddi iddo bob un. A bron nad oeddwn i, fel y clywais i am un, yn dymuno eu bod genyf er mwyn eu rhoddi iddo."

Bu Mr. Robert Evans yn flaenor gweithgar yma cyn iddo symud i lawr i Gorris; a Mr. E. Jones, Ffynonbadarn, cyn iddo yntau symud i Bethania.

Cyfodwyd tri i bregethu o eglwys Aberllefeni—y Parchedig G. Ellis, M.A., Bootle, yr hwn a dderbyniwyd fel ymgeisydd am y weinidogaeth yn Nghyfarfod Misol Bryncrug, Hydref, 1863; y Parch. John Owen, yn awr o Aberdyfi, a'r Parch. John Owen Jones, Llanllechid, Arfon.

Y gweinidog a fu mewn cysylltiad bugeiliol â'r eglwys hon gyntaf mewn undeb â Chorris ydoedd y Parch. Evan Jones, yn awr o Gaernarfon. Bu yma o 1868 i 1872. Ar ei ol ef, bu Mr. D. Ifor Jones yn cymeryd gofal yr eglwys am oddeutu blwyddyn. Wedi hyn, bu y Parch. John Owen yn weinidog yma a'r Alltgoed yn unig, o Mehefin 20fed, 1882, hyd ddiwedd Rhagfyr, 1885. Ac y mae y Parch. R. J. Williams, gynt o Ffestiniog, wedi ymsefydlu yma er dechreu 1887.

Y blaenoriaid ydynt, Mri. William Ellis, William Lewis, Evan Griffith, Hugh Evans, David Thomas, Morgan Morgan.