Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I/Llanegryn

← Llwyngwril

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I gan Robert Owen, Pennal

Corris

LLANEGRYN

O ddechreuad y pregethu cyntaf gan y Methodistiaid yn y rhan yma o'r wlad yn 1780, gellir tybio fod ambell un yn mhlwyf Llanegryn, yn ystod y deng mlynedd dilynol, yn cael tueddu ei feddwl i wrando yr efengyl. Ychydig o gyfeillion crefyddol eu naws, fel rhyw loffion grawnwin, un yma ac acw." Dyna yr oll sy'n wybyddus am hanes crefyddol y plwyf rhwng. 1780 a 1790. Yr hanes cyntaf sier am y lle ydyw yr hyn a geir yn Methodistiaeth Cymru:—"Yr oedd i'r Methodistiaid achos bychan cyn hyn (1795) yn Llanegryn. Bu dyfodiad tad Cadben Edward Humphreys a'i deulu i fyw i Peniarth, yn mhlwyf Llanegryn, yn gryfhad mawr i'r ychydig broffeswyr ag oedd yno eisoes. Dywedir mai tri oedd yn proffesu yn y plwyf pan ddaeth y teulu hwn i Beniarth. Nid oedd gwr Peniarth ei hun yn proffesu, ond yr oedd ei wraig a'i fam-yn-nghyfraith, ac yr oedd yntau yn gwybod digon am Fethodistiaeth i beri iddo siarad yn dirion am dano, a bod yn barod i wneuthur- cymwynas iddo. Yn fuan ar ol dyfodiad y teulu hwn i Beniarth, cymerodd y wraig dy bychan yn mhentref Llanegryn. Y darluniad a roddir o'r tŷ hwn sydd debyg i hyn Tŷ wedi. ei adeiladu o bridd ydoedd; gwellt oedd ei do, a phridd oedd ei lawr. Ei holl ddodrefn ydoedd un fainc i eistedd a phulpud.. Ac nid pulpud cyffredin ydoedd chwaith. Gwnaed ef o ddau bolyn wedi eu curo i'r llawr pridd, ac ar y polion hyn yr oedd. ystyllen gref wedi ei hoelio, i ddal y Beibl. Ceryg wedi eu. tyru ar eu gilydd, ac wedi eu gorchuddio â thywyrch gleision sefyll arnynt.'" Ychwanegir hefyd, "yma y bu pregethu am rai blynyddoedd ar ol y flwyddyn 1783." Os yw hyn yn gywir, yr oedd pregethu amlach yma yn foreuach na'r ardaloedd cylchynol. Ond llawn mor debyg mai gwall argraffyddol sydd yma. "Yr oedd gwr Peniarth yn warden y plwyf, trwy fod y wardeiniaeth yn gysylltiedig â'r tyddyn. Fe fyddai aflonyddu weithiau ar yr addoliad yn y lle bach hwn,. ond nid cymaint ag a fuasai pe na buasai Mr. Humphreys yn warden; yr hwn fyddai ei hun yn achlysurol ymhlith y gwrandawyr. Yr oedd tafarnwr o'r enw Richard Anthony yn byw yn y pentref, yr hwn a roddai gwrw i ryw greadur haner call, am aflonyddu yr addoliad, a dywedir i Lewis Morris gael ei drin yn annuwiol rai troion yno,' ynghyd â rhywrai eraill."

Y mae yr hanes canlynol hefyd am yr un teulu, yr hwn y mae yn amlwg a ddigwyddodd ychydig yn flaenorol i 1795, yn ddyddorol:—

"Ni ddiangodd yr ardal hon yn llwyr oddiwrth ymosodiad y boneddwr y soniasom uchod am dano. Anfonodd, medd yr hanes, ddau geisbwl a writ ganddynt i ddal nain (?) Cadben Humphreys, ymysg eraill o grefyddwyr y fro. Yr oedd yr hen wraig yn byw mewn tŷ yn ymyl Peniarth, a chafodd wybodaeth trwy ryw foddion, fod y cyfryw rai yn dyfod i ymofyn am dani. Anfonwyd hi, gan hyny, i dy arall, lle yr oedd gwr a gwraig yn proffesu, ac yn denant i wr Peniarth. Bu y ddau geisbwl am ran o ddau ddiwrnod yn gwibio o amgylch y gymydogaeth, yn chwilio am dani, ac yn methu ei chael. Prydnhawn yr ail ddiwrnod, aeth Mr. Humphreys atynt, gan ofyn iddynt,—

'Pa beth, wyr da, sydd arnoch eisiau? Yr ydych yn bur debyg i ladron, neu ddynion yn llygadu am gyfle i wneyd drwg!

'Na, nid lladron m'onom,' ebe hwythau.

'Pa beth, ynte, all fod eich neges yn gwibio o amgylch tai pobl, os nad ydych ar feddwl drwg?'

'Y gwir ydyw,' ebe y dynion, 'y mae genym wŷs oddiwrth Mr. C——t, i ddal eich mam-yn-nghyfraith.'

Ni choeliai i ddim,' ebe yntau, 'nad esgus ydyw hyn a ddywedwch, i guddio eich drygioni; o leiaf ni choeliaf chwi, os na chaf weled y wŷs?'

Rhoddwyd y wŷs iddo i'w darllen, yntau a'i cymerodd ac a'i cadwodd gan fyned tua'r pentref, a'i dynion yn ei ganlyn, ac ofnent ymosod arno gan ei fod yn gryf o gorff, ac o gryn ddylanwad yn y gymydogaeth. Bu hyn yn foddion i ddyrysu yr amcan ar y pryd, ac yn fuan ar ol hyn, gosodwyd y gwahanol leoedd addoliad o dan nawdd y gyfraith, a rhoes y gŵr bonheddig ei amcan heibio."

Yn perthyn i'r un cyfnod yr oedd yr hen wraig y ceir ei hanes yn mynu dilyn moddion gras er gwaethaf gwrthwynebiad ei gŵr, ac yn myned iddynt yn ei chlocsiau. "Yr oedd yn ardal Llanegryn hen wraig yn un o'u nifer [sef yn un o'r rhai a ddilynent foddion gras trwy rwystrau], yr hon a wrthwynebid yn greulawn gan ei gŵr i fyned i'r cyfarfodydd crefyddol. Er ei hatal, arferai guddio ei hesgidiau; hithau, yn hytrach na cholli y moddion, a âi iddynt yn ei chlocsiau. Ac ymddengys mai nid 'ofer y bu ei llafur yn yr Arglwydd,' gan y dywedai yn orfoleddus wrth ei gŵr, ychydig cyn marw, 'Mae y clocsiau wedi cario'r dydd.'"

Y peth nesaf o ddyddordeb am Lanegryn ydyw yr hanes. am Lewis William yno yn cadw yr Ysgol Sul, ac ysgol ar nosweithiau gwaith, i ddysgu plant i ddarllen, pryd nas gallasai ef ddarllen dim ei hun. Ceir ei hanes yn helaethach mewn lle arall. Yr oedd L. W. yn cadw Ysgol Sul yn y modd hwn, oddeutu dwy flynedd yn flaenorol i 1800. Yr oedd y son am dano yn gwneuthur hyn wedi cyraedd i glustiau John Jones, Penyparc, oblegid tua'r flwyddyn 1799 yr oedd y gŵr hwnw yn adrodd yr hanes wrth Mr. Charles, o'r Bala, ac yn ei gymell iddo fel un a allai wneuthur ysgolfeistr gyda yr Ysgolion Rhad. cylchynol.

Dywed L. W. ei hun am yr ardal yr adeg yma, "Yr oedd yn Llanegryn y pryd hyn, un dyn pur dlawd, a dwy wraig, ac arwydd neillduol arnynt eu bod yn ofni yr Arglwydd. Enw y gŵr oedd Edward Jones. Enw un o'r gwragedd oedd Mrs. Jane Humphreys, gwraig gyfoethog a chrefyddol iawn; enw y llall oedd Elizabeth Evans, gwraig dlawd o bethau y byd hwn, ac yn dioddef erledigaeth fawr oddiwrth ei gŵr. Yr oedd hon yn nodedig o dduwiol, a bu o gysur a chymorth mawr i mi Byddai y rhai hyn yn ymgynull unwaith yn yr wythnos i ddarllen a chyd-weddio, a dweyd eu profiadau i'w gilydd, a chynghori eu gilydd i fyw yn grefyddol. Byddwn inau yn myned i'w plith, ac yn cael fy ngoddef ganddynt, a derbyniais yn eu cyfeillach lawer iawn o les a chysur crefyddol. Yr oeddynt hwy mewn undeb âg eglwys Dduw yn Bryncrug, ac yno yn derbyn yr ordinhad o Swper yr Arglwydd. Aethum gyda hwy i Fryncrug, a chefais fy nerbyn yno ar eu tystiolaeth hwy am danaf."

Ysgrifenwyd y paragraff canlynol gan y Parch. Owen William, Towyn, ac y mae yn sicr o fod yn gywir, gan ei fod yn llygad-dyst o'r hyn a ysgrifena:—"Yr oedd y pryd hwnw bump o grefyddwyr yn perthyn i'r Methodistiaid yn Llanegryn —pedwar o wyr, ac un ferch ieuanc; ac yr oedd yno Ysgol Sabbothol hefyd. O'r Bwlch y byddent yn cael cynorthwy i gadw yr ysgol. Darfu i bobl y Bwlch fy ngosod i fod yn Llanegryn bob Sabbath i ofalu am yr ysgol; yr oeddwn yn bur falch o'm swydd, a daeth yno ysgol led siriol, ac ymunodd rhai â'r society. Cedwid yr ysgol yn mharlwr Penybanc, tŷ tafarn; a byddem yn fynych yn cael pregeth ar y Sabbath, y boreu, neu ddau o'r gloch, a chyfarfod gweddi yn yr hwyr. Yr wyf yn meddwl mai yr amser mwyaf dedwydd a difyrus a aeth dros fy mhen ydoedd yr amser y bum yn golygu tipyn ar yr Ysgol Sabbothol yn Llanegryn." Yr oedd hyn oddeutu y flwyddyn 1805, ac yn Llanegryn y pryd hwn y dechreuodd Owen William bregethu. Gwelir mai yn araf iawn yr oedd yr achos yn cynyddu yn Llanegryn; tri oedd yn proffesu yn y plwyf cyn i deulu Cadben Humphreys fyned i fyw i Beniarth, yn flaenorol i 1795, fwy na deng mlynedd o amser cyn yr adeg y crybwylla O. W. am dani.

Hynodid y trigolion fel rhai mwy paganaidd ac anwybodus na'r cyffredin o'u cydoeswyr. Oddeutu 1793, deuai y Parch. Robert Griffith, Dolgellau, ac un neu ddau gydag ef o'r dref hono, i Lanegryn, i gynorthwyo i gynal cyfarfodydd gweddïau. Adroddai yn agos i ddiwedd ei oes am ymddygiad y bobl yn y cyfarfodydd hyn. Un tro, a hwy yn cynal cyfarfod gweddi mewn tŷ, yr oedd nifer o bobl wedi dyfod ynghyd, a'r merched oedd yno yn brysur wäu eu hosanau. Tra yr oedd un o'r ddau frawd arall ar ei liniau yn gweddio, yr oedd y bobl yn myn'd a dyfod allan, a'r merched a arosent wrthi hi yn gwäu hosanau, ac ofnai R. Griffith iddynt fyned allan i gyd cyn i'r brawd orphen gweddio, a dywedai ynddo ei hun, "Pe cawn i fyned ati hi, mi cadwn i hwy i fewn." Ond pan ddaeth ei dro, nid oedd pethau fymryn gwell, myned allan yr oeddynt ar ganol ei weddi yntau.

Bu yr eglwys yn Llanegryn yn derbyn cynorthwy i gario y moddion ymlaen am flynyddoedd meithion ar ol cychwyniad cyntaf yr achos yno, a hyny yn benaf oddiwrth eglwysi y Bwlch a Bryncrug, ac i'r lle olaf yr elai aelodau yr eglwys i'r cymundeb dros hir amser. Ystyriai yr eglwysi bychain cylchynol Jno. Jones, Penyparc, fel tipyn o frenin yn gystal a bugail arnynt. Dywed rhai fu yn byw yn yr ardal wedi hyn, fod parhau i fyned i'r cymundeb i Bryncrug, yn lle ymroddi i fod yn gwbl ar eu penau eu hunain, wedi bod yn wanychdod mawr i'r achos yn Llanegryn, ac effeithiodd ar y lle i fesur hyd heddyw. Y mae Mr. David Davies, mab i William Davies, Llechlwyd, yn cofio, pan yr oedd ef tuag wyth oed, ei dad yn dyfod i'r tŷ un noson waith ar ol bod yn Llanegryn yn cadw society. Yr oedd ei fam ar y pryd yn eistedd wrth y tân, yn gwäu, ac meddai W. D., "Fe ddaeth tri i'r seiat yn Llanegryn heno." Y wraig, gan ollwng yr hosan o'i llaw ar unwaith, a ddywedai, "Fe ddaeth yn wir? Oes genych ryw feddwl. honynt, William?" "Oes," atebai yntau, "mae genyf dipyn o feddwl o un o honynt, 'does genyf fawr feddwl o'r ddau arall." Felly yn union y troes pethau allan: ymfudodd yr un hwnw i'r America, a daeth wedi hyny yn bregethwr yno. Wele, gymaint o ddyddordeb a gymerai gwr a gwraig y Llechlwyd yn yr achos y pryd hwn! Ar ol hyn, daeth eu plant a'u hwyrion hwythau yn golofnau o dan achos crefydd, yn ngwahanol barthau y byd.

Adeiladwyd y capel cyntaf yn Llanegryn yn 1811; mae y weithred wedi ei dyddio Mai 13eg, y flwyddyn hono. Cafwyd tir yn nghwr y pentref, ar brydles o 99 mlynedd, am ardreth o 15s., gan Mr. David Davies, yr hwn oedd yn berchen y tyddyn a elwir y Trychiad. Yr oedd ef yn dad i'r blaenor blaenllaw gyda yr Annibynwyr yn Mhennal, Mr. Morris Davies, Cefnllecoediog. Yr ymddiriedolwyr oeddynt—Thomas Charles, B.A., William Hugh, Howell Thomas (Cwrt), Robert Griffith, Lewis Morris, Owen Evans (Tyddynmeurig), a John Jones, Penyparc. Nid oes wybodaeth pa faint oedd y draul. Yr oedd dyled ar y capel yn 1824, oblegid mewn llythyr at Lewis William, yr hwn oedd ar y pryd yn ysgolfeistr yn Nolgellau, dyddiedig Mawrth 30ain y flwyddyn hono, dywed John Jones, Penyparc, "Yr ydwyf yn dymuno arnoch hysbysu Mr. R. Griffith fod arnaf eisiau yr arian sydd ddyledus i mi oddiwrth logau a ground rent capel Llanegryn. Y swm ydyw £2 10s. 4c. Fe'm siomwyd amryw weithiau am danynt. A thalwch 13s. o honynt i John Peters at y Casgliad Bach. Mae fy merch yn hytrach yn waeth yr wythnos yma nag y bu, onide buasai yn dda genyf fod yn y Gymdeithasfa gyda chwi. Yr ydwyf yn mhellach mewn modd neillduol yn deisyf arnoch roddi eich cyhoeddiad yma—ni feddwn ni yr un Sabbath ond y nesaf a bydded i chwi o'ch hynawsedd fod yn anogaethol i eraill ddyfod. Yr ydym wedi bod yn dlawd iawn am foddion y mis diweddaf. Mae fy meddwl yn isel, a'm natur yn llesg, ynghyda gwaeledd fy unig ferch. Cofiwch am danom o flaen gorsedd gras. Wyf, eich profedigaethus frawd yn rhwymau yr efengyl, John Jones. D.S. Fe fydd i Humphrey y gwas ddyfod ddydd Iau i Ddolgellau. Rhoddwch y llyfrau a'r £2 arian iddo ef. Mae arnaf eisiau yr arian yn ddiffael i dalu y rhent ddydd Iau." Casglodd Llanegryn £40 at ddiddyledu capelau y Dosbarth yn 1839, ac nid yw yn ymddangos iddynt hwy dderbyn dim o'r casgliad cyffredinol, y tebyg wrth hyny ydyw eu bod hwy eu hunain yn ddiddyled y flwyddyn hono. Yn 1848 prynwyd y brydles am £30, ac oddeutu yr un flwyddyn adgyweiriwyd y capel. Yr oeddynt mewn dyled drachefn yn 1850, o £80. Yn 1878 gwnaed y capel o newydd, yn y maint y mae yn bresenol, ac aeth y draul yn £450. Cynwysa y capel le i 160 eistedd ynddo. Gwerth presenol y capel a'r eiddo perthynol iddo ydyw £675.

Y mae pob gwybodaeth am y tô o grefyddwyr cyntaf Llanegryn bron wedi llwyr ddiflanu. Ni wyddis am enwau ond rhyw ddau neu dri o deuluoedd fu a llaw gyda dygiad yr achos ymlaen am y deugain mlynedd cyntaf. Dywed Owen William mai dau o'r brodyr crefyddol yno a'u perswadiodd ef i ddechreu pregethu, a bod un o'r ddau yn flaenor, ond ni chawsom wybod pwy ydoedd y blaenor, na'r un o'r brodyr eraill. Gan nad oes hanes y ffyddloniaid yn Llanegryn, am y deugain mlynedd hyn, ar gof a chadw, nid oes dim i'w wneyd ond myned heibio iddynt mewn distawrwydd. Y mae un teulu, modd bynag, oedd ymhlith y ffyddloniaid yma yn nechreu y ganrif hon yn teilyngu sylw, sef teulu Vincent ac Elizabeth Jones, Talybont. Ymddengys nad oedd y gwr yn proffesu tra y bu yn aros yno, ond yr oedd Elizabeth Jones yn wraig nodedig o grefyddol. Y teulu hwn oedd yn lletya pregethwyr dros y nos y pryd yma, a chan fod Talybont filldir neu fwy oddiwrth Lanegryn, deuent a bwyd i'r pregethwyr i'r pentref. Yr oedd gan y teulu liaws o blant, a dygid hwy i fyny yn grefyddol gan eu mam. Bu dau o'r plant—Vincent ac Anne—farw yn dra ieuanc, o fewn ychydig ddyddiau i'w gilydd, mewn canlyniad i glefyd poeth oedd yn y tŷ. Ymddangosodd ychydig goffadwriaeth am danynt yn y Drysorfa, Gor., 1822, o'r hyn y mae a ganlyn yn ddyfyniad:—

"Yn fuan wedi i'r cyfarfodydd Chwechwythnosol gael eu sefydlu yn y cylch hwn, rhwng y Ddwy Afon, penderfynwyd yn un o honynt, fod i'r holl ysgolion gadw cyfarfodydd neillduol gyda'r rhai moesol o'r ysgolheigion; a golygwyd hwythau (Vincent ac Anne Jones) i fod yn aelodau o honynt. Ymhen ychydig, buddioldeb y cyfarfodydd hyny a ddaeth yn amlwg; ieuenctyd yr ardal a ymglymasant mewn undeb a'u gilydd, a chariad brawdol a flagurodd yn eu plith, a dygwyd llawer i'r agwedd hono, 'i gloffi rhwng dau feddwl.' Ac mewn cyfarfod o'r fath a enwyd torodd allan yn ddiwygiad grymus, ac yn y diwygiad hwn symudwyd y ddau hyn i'r eglwys."

Bu y ddau farw Mai, 1821, mewn gorfoledd mawr, Vincent yn 17 oed, ac Anne yn 22 oed. Diwygiad Beddgelert oedd hwn, a dyma flaenffrwyth y diwygiad yn yr ardal hon. Torodd allan, fel y gwelir, ymhlith y plant. Mor fawr oedd gofal arweinwyr yr Ysgol Sabbothol y pryd hwn, yn trefnu "i gynal cyfarfodydd neillduol gyda'r rhai moesol o'r ysgolheigion!" Nid oedd rhyddid i blant fod yn y society cyn hyn, ond gwelwyd fod yr Arglwydd yn bendithio yr ymgais gyntaf i lafurio gyda hwy. Yr oedd yr un peth yn cael ei wneyd yr un amser yn Nolyddelen, cwr pellaf yr un Cyfarfod Misol, pan yr oedd bechgyn Tanycastell yn blant, yr hyn a fendithiwyd mewn modd neillduol iddynt hwythau. Mor werthfawr, hefyd, i'r plant ydoedd fod esiampl grefyddol yn cael ei roddi iddynt yn eu cartref Symudodd y teulu hwn o Dalybont i Lanerchllin, ardal Maethlon, oddeutu 1825. Mab arall i Vincent ac Elizabeth Jones oedd y pregethwr adnabyddus, y Parch. William Jones, o Lanerchllin, Maethlon; a mab arall iddynt, hefyd, oedd John Jones, yr hwn a dreuliodd y rhan olaf o'i oes yn flaenor duwiol a gweithgar yn Aberdyfi. Byddai ei fam yn arfer rhoddi ei llaw ar ben John, pan oedd yn fachgen yn Nhalybont, bob amser cyn iddo gychwyn i races ceffylau Towyn, ac arferai John ddweyd, wedi iddo ddyfod yn ddyn, ac yn grefyddwr, mai clywed llaw ei fam ar ei ben a fu yn foddion ei dröedigaeth. Gwelir ychwaneg o hanes y wraig dra rhagorol hon mewn cysylltiad â Maethlon.

Wedi colli y teulu hwn o Lanegryn, cododd Rhagluniaeth un arall i ofalu am yr achos yma yn mherson Mr. Llwyd, y Siop. Yr oedd ef mewn amgylchiadau da, a chanddo dŷ helaeth a chyfleus yn nghanol y pentref. Heblaw hyny, yr oedd ganddo galon rydd, ac ni fu yn brin mewn unrhyw fodd tuag at achos yr Arglwydd Iesu. Gwir ofalai am yr achos yn ei bobpeth allanol; cadwodd y pregethwyr a'u ceffylau am lawer o flynyddoedd; gofalai am y cyhoeddiadau, ac am y llyfrau; cyhoeddai ar ddiwedd y moddion. Ond gadawai bethau ysbrydol yr achos i rywrai eraill. Ni ddewiswyd mo hono yn flaenor, ac yn wahanol i lawer, nid oedd arno eisiau cael ei ddewis. Dywedir mai efe a orchfygodd J. J., Penyparc, i gael yr eglwys yn Llanegryn i fod yn hollol arni ei hun, yn lle myned i Brynerug i'r cymundeb bob mis. Daeth Mr. Llwyd yma oddeutu 1820, a bu am ddeugain mlynedd, sef hyd ei farwolaeth, yn gefn mawr i'r achos.

Heblaw Mr. Llwyd, bu yr eglwys yn amddifad o ddynion blaenllaw mewn adeg foreuol yn ei hanes. Y blaenor cyntaf y cawsom ei enw ydoedd Evan Jones, un o'r ddau frawd o'r Dyffryn Gwyn yn cychwyn yr achos yn Maethlon. Gŵr duwiol iawn, ond heb allu na dylanwad i flaenori. Humphrey Pugh a fu yn flaenor yma cyn symud i'r Tonfanau, Sion Robert, Nantcynog, oedd ŵr da iawn, ac a ddewiswyd yn flaenor, fel y'n hysbyswyd, yn 1837, ond a wnaethai waith blaenor lawer o amser cyn hyny. Mae ei deulu ymhlith y rhai ffyddlonaf yn Llanegryn hyd heddyw.

Yn y flwyddyn 1836 y symudodd meibion a merched y Parch. Richard Jones, y Wern, o Rhosigor i Glanmachlas. Bu eu dyfodiad hwy yno yn foddion i roddi bywyd newydd yn yr achos. "Nid oedd neb yn flaenor yno y flwyddyn hono," ebe Mr. Jones, yn awr o'r Tymawr, Towyn, "ac yr oedd yr achos yn hynod o isel." Dywed, hefyd, yn mhellach, iddo ef fyned i'r society lawer gwaith, a neb yn dyfod yno i'w gyfarfod. Byddai yr eglwysi yn hwyrfrydig iawn i ddewis blaenoriaid y blynyddoedd hyny. Modd bynag, dewiswyd Mr. G. Jones yn flaenor yn Llanegryn y flwyddyn gyntaf wedi iddo ymsefydlu yn Glanmachlas, sef yn 1837. Bu ei frawd, Mr. John Jones, yn gynorthwy mawr i'r achos, ac yn flaenllaw gyda'r canu am hir amser. Efe ac Isaac Thomas oeddynt yn gofalu am arian y seti yn 1850. Mr. John Owen, yn awr o Penllyn, Towyn, a fu yn flaenor ffyddlon yma am flynyddoedd. Hugh Price, Ty'rgawen, a neillduwyd yn flaenor, ond bu farw yn lled fuan wedi hyny.

John Evans, Ty'ncornel.—Gŵr nodedig o ffyddlon; dilynai foddion gras yn gyson, er fod ganddo ddwy filldir o ffordd i'r capel. Gweithiodd yntau ddiwrnod hir cyn ei osod yn y swydd o flaenor, oblegid yn 1852 y neillduwyd ef. Bu ei weddw, yr hon oedd yn wraig dra chrefyddol, yn niwedd ei hoes, yn cadw ty capel yn Llanegryn. Y mae mab iddynt, Mr. Evan Evans, yn flaenor yn Abertrinant.

Robert Evans, Rhydygarnedd. Brawd oedd ef i'r John Evans crybwylledig. Dygwyd ef a'i frawd, a brodyr eraill i fyny yn Cefncaer, Pennal. Perthynai ei rieni i Eglwys Loegr, a dygent fawr zel drosti. Ymunodd Robert Evans â'r Methodistiaid pan yn 15 oed, mewn amser o ddiwygiad brwd gyda'r enwad hwnw yn Mhennal. Cafodd lawer o rwystrau i broffesu crefydd yn ei gartref, ac arferai son llawer hyd ddiwedd ei oes am y modd y darfu iddo orchfygu y rhwystrau. Mentrodd ef a'i frawd hŷn nag ef ofyn i'w tad a gaent gadw dyledswydd pan oeddynt yn llanciau. Ni omeddwyd hwy, er hyny elai y teulu ymlaen a'u gorchwylion yn ystod y ddyledswydd. Ond wrth ddyfalbarhau, a byw i fyny a'u proffes, aeth crefydd y llanciau yn drech na rhagfarn y rhieni. Ymhen blynyddoedd dewiswyd Robert Evans yn flaenor yn Mhennal. Dewiswyd ef drachefn gan yr eglwys yn Llanegryn, ac mewn Cyfarfod Misol yno, yn Mai 1852, ceir yr hysbysiad a ganlyn,—"Ymddiddanwyd â brodyr a ddewiswyd yno i flaenori, sef John Evans, Ty'ncornel; a Robert Evans ei frawd, a chadarnhawyd y dewisiad gan y Cyfarfod Misol." Nodwedd neillduol Robert Evans ydoedd zel a ffyddlondeb. Er ei fod yn byw agos i dair milldir oddiwrth y capel, byddai efe ymhob moddion o ras, Sabbothiol ac wythnosol, a byddai yno bob amser yn y dechreu. Yr oedd ganddo barch neillduol i foddion gras, ac i weinidogion y gair. "Nis gallai weled pa fodd y cydsafai parch i grefydd âg ymddygiad rhai crefyddwyr yn dirmygu gweinidogion yr efengyl." Rhoddai hefyd lawer o gymorth iddynt i bregethu trwy ei astudrwydd yn gwrando. Yr oedd yn weithiwr cyson yn ol ei allu gyda phob rhan o achos crefydd. Ychydig fisoedd cyn ei farw aeth ef ac un arall o gwmpas yr ardal i gasglu at ddyled y capel, ac wrth gyflwyno y swm a gasglasant i'r eglwys, dywedai, "Nid wyf am eich blino eto ynfu an am y gweddill; cewch orphwys yrwan am dipyn. Ond y mae arnaf eisiau gweled y capel yn ddiddyled; a blwyddyn i ddechreu haf nesaf, yr wyf yn bwriadu, os byddaf byw, ddyfod o gwmpas eto i ofyn eich ewyllys da, i ni gael clirio ymaith y gweddill." Ond cyn i'r amser hwnw ddyfod i fyny yr oedd ef wedi myned i dderbyn ei wobr. Bu farw Chwefror 4, 1883, yn 76 oed, wedi bod yn proffesu crefydd am 60 mlynedd, ac yn flaenor am 46 mlynedd.

William Jones, Cemmaes. Brodor oedd ef o Talsarnau. Trwy offerynoliaeth Mr. G. Jones, Tymawr, y pryd hwnw o Glanmachlas, y symudodd i fyw i Lanegryn. Argyhoeddwyd ef mewn cyfarfod pregethu yn Penrhyndeudraeth, o dan weinidogaeth y Parch. Robert Williams, Llanuwchllyn. Bu yn proffesu crefydd am 50 mlynedd, ac yn flaenor am tua 40 mlynedd, ac arhôdd ei fwa yn gryf hyd y diwedd. Yr oedd yn weddiwr mawr, ac yn ddirwestwr aiddgar. Ymunodd â dirwest yn y cychwyn cyntaf, a chadwodd ei ddirwestiaeth yn ddifwlch hyd y diwedd. Araeth ar ddirwest a gafwyd ganddo yn y seint olaf y bu ynddi. "Mi wn i," meddai, "beth sydd mewn tafarn gystal â neb o honoch chwi; mi fum i yn byw dros haner blwyddyn mewn tafarn; yno y clywais i fwyaf o gablu, yno y clywais i gymeryd enw y Bôd mawr yn ofer, yno y gwelais i hel mwyaf o feiau ar grefyddwyr." Bu farw Ebrill 5ed, 1885.

Edward Rees, y pregethwr.—Crydd oedd ef wrth ei alwedigaeth, ac yr oedd mewn amgylchiadau isel o ran pethau y byd hwn. Bu yn pregethu am flynyddoedd yn yr ardal hon; symudodd oddiyma i Ffestiniog, ac ymfudodd i America cyn hir ar ol y flwyddyn 1840.

Evan Morris.—Yr oedd yntau yn bregethwr. Bu yn gwasanaethu gyda John Jones, Penyparc. Priododd gyda gweddw oedd yn byw yn y Trychiad, Llanegryn. Wedi bod yma am ysbaid, symudodd i fyw gerllaw Dolgellau. Ymfudodd i America Mai 16eg, 1849, a chan ei fod yn isel ei amgylchiadau, cyfranodd y Cyfarfod Misol 40p. tuag at ei gynorthwyo i ymfudo. Rhoddwyd cynorthwy, hefyd, i Edward Rees i ymfudo.

Mae y Parch. W. Davies wedi ymsefydlu yma er y flwyddyn 1859, ac wedi gwneyd gwaith gweinidog yr holl flynyddoedd hyn. Yma oedd cartref genedigol y Parch. David Jones, Talygareg ond dechreuodd bregethu wedi myned oddicartref i Loegr.

Y blaenoriaid presenol ydynt Mri. Hugh Pugh, Rowland Davies, Edward Roberts, David Bennett, a Morris Roberts.