Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II/Dechreuad yr Achos yn Penrhyndeudraeth

← Pandy-y-Ddwyryd

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II gan Robert Owen, Pennal

Pencaergô a Gelligwiail

PENOD IV.

DECHREUAD YR ACHOS YN PENRHYNDEUDRAETH

CYNWYSIAD.—Y Penrhyn yn dramwyfa i Sir Gaernarfon—Y dull y cludwyd y tân—Y personau a ysgrifenodd yr hanes— Parch. Daniel Rowlands, Llangeitho, yn pregethu yma——Y ceff— ylau yn yr ardd bytatws—Erlid William Evans, Fedw—arian— Hanes Dafydd Sion James—Helyntion adeiladu y capel—Can— lyniadau brawychus yr erlid—Dal aderyn yn fwyd i'r pregethwr— Yr hynod Catherine Griffith—Cyfryngiad gwyrthiol i gael tal at y tro mis—Penderfynu rhoddi yr achos i fyny—Blaenoriaid cyntaf y Penrhyn.

"Yr oedd Brynengan yn orsaf sefydlog gan y Methodistiaid pan oedd Penrhyndeudraeth yn ei fabandod, er fod y Penrhyn yn un o'r lleoedd hynaf yn Ngwynedd."—Methodistiaeth Cymru, II., 149.

 N unol â'r dystiolaeth uchod, ac yn unol â hanesion eraill sydd ar gael, y mae sicrwydd fod Penrhyndeudraeth yn un o'r ardaloedd cyntaf y sefydlwyd achos crefyddol ynddynt, o fewn chwe sir Gogledd Cymru. Yma yr adeiladwyd yr ail gapel yn Sir Feirionydd. Y Bala yn unig oedd wedi ei ragflaenu. Adeiladwyd capel Penrhyndeudraeth yn y flwyddyn 1777. Dechreuwyd pregethu yn yr ardal lawer o amser yn flaenorol i hyn, ac yr oedd eglwys hefyd wedi ei ffurfio yn y lle yn gynt. Eto, nis gellir nodi yr amser y rhoddwyd cychwyniad ffurfiol i'r achos, gyda dim sicrwydd. Yr ydys yn y benod flaenorol wedi gweled i bregethu ddechreu yn Pandy-y-Ddwyryd o gylch y flwyddyn 1755, a bod y nifer o wyth wedi ymgyfenwi ar enw Crist yn fuan wed'yn, ac fe gymerodd hyn le mewn canlyniad i'r wraig, Lowri Williams, symud yno o Bandy-chwilog, lle yr oedd achos eisoes wedi ei ddechreu. Y mae yn wybyddus fod Methodistiaeth wedi ymwreiddio yn foreu yn Lleyn ac Eifionydd, yn arbenig yn ardaloedd Pwllheli a Brynengan. Bu y Parch. Howell Harries ar daith yn y cymydogaethau hyny yn 1741, a'r Parch. Daniel Rowlands, Llangeitho, yn 1747. Y mae yn naturiol meddwl fod y gŵyr hyn, yn eu ffordd o'r Dehendir i'r parthau yma o Sir Gaernarfon, yn myned trwy Penrhyndeudraeth. Ac y mae yr un mor naturiol casglu iddynt bregethu yn yr ardal, ar eu mynediad neu eu dychweliad, er nad oes dim cofnodiad o hyn wedi ei gadw yn un man. Un peth sydd ddigon hysbys, sef fod y Penrhyn yn dramwyfa rhwng De a Gogledd, a digon tebyg i amryw o'r Deheuwyr, heblaw y ddau ddiwygiwr penaf, fod yn hau yr had da, yn eu ffordd ar draws yr ardal.

Yr hanes cyffredin am y modd yr ymledaenodd crefydd dros Gymru yn amser ein tadau ydoedd, y byddai yr hen grefyddwyr selog, wrth symud o'r naill ardal i'r llall, yn bregethwyr neu heb fod felly, yn cario y gwreichion gyda hwy, a byddai y gwreichion hyny o dan fendith yr Arglwydd, yn enyn ac yn cyneu yn dân mewn cymydogaethau newyddion. Felly y bu pan y symudodd Lowri Williams o Sir Gaernarfon i Bandy-y- Ddwyryd ; ac felly y bu pan yr aeth y wraig, Jane Griffiths, o Garndolbenmaen, yn agos i Frynengan, i gadw ysgol i Ddolgellau. Buont ill dwy yn foddion, yn llaw rhagluniaeth, i gludo y tân o'r naill sir i'r llall. Tra thebyg hefyd ydyw i rai o'r gwreichion cyntaf ddisgyn yn nghymydogaeth y Penrhyn, gan fod cymaint o gyniweirio, yn ol a blaen, trwy y gymydogaeth. Ac yn wir yr ydym yn cael crybwyllion am yr hen wehydd gonest a'r Cristion duwiol, Griffith Siôn, Ynys-y -Pandy,—yr hwn y ceir ei hanes yn helaethach mewn cysylltiad â Thalsarnau—y byddai yn cario tân y diwygiad gydag ef, pan yn croesi y Traeth Mawr a'r Traeth Bach, wrth gyrchu a danfon edafedd ei gwsmeriaid, nes i'r gwreichion oddiwrtho ef fod yn foddion i oddeithio a chyneu y tân yn eu tai hwythau.

Ond er nad oes genym sicrwydd am yr amser a'r modd y rhoddwyd cychwyniad i'r achos yn Mhenrhyndeudraeth, yn rhagluniaethol, y mae llawer mwy o'r hanes yn ystod y blynyddoedd cyntaf ar ol ei gychwyniad wedi ei gadw, nag a geir yn odid yr un ardal arall yn y sir. Yr oedd yr hynafgwr parchedig Daniel Evans, yn fyw pan y casglwyd yr hanes y tro cyntaf, ac iddo ef yr oedd y Parch. John Hughes yn ddyledus am lawer o'r hysbysiadau a dderbyniodd. Cymerodd gwr arall hefyd ddyddordeb mawr mewn casglu ynghyd y ffeithiau, yr hwn oedd yn dra medrus gyda'i ysgrifell, ac a feddai y fantais ddwbl o fod yn enedigol o'r ardal, yn fab i un o'r crefyddwyr cyntaf, ac wedi bod ei hun, am dymor, yn flaenor llafurus yn eglwys y Penrhyn, sef yr hwn a adnabyddid wedi hyny fel John Davies, Penycei, Porthmadog. Yr oedd y ddau wŷr hyn y rhai cymhwysaf ellid gael i anfon yr hanes i awdwr Methodistiaeth Cymru. Arferwyd pob doethineb a phwyll ar y pryd i gasglu ac i gyfleu y ffeithiau yn yr hanes gyda'r fath gywirdeb nad oes le i amheuaeth yn eu cylch. Gan eu bod mor ddyddorol, ac yn cynwys darluniad mor onest o ysbryd, a llafur, ac ymroddiad yr hen grefyddwyr gyda theyrnas yr Arglwydd Iesu, gwneir defnydd helaeth yn y benod hon o'r hyn sydd wedi ei gyhoeddi eisoes.

Nid ydyw yr hanes wedi ei roddi gyda'r fath drefn ac eglurder ag a fuasai yn ddymunol; felly nis gellir dweyd ymha le, nac yn nhŷ pwy y cedwid y moddion y troion cyntaf. Gwneid hyn i ddechreu, weithiau allan ar y cyttir, weithiau mewn gweithdai, bryd arall mewn adeiladau a berthynent i'r anifeiliaid. Y mae gwraig o'r enw Catherine Griffith yn dyfod i sylw yn fynych mewn cysylltiad â'r achos yma yn ei fabandod. Gellid meddwl mai hi oedd blaenffrwyth y llu o waredigion a achubwyd yn yr ardal. Bu hi mewn penbleth rai gweithiau i gael lle i'r pregethwyr i roddi eu traed i lawr i bregethu. Y mae hanes am y Parch. Daniel Rowlands, Llangeitho, unwaith yn pregethu yn y Penrhyn, pa un ai ar ei daith gyntaf i'r Gogledd, ai taith wedi hyny, nid yw yn wybyddus. Catherine Griffith gafodd y fraint i chwilio am le iddo yntau i draddodi y genadwri i'r bobl. Mae yr hanes yn cael ei adrodd i ddangos fod yr Arglwydd yn dwyn ei waith ymlaen trwy foddion hynod o wael a distadl ynddynt eu hunain:—

"Yr oedd Mr. Rowlands, Llangeitho, un tro i ddyfod heibio. Aeth Catherine at ei meistr tir, Mr. D. Llwyd, Tyddyn Isaf, i ofyn iddo am ganiatad i'r gŵr parchedig gael pregethu mewn math o stabl neu feudy agored, i'r hwn y byddai yr anifeiliaid yn arfer troi i mewn i ochel tes neu ddrycin, neu ynte i orwedd pan y mynent. Yr oedd yr adeilad yma, fel y gellid meddwl, yn llawn tom a thail, a thra anmharod i fod yn dy cyfarfod. Pa fodd bynag, wedi cael caniatad i'w ddefnyddio, ymosododd Catrin ar y gorchwyl caled o'i garthu a'i lanhau; a bu ddiwrnod cyfan ymron yn gwneyd hyn. Daeth y gynulleidfa ynghyd, a'r pregethwr a ddaeth hefyd, ond nid oedd modd sefyll yn y beudy, gan drymed oedd y sawyr; ac ar risiau o geryg oddiallan y pregethodd Mr. Rowlands.

"Erbyn darfod yr odfa, yr oedd gŵr a gwraig y tŷ, sef y Tyddyn Isaf, wedi tyneru graddau tuag at y pregethwr, ac anturiasant ei wahodd i'r tŷ i eistedd. Arweiniwyd ef i'r parlwr, a gadawyd ef enyd wrtho ei hun. Ond fe aeth un o'r plant bychain yno ato, Howel Llwyd wrth ei enw. Cymerodd Mr. Rowlands y bychan ar ei liniau, gan ei anwesu mewn modd caredig iawn. Ond wrth iddo wneyd hyn, digwyddodd ganfod pryf bach yn mhen y plentyn; galwodd deulu y tŷ ato, a chan gyfeirio at y pryf bach a dywedyd, 'A welwch chwi beth sydd yn ngwallt y bychan?'-gofynodd iddynt edrych ar y pryfyn, trwy y mwyadyr (microscope) oedd ganddo, ac wele ym- ddangosai fel llyfant mawr, a gwallt y plentyn a ymddangosai fel cyrs ar ei ben. Arweiniodd yr amgylchiad bychan hwn i ymddiddan siriol a rhydd, a rhoddwyd i'r pregethwr ronyn o groesaw. Yr oedd rhagfarn y teulu trwy hyn wedi cael ei ysigo, a phan ddaeth Mr. Rowlands yno eilwaith i bregethu, cafodd gadw yr odfa yn y tŷ; ac nid hir y bu Mrs. Llwyd heb ymuno â'r bobl y buasai ychydig amser yn ol yn arswydo dyfod yn agos atynt. Bu y wraig hon fyw yn hir, a bu farw yn hen, ie, yn hen fam yn Israel."—Methodistiaeth Cymru, I. 526.

Cymerodd y digwyddiad hwn le, gellid tybio, yn un o'r pethau cyntaf mewn cysylltiad â'r achos yma; o leiaf, ymddengys iddo gymeryd lle cyn bod un math o eglwys wedi ei ffurfio. Rhoddir ar ddeall yn y dyfyniad uchod, i'r Parch. Daniel Rowlands fod yma yn pregethu fwy nag unwaith. At yr un wraig, sef Catherine Griffith, y cyfeirir yn yr hanes dilynol, yr hwn sydd i'w weled yn yr un gyfrol, tudalen 302,— "Daeth cyhoeddiad dau bregethwr i Benrhyndeudraeth, ryw amser yn nghychwyniad Methodistiaeth yn y wlad, pryd nad oedd ond ychydig a'u derbynient i dŷ. Nid oedd cyfeillion crefydd yn y Penrhyn ar y pryd ond ychydig a thlawd. Yr oedd gwr a gwraig yno, pa fodd bynag, wedi eu dwyn i hoffi yr efengyl, ac yn barod i wneyd yn ewyllysgar bobpeth a allent i'w chroesawu. Ar eu gwaith yn clywed am ddyfodiad y dieithriaid, ymofynasant yn bryderus iawn am borfa i'w ceffylau dros nos. Nid oedd gan y ddeuddyn eu hunain na maes na pherllan, ond gardd a gauasid i mewn ganddynt o'r cyttir, neu o'r comin fel y dywed llawer Cymro; a'r ardd hon ydoedd yn llawn o bytatws, a'r gwlydd ar y pryd yn eu blodau. Ond er cymaint a fu eu hymdrech gydag amaethwyr y gymydogaeth, ac er iddynt addaw y talent yn llawn am borfa i'r ceffylau, ni allent lwyddo gyda neb i'w cymeryd. Beth oedd i'w wneyd? Ni fynent, er dim, wneuthur cam âg anifeiliaid y gwyr dieithr, y rhai yr edrychent arnynt fel angylion Duw. Penderfynasant, pa fodd bynag, droi y ceffylau i'r ardd, deued a ddelo yn y canlyniad. Erbyn y boreu, yr oeddynt wedi pori y gwlydd hyd at y ddaear; a mawr y chwerthin oedd yn yr ardal am ben ffolineb y gwr a'r wraig, am iddynt roddi eu holl fywyd megis i groesawu y crwydriaid dieithr a ddeuent ar draws y wlad. Ond mawr oedd syndod a llawenydd y ddau grefyddwr pan ddaeth amser codi pytatws, fod yno gnwd llawn cymaint, os nad mwy, nag oedd gan neb yn y fro; a mawr oedd rhyfeddod rhai, a siomedigaeth eraill o'u dirmygwyr, pan ddeallasant na adawyd i'r trueiniaid caredig fod ddim ar eu colled. Daeth yr hanes uchod i law yr ysgrifenydd oddiwrth amrywiol bersonau gwahanol, y rhai a gytunent yn hollol yn mhrif linellau yr amgylchiad."

Nid yn unig yr oedd yn anhawdd cael llety i bregethwyr, a phorfa i'w hanifeiliaid, y pryd hwn, ond ystyrid hi yn fraint i gael tawelwch oddiwrth yr erlidwyr. Y mae yr hanes canlynol, a adroddwyd o enau un o'r hen bregethwyr eu hunain, sef Robert Dafydd o Frynengan, yn ddangosiad fel yr oedd pethau yma cyn bod capel wedi ei adeiladu yn y lle:—

"Crybwyllai Robert Dafydd am dro chwerw o erlid a fu unwaith yn Mhenrhyndeudraeth. William Evans, o'r Fedwarian, oedd yno yn pregethu, a hyny mewn gweithdy cylchwr (cooper). Daeth torf fawr o erlidwyr yno; torasant dyllau yn y tô; ac ymysg y rhai prysuraf o honynt yr oedd dau fab i offeiriad, yn eu crysau, ar ben y tŷ, yn bwrw talpiau mawr o dywyrch ar y bobl; eraill yn curo pob un a ddelai i'r tŷ â gwrysg o goed; cafodd eraill gyrn gwartheg mewn barcdy, a defnyddient y rhai'n yn offer i faeddu y crefydäwyr. Ffaelodd William Evans a phregethu, eto hi a dorodd yn orfoledd ar y trueiniaid rywbryd yn ystod yr odfa, yr hyn, mae'n debyg, a ffyrnigodd yr erlidwyr yn fwy. Canlynent ar ol y crefyddwyr am ysbaid milldir o ffordd, gan eu curo yn gethin â'r cyrn gwartheg. Ac nid oes wybod dros ba faint o ffordd yr ymlidiasid hwy yn y ffordd yma, oni bai i ryw hen ymladdwr adnabyddus eu cyfarfod. Hwn, er mwyn dangos ei nerth a'i wroldeb, feallai, neu ynte, o dosturi dros y rhai a ddioddefent gymaint, a waeddodd, gan godi ei ffon uwch ei ben, myn y gŵr drwg, y mynai efe lonydd i'r bobl, neu y difethai efe hwynt oll. Felly y cafodd y bobl druain ymwared, pan oeddynt leiaf yn ei ddisgwyl."—Methodistiaeth Cymru, II., 266.

1770. Oddeutu yr amser hwn yr oedd cyfarfod eglwysig yn cael ei gynal yma, gyda rhyw fesur o gysondeb. Cynhelid cyfarfodydd eglwysig yn Pandy-y-Ddwyryd fwy na deuddeng mlynedd yn foreuach na hyn. Dichon fod y crefyddwyr yma hefyd wedi dechreu eu cadw yn agos i'r un amser. Ond nid oes sicrwydd am hyny. Yr oeddynt, pa fodd bynag, yn ymgeisio at ryw gymaint o drefn gyda'u cyfarfodydd o gylch y flwyddyn a nodir ar ddechreu y paragraff hwn. Dyma yr amser yr ymunodd Dafydd Siôn James â'r Methodistiaid. Gŵr hynod oedd hwn yn yr ardal, ar gyfrif ei dalent a'i ffraethineb. Meddai ddylanwad mawr ar ei gymydogion, i'w harwain at yr hyn oedd ddrwg, neu yr hyn oedd dda; a chyn ei dröedigaeth, eu harwain at yr hyn oedd ddrwg ac anfoesol, yn ddieithriad, y byddai. Nid oedd ef ei hun, fel y dengys ei ganeuon prydyddol, wedi ymarfer â dim ond anfoes yr amseroedd. Eto, byrlymiai ei dalent allan, a gosodai ei arswyd ar bawb a wnelai gam neu anghyfiawnder. Yr oedd y crefyddwyr yn falch iawn fod un fel hwn wedi ymuno â hwy, yn enwedig pan welsant arwyddion ei fod wedi cael tro. Yr hyn a ychwanegai at eu llawenydd yn fawr oedd, ei fod yn rhagori cymaint arnynt hwy mewn talent a medrusrwydd,— "medrai ddarllen, ysgrifenu, a barddoni." Gwyddent ei fod ar y blaen i'w ardalwyr yn nheyrnas y tywyllwch, ac os oedd yn awr wedi cael gras, credent y gwnelai lawer o ddrwg i achos y diafol o hyny allan. Am hyny, rhoddasant iddo dderbyniad llawen. Ychydig yn flaenorol i'w ddychweliad at grefydd, sef yn y flwyddyn 1767, yr oedd wedi canu cân o wawd ar y Methodistiaid, ac o ganmoliaeth i Eglwys y plwyf. Teitl y gân oedd, "FFLANGELL YSGORPIONOG I'R HERESIAID— gelynion i'r gwirionedd, a alwant eu hunain y METHODISTIAID, ond a elwir yn gyffredin, Penau-Cryniaid, Cariadocs," &c. Darlunia hwy yn y gân hon yn debyg i hyn:—

"Ffeils hudolwyr, treiswyr trawsion
Gwaeth o ryw—y gau athrawon;
Hyll ormeisiaid,—afraid efrau,
O bwdr alwad, yn budr elwa.
Gan dwyllo brodyr mewn dull bradus,

*⁠*⁠*⁠*⁠*

—————————tynu'n anffortunus,
A'u hwylio i ganlyn Howel Harries."

Eto, mewn cân arall,—

"Ymlusgant i deiau, mal deillion i dyllau,
Gan hudo merchedau â'u geiriau, heb eu gwyr,
Ac yno bydd lleisio, gwaedd annuw gweddio,
Ysboncio neidio———————————

Yr engreifftiau hyn a roddant syniad i'r darllenydd y fath un oedd y crefyddwr newydd,—a'r fath a fuasai ei gymeriad a'i arferion blaenorol. Dywedir iddo fod cyn ei ddychweliad mewn cyngrair â'r offeiriad i ymosod ar y crefyddwyr, i'w difrio, a'u gwawdio, a hawdd y gallasai un o'i dalent a'i dueddiadau ef wneuthur llawer o ddrwg iddynt. Pan welwyd ei fod wedi bwrw ei goelbren ymysg y rhai y buasai unwaith yn eu gwawdio, syrthiodd syndod ar bawb, ei hen gyfeillion yn gystal a'r rhai yr ymunasai â hwynt. Yr oedd y syndod yn fwy yn gymaint nad oedd yn wybyddus pa fodd y cymerasai ei dröedigaeth le. Erys tywyllwch hyd yn awr ar y modd y digwyddodd hyn. Er hyny, cafwyd digon o brawf iddo gael tro gwirioneddol. Ymadawodd yn llwyr â'i hen gymdeithion, a daeth o hyny allan yn wasanaethgar gyda theyrnas yr Arglwydd Iesu. "Llosgodd bentwr o'r fath rigymau,- bwriodd yr hen Interludiau & gyfansoddodd gynt i'r tân, ynghyd a'i lyfrau a'i bapyrau, fel na allent halogi neb mwyach; ac o'r braidd y diangodd y darnau uchod heb eu difetha." Wedi troi cefn ar ei hen gyfeillion, nid oedd dim a wnelai â hwy mwyach; ac er fod ol yr hen arferion arno trwy ei oes, daliodd ei dir gyda chrefydd i'r diwedd. Ei ganiadau o hyn allan oeddynt ar bethau crefyddol, oddieithr un rhigwm, yr hwn a gyfansoddodd fel sèn i offeiriaid yr Eglwys Wladol. Dechreua y rhigwm fel hyn:—

"Ow Eglwys Loegr glaiar gloff,
Os buost yn hoff a bywiog,
Ti eist yn awr ----- yn dyrau,
A'th gorpws gwan yn garpiog.

"Fe aeth dy weision duon di,
Yn ddiles iawn meddyliais i,
Ni wna dy offeiriaid am eu ffi
Ond pob direidi a gwaradwydd;
Y gorau am growsio yw'r mwya'u gras,
Neu yfwr harty o'r brecci bras."

Yr achlysur iddo gyfansoddi y rhigwm hwn oedd, gwaith offeiriad meddw—un o'i hen gymdeithion gynt yn lluchio gwydrad o gwrw i'w wyneb, tra yr elai i mewn i dŷ tafarn yn Mhenmorfa, gan edliw iddo ei enciliad oddiwrth y wir Eglwys at y Sismaticiaid.

Cymwynaswr i achos crefydd oedd Dafydd Siôn James; bu yn blaenori y canu yn y Penrhyn, am yr ysbaid maith o haner cant o flynyddoedd. Bu farw yn y flwyddyn 1831, yn 88 mlwydd oed, ac y mae ei feddrod i'w weled o flaen capel Nazareth.

Hanes digon hynod ydyw yr helynt a fu gydag adeiladu y capel cyntaf yn yr ardal hon. Fe geir yr hanes hwnw yn Llyfr Actau y Methodistiaid, ac fel y canlyn y mae:—" 1777. Tua'r pryd hwn yr adeiladwyd yr ail gapel yn y wlad hon, sef capel Penrhyndeudraeth. Adeiladwyd y capel hwn mewn adeg isel, ac mewn amseroedd blinion ar grefydd, sef tua'r flwyddyn 1777. Derbyniwyd ugain punt o'r Deheudir. Yr oedd gwrthwynebiad mawr i'r adeilad hwn gael ei godi; holl foneddwyr y gymydogaeth yn gwgu ar yr amcan; a chytunai lliaws mawr o'r werin â hwynt, a da fuasai ganddynt atal y trueiniaid tlodion a berthynai i grefydd yn yr ardal, i fyned rhagddynt gyda'u gorchwyl. Ond hyn ni allasent ei wneuthur; eto llwyddodd y boneddigion i'w rhwystro i gael llechau i'w doi. Yr oedd cloddfeydd Ffestiniog yn agos, a llechau rhagorol yn ymyl, ond ni cheid hwy i doi yr addoldy bychan. Nid oedd o ran ei faint, gallesid meddwl, prin yn werth i neb sylwi arno. Mae'r adeilad eto i fyny, er na ddefnyddir ef er's blynyddoedd bellach i addoli ynddo; a bwthyn bychan isel a gwael yr olwg arno ydyw; ac oni bai ei fwriadu i'r Methodistiaid addoli ynddo, nid edrychasid prin arno, ac ni chawsai boneddwyr y fro wybod dim am dano. Ond yr oedd y dygasedd a lanwai eu mynwesau, yn rhoddi craffder y barcud yn eu llygaid, a chyfrwysder y llwynog yn eu hystrywiau. Fe fu y muriau, pa fodd bynag, am ryw gymaint wedi eu codi, yn sefyll yn noethion heb dô arnynt, gan yr anhawsder a brofid i gael llechau ato. Cawsant ganiatad, wedi peth gohiriad, oddiwrth oruchwyliwr Syr Watkin, i godi cerig i'w doi, os gallasent eu cael o fewn ffiniau a berchenogid gan y boneddwr hwnw. Nid oedd dim bellach i'w wneyd, ond troi allan i chwilio y bryniau a'r cytiroedd a berthynai i Syr Watkin, am gynifer o lechau ag a roddai dô ar gaban o adeilad o ychydig o latheni o hyd ac o led. Cafwyd, pa fodd bynag, ryw fath o lechau, nid cymwys iawn i'r diben; ond eto, y fath yr oedd yn dda eu cael y pryd hwnw. Mae y llechau yn y golwg eto, yn gryn fodfedd o drwch; a rhaid eu bod yn drymion ac afrosgo iawn; ac yn enwedig, pan y cofiom fod yn rhaid eu cludo o'r mynydd ar gefnau ceffylau, ar hyd ffyrdd na allai na chert na char-llusg redeg ar hyd-ddynt. Eto, er pob rhwystr a llafur, gosodwyd to ar yr adeilad; a bu yn lloches ddiddos rhag gwynt a gwlaw, ac oerni a gwres, am lawer o flynyddoedd. Ie, llawer cyfarfod melus a gafwyd ynddo; llawer pregeth wlithog a draddodwyd o dan gysgod y llechau afrosgo, a llanwodd Duw y lle gwael lawer gwaith â gogoniant ei bresenoldeb, nes oedd cnawd yn methu ymgynal dan y lluchedenau tanbaid. Nid oes dafod,' medd fy hysbysydd parchedig, 'a all draethu am werth na rhif y bendithion a dywalltwyd ar ganoedd, o fewn y capel hwnw.'"-Methodistiaeth Cymru. I., 521.

Ni pheidiodd y gwrthwynebwyr a dangos eu gelyniaeth ar ol cael y capel i fyny. Yr oedd gweled pobl dlodion a di-nod wedi llwyddo yn eu hamcan yn flinder ac yn ddolur llygaid iddynt. Edrych arnynt yn addoli ynddo Sabbath ar ol Sabbath, oedd beth na fynent ei wneuthur. Ffromasant yn ddirfawr, galwasant eu gilydd ynghyd, bwriadasant gyngor, a'r cyngor hwnw oedd tynu y capel i lawr. Nid oedd neb tebyg i Gamaliel, i roddi cyngor iddynt i gilio oddiwrth eu bwriad drygionus, a phe rhoddasid y cyngor, ni wrandewsid arno. Yn eu digter, penderfynasant dynu y capel i lawr; "Ond y noson cyn y diwrnod apwyntiedig, bu farw y boneddwr a gymerai y flaenoriaeth yn y gorchwyl yn ddisymwth. Galwyd ef ar ffrwst i'r byd anweledig, ac o flaen Barnwr yr holl ddaear. Parodd yr amgylchiad disyfyd a galarus hwn, ddyryswch ar amcanion y gwyr ag oeddynt yn y cyngrair, a syrthiodd eu cynlluniau oll i'r llawr."

"Gallesid disgwyl," ebe adroddwr yr hanes, "y buasi yr amgylchiad uchod yn ddigon i arafu ysgogiadau y gwrthwynebwyr oll; ac fe fu yn effeithiol i leithio aidd llawer un yn ei ddygasedd rhagllaw, eto nid heb eithriad gofidus. Hysbysir i ni gan ddynion geirwir, fod un wraig foneddig, a hono yn berthynas i'r gwr a fuasai farw mor ddisymwth, wedi penderfynu, er i'r penau-cryniaid lwyddo i gael capel, y mynai hi eu lluddias i gael pregethu ynddo tra y byddai hi byw. Yn y cyfamser, cafwyd cyhoeddiad gŵr enwog o'r Deheudir i bre- gethu ynddo, ar ei ffordd i Sir Gaernarfon (Griffiths, Nevern, medd rhai). Deallwyd hyn gan y wraig foneddig, ac ymosododd ar y gorchwyl o luddias i'r gwr gael pregethu. I'r diben hwn, cyflogodd nifer o ddynion at y gorchwyl, gan addaw eu gwledda yn helaethwych ar ol ymlid y pregethwr pengrynaidd i ffordd o'r fro. Daeth awr y bregeth, a'r erlid- wyr hefyd fuant ffyddlawn i'w hamod; a thrwy luchio a baeddu y gŵr dieithr, lluddiasant yr odfa, ac ymlidiasant y pregethwr ymaith o'u goror hwynt. Wedi llwyddo yn yr ymgyrch i eithaf boddlonrwydd iddynt eu hunain ac i'r wraig foneddig a'u gosodasai ar waith, dychwelasant i'r palas i eistedd with y ciniaw, ac i ymlawenychu uwchben gorchestion y diwrnod. Ond tra yr oedd pob wyneb yn siriol, a phob llaw yn brysur oddeutu yr arlwy, wele y'darn llaw' yn y golwg, yn peri braw a synedigaeth ymhob calon; oblegid trwy ryw anffawd neu gilydd, ac yn nghanol y ffwdan a'r prysurdeb yn dwyn y ciniaw ymlaen, dymchwelodd rhyw grochan yn llawn o wlybwr berwedig ar y wraig fawr ei hun, ac ymhen ychydig bu farw! Cafwyd llonydd i addoli yn yr ardal hon o hyny allan. Llaesodd dwylaw yr erlidwyr yn mro y Penrhyn, nid gan argyhoeddiad barn, a llai na hyny gan hyfrydwch serch, ond gan wir fraw."

Yr oedd Catherine Griffith, y soniwyd am dani amryw weithiau yn flaenorol, yn byw yn nhŷ y capel, ac arhosai llawer o ofalon yr achos ar ei hysgwyddau hi yn barhaus. Yr oedd hon yn wraig dduwiol ac o ysbryd rhagorol, ond ei bod yn dlawd ei sefyllfa. Llawer o weithredoedd da a wnaeth er mwyn y Gwaredwr a'i deyrnas. Y mae rhai o'i hymdrechion i gael tamaid o fwyd i'r llefarwyr a ddelent heibio ar eu teithiau, mewn coffa yn y wlad hyd y dydd hwn. Un o'r cyfryw ydyw yr hanesyn hynod a ganlyn:—

"Yr oedd cyhoeddiad gwr o'r Deheudir i fod unwaith yn nghapel y Penrhyn am ddeg o'r gloch y boreu. Nid yw tystiolaethau yn cytuno pwy ydoedd gyda sicrwydd, ond ei fod naill ai Mr. Llwyd, o Henllan, neu Mr. Jones, Llangan. Yr oedd rhyw fusgrellni wedi bod ar law rhywun ynghylch darpar tamaid o fwyd i'r gŵr dieithr; neu ynte yr oedd y gair am ei ddyfodiad wedi cyraedd y lle yn rhy ddiweddar i wneuthur y ddarpariaeth a dybid yn angenrheidiol. Tebygol ydyw mai lled ddirybudd oedd cyhoeddiad y gŵr. Parodd hyn brofedigaeth lem i Catherine Griffith, gan nad oedd ganddi o fewn y tŷ ond ychydig o fara lled dywyll ac ymenyn; yr oedd ei phrofedigaeth yn fwy am fod y gŵr a ddisgwylid yn ŵr bonheddig, o sefyllfa a dygiad i fyny gwahanol i lawer o'r cynghorwyr bychain adnabyddus iddi. Gwyddai Catherine yn dda pa mor ddefnyddiol ydoedd gweddi mewn amgylchiad o ddyryswch a chyfyngder; a chan mor gynefin ydoedd â'r gwaith hwn yn ngwahanol amgylchiadau ei hoes, defnyddiai yr un moddion y tro hwn; a gofynai i'r Brenin mawr ei hanrhegu hi ag ychydig arian i arlwy yr hyn a dybiai yn weddus i'r gŵr dieithr yn giniaw. Hi a wnaeth hyn oddiar y syniad fod y Goruchaf wedi gwneuthur pethau cyffelyb dan ryw amgylchiadau o'r blaen; ond er iddi weddio, nid oedd yn dyfod yn y ffordd a dorasai hi allan. Ond pan yr oedd ar fedr myned i'w gwely y noswaith cyn yr odfa, clywodd drwst mawr yn y capel, y fath ag a barodd iddi fyned yno yn ebrwydd. Pa beth a welai ar ei dyfodiad ond aderyn mawr yn ehedeg o gwmpas yn y capel, ac yn ymguro eilwaith yn erbyn y ffenestri. Daliwyd yr aderyn, ac wele cyffylog ydoedd. Parotowyd ef yn giniaw i'r gŵr dieithr; yr hwn a synai gael y fath ddanteithfwyd mewn lle mor dlawd, a bu raid i'r hen wraig adrodd iddo yr holl hanes, er mawr syndod i'r pregethwr. Mae amryw yn fyw eto [1850], a glywodd y chwedl gan Catherine Griffith ei hun, am eirwiredd yr hon ni chafwyd lle i ameu."—Methodistiaeth Cymru. I., 523. Dywed yr awdwr parchedig fod yr hanesyn uchod wedi disgyn i'w law ef mewn dull a thrwy foddion nad oedd dim amheuaeth yn ei feddwl o barthed ei gywirdeb. Ceir yn mhellach yr hyn a ganlyn wedi ei ysgrifenu gan y Parch. John Hughes ar waelod yr un tudalen,—"Mewn ysgrif ddiweddarach, dywedir mai Mr. Jones, o Langan, oedd y gŵr, ac mai yn ddisymwth y daeth i ymofyn llety yn nhŷ Catherine Griffith, ar ei ffordd i Sir Gaernarfon. Dywedir hefyd ei fod wedi cyraedd y lle, ac eisoes yn anedd y wraig dlawd pan y canfu hi yr aderyn, a phan ei gwelodd yn ehedeg o bared bwy gilydd yn y capel, iddi waeddi arno, Beth yw hwn Mr. Jones? a'i fod ef yn cynorthwyo i'w ddal, ac mai i swper y noson hono y bwytawyd ef. 'A mynych (medd yr hanes) y coffai yr hen batriarch o Langan am swper gwyrthiol yr hen Gatherine Griffith o'r Penrhyn.""

Adroddir ffaith arall mewn amser diweddarach, i ddangos yr ysbryd rhagorol oedd wedi meddianu y wraig hon. Dywedodd Robert Dafydd, Brynengan, wrthi rywbryd pan ar ymweliad â'r Penrhyn, ar ol dechreuad yr Ysgol Sabbothol, onid âi hi i'r ysgol i ddysgu darllen y Beibl, yr edrychai ef ar hyny fel diffyg gras ynddi, ac y deuai ef i'r Penrhyn i'w diarddel o'r gymdeithas eglwysig! Ufuddhaodd y wraig i hyn hefyd yn ewyllysgar, er ei bod oddeutu 80 mlwydd oed, oblegid nid oedd dim yn ormod ganddi ei wneyd mewn henaint yn gystal ag yn hoewder ei nerth, i hyrwyddo yr achos mawr yn ei flaen. "Yr wyf yn cofio ei gweled," meddai yr hwn a anfonai yr hanes i'r Parch. John Hughes, "yn yr Ysgol Sul, yn ei llyfr A. B. C., dechreu dysgu pan yn 80 mlwydd oed. Ac yr oedd yn darllen yn ganolig, yn y Testament Newydd, cyn pen blwyddyn wedi dechreu." Mewn cofiant byr i Catherine Griffith, yn y Drysorfa, Tachwedd 1826, dywedir iddi fod yn byw, dros ryw dymnor pan yn wraig ieuanc, yn Nolgellau. Oherwydd ei bod yn gyfyng arni o ran ei hamgylchiadau, hi aeth i werthu bara gwyn, er mwyn cael tamaid i fagu ei phlant. Dydd yr Arglwydd oedd y diwrnod goreu yn yr wythnos i werthu bara gwyn. Ond un tro, wrth wrando Mr. Tamberlain, periglor y plwyf, yn pregethu, ac yn dweyd wrth ei wrandawyr eu bod yn gwneyd dydd yr Arglwydd yn ddydd marchnad, aeth y dywediad i'w chalon i'r fath raddau fel na fedrai werthu bara wedi hyny ar y Sabbath. Yn yr amser hwnw, a hi eto o dan argyhoeddiad, cyfarfu ar y ffordd, tuallan i dref Dolgellau, â dau wr, sef John Pierce a Robert Dafydd [Brynengan], o Sir Gaernarfon, yn myned i Langeitho. Wrth yr olwg ddifrifol oedd arnynt, meddyliodd eu bod yn ddynion duwiol, o ganlyniad nesaodd atynt, a gofynodd a gai hi ymddiddan â hwy. A'r hyn oedd ganddi i'w ofyn iddynt ydoedd, "A oedd yn bosibl iddi fyned i'r nefoedd a gwerthu bara gwyn ar ddydd Sul?" Hwy a roddasant iddi gynghorion, o berthynas i grefydd ac iawn ymddygiad, y rhai ni allai hi, y pryd hwnw, eu deall. Ond glynodd geiriau un o'r ddau yn ddwys yn ei meddwl, sef, oni adawai hi y ffordd ddrygionus yr oedd yn ei dilyn, "Chwi a fyddwch yn uffern mor sicr a bod fy llaw i ar y llidiart yma." Mor onest oedd yr hen bobl, ac mor rhyfedd oedd ffyrdd yr Arglwydd i ddychwelyd eneidiau y dyddiau hyny! Bu Catherine Griffith fyw dros ychydig yn niwedd ei hoes gyda pherthynasau iddi yn Abermaw, a bu farw mewn tangnefedd, yn hen ac yn gyflawn o ddyddiau.

Yn y cyfnod boreuol ar hanes crefydd yn ein gwlad, ceir engreifftiau mynych o egwyddor bur a chydwybodolrwydd nodedig i ddyledswydd yn yr hen grefyddwyr. Yr oedd eu gonestrwydd a'u cywirdeb yn eu nodi allan, tuhwnt i bob amheuaeth, fel saint yr Arglwydd a rhai rhagorol y ddaear. Ac yn yr amgylchiadau lle cyfarfyddid â chywirdeb a chydwybodolrwydd gonest i achos yr efengyl, gwelid mor aml a hyny, ofal rhyfeddol ac hyd yn nod gwyrthiol rhagluniaeth y Goruchaf dros ei bobl. Heblaw y pethau a nodwyd am Catherine Griffith, cyfarfyddwn â phrawf eglur o ddiniweidrwydd Cristionogol ar un llaw, ac o ofal tadol y Llywodraethwr mawr am ei ganlynwyr ar y llaw arall, yn hanes un arall o wragedd crefyddol y Penrhyn:—

"Adwaenwn," meddai yr ysgrifenydd, "un wreigan weddw dlawd, yr hon, er maint ei thlodi, a gyfranai ryw gymaint, yn ol ei gallu, tuag at gynhaliaeth yr achos crefyddol yn ei chartref, ac nid oedd bwlch wedi bod yn ei thaliad am amser maith. Ond yr oedd ar un tro nodedig mewn profedigaeth fawr, am nad oedd ganddi ddim mewn llaw, nac un golwg am ddim i dalu ei hadduned fisol. Yn ei phrofedigaeth, meddyliodd beidio myned i'r cynulliad eglwysig y diwrnod yr oedd y tal i gael ei wneyd, rhag' meddai, 'rhoddi esiampl ddrwg i neb esgeuluso cyflawni eu haddewid.' Ond nid oedd ei chydwybod yn dawel i hyn, gan ei bod yn abl i gerdded; oblegid edrychai ar hyny yn 'esgeulusiad o'r cyd-gynulliad;' felly, rhwng bodd ac anfodd, hi a gychwynodd tua'r lle, a chyn ei bod ond ychydig latheni oddiwrth y tŷ, cyfarfu dau wr bonheddig â hi, gan ofyn iddi, 'Ai dyma y ffordd sydd yn arwain i'r Traeth Bach?' 'Ie,' ebe hithau, 'dyna'r Traeth o'ch blaen-chwi a fyddwch yno yn union.' Rhoes y boneddigion i'r hen wraig ddau swllt, ac i ffordd yr aethant, ac nis gwelodd hwynt mwyach." Mae yr hanes yn dweyd yn mhellach, i'r hen wraig holi llawer am y ddau foneddwr. Nid yw yn annhebyg, ychwaith, iddi barhau i edrych arnynt, oblegid gallasai weled a'i llygaid y fan yr oeddynt i groesi y traeth. Ond er gwneuthur llawer o ymholiad yn eu cylch, methodd a chael allan na siw na miw am eu mynediad na'u dychweliad. Cofnodwyd y digwyddiad, fel ag i roddi ar ddeall fod y wraig ei hun, yn gystal a'i chymydogion, o dan yr argraff fod y ddau foneddwr wedi eu hanfon yn oruwchnaturiol, i estyn cynorthwy iddi i dalu ei hadduned fisol,

Ar gychwyniad yr achos yn y Penrhyn, nid oedd y rhagolygiad am iddo lwyddo ond bychan iawn, yn enwedig wrth edrych ar bethau yn allanol. Yr oedd yr offerynau yn wael a distadl, ac felly y buont am lawer o flynyddau. Y syndod ydyw i'r ychydig grefyddwyr oedd yma allu dal eu tir heb Iwfrhau a digaloni. O ran hyny, y mae crybwyllion yn bod, iddynt ar un adeg fod mewn cryn lawer o betrusder, pa un ai parhau i fyned ymlaen a wnaent, ynte rhoddi yr achos i fyny yn gwbl ac yn hollol. "Y gwir ydyw, fe fu golwg isel a gwedd ddigalon ar yr achos dros lawer o amser, cymaint felly nes oedd ymosodiad ar rai o'r brodyr yno i roi heibio y cyfarfodydd eglwysig yn llwyr; oblegid ni ddaethai neb atynt o'r newydd er's amser maith; ac yr oeddynt hwy eu hunain bellach yn amddifad o'r mwynhad hyfryd a brofid ganddynt gynt .Ar ryw achlysur, pan oeddynt ynghyd, gosodwyd y mater gerbron, a gofynwyd ai nid gwell oedd rhoddi y cwbl i fyny? Cyn rhoddi atebiad cadarnhaol i'r gosodiad, cynygiodd un o'r brodyr ddal yr achos i fyny goreu gellid o'r pryd hwnw hyd Galanmai canlynol. Cefnogwyd hyn gan un arall, a chytunasant yn unllais i sefyll yn ffyddlawn bob un at ei orchwyl hyd yr amser a benodwyd, a chytunasant hefyd y rhoddid dirwy o bum' swllt ar bwy bynag o honynt a dynai yn ol cyn pen y tymor. Cyn Calanmai, pa fodd bynag, yr oedd y demtasiwn o dynu yn ol wedi colli ei grym, oblegid ymwelodd yr Arglwydd yn y cyfamser â'r bobl dlodion, ac a barodd i'w calonau lawenychu. Deffrodd y gogledd-wynt, a chwythodd y deheuwynt ar yr ardd fechan hon, nes oedd ei pheraroglau yn ymwasgaru. Siriolodd yr ymweliad hwn bob mynwes brudd, fel na fu raid dirwyo neb. Ychwanegwyd amryw o aelodau newyddion at eu rhif, a rhoddwyd ysgogiad adnewyddol yn y gwersyll."

Nid priodol ydyw terfynu y benod hon heb wneuthur crybwylliad am flaenoriaid cyntaf y Penrhyn, a'r modd y gosodwyd hwy yn y swydd, neu yn hytrach, y modd yr ymgymerasant hwy eu hunain â'r swydd. Ar ol dyfodiad Mr. Charles i fyw i'r sir, tua 1785, yr amcanwyd gyda dim math o drefn a rheol i osod blaenoriaid ar yr eglwysi. Ond yr oeddynt yn y Penrhyn wedi anturio i ymgymeryd â'r gorchwyl hwn rai blynyddau yn flaenorol i hyny, heb na rheol na threfn. Yr oedd eu hanwybodaeth a'u hanfedrusrwydd gyda'r cyfryw orchwyl, o angenrheidrwydd, yn fawr. Ond at eu plentynrwydd y mae genym ni yn yr oes hon le i synu fwyaf,—

"Gwelwn y cyfryw blentynrwydd," medd yr hanes, "ymysg hen grefyddwyr y Penrhyn, mewn amgylchiad arall. Aeth dau frawd unwaith o'r Penrhyn i Frynengan, yn Sir Gaernarfon, i'r cyfarfod eglwysig. Yr oedd crefydd yno wedi gwreiddio yn ddyfnach, ac wedi ymeangu yn fwy nag oedd yn nghartref y ddau frawd. Cychwynasai yn foreuach yn Brynengan, a chyraeddasai y gymdeithas yno fwy o drefn a chysondeb wrth fyned a'r achos crefyddol ymlaen. Gyda gradd o syndod y deallai y ddau frawd o'r Penrhyn fod yn Mrynengan ryw swyddwyr yn yr eglwys na wyddent hwy gartref ddim am danynt; urdd o ddynion a elwid blaenoriaid. Yr oedd hyn yn ddarganfyddiad newydd iawn i'r ddau frawd dieithr, a theimlent yn y fan yn awyddus i gael y cyffelyb swyddwyr yn eu cartref. Ar eu dychweliad, achubasant y cyfle cyntaf i osod gerbron y ddiadell fechan yr hyn a welsent yn Brynengan, a'r angenrheidrwydd iddynt hwythau gael yr un fath swyddwyr. Gan na wyddai y bobl yn y byd pwy a feddylid wrth yr enw blaenoriaid, na pha beth a ddisgwylid oddiwrthynt, naturiol oedd iddynt ymofyn am eglurhad, yn enwedig gan y canfuant fod y ddau frawd yn gosod pwys mawr ar y peth, ac yn prysuro i'w gael i ben. Gofynent, gan hyny, pa fath oedd y swydd hon i fod? Pa beth oedd ei gwaith,— ac o ba fuddioldeb a fyddai? Ni ellid rhoddi nemawr o eglurhad i'r gofynion caledion hyn, yn unig ail ddywedid na fyddai yr achos yn y Penrhyn ddim yn gyflawn heb eu cael, ac mai swydd gyffelyb i swydd Overseer y tlodion ydoedd. Nid oedd yr awgrym yma ar natur y swydd, yn tueddu mewn un modd i enyn serch tuag ati, gan y gwyddent oll mai swydd ddigysur a di-elw iawn oedd swydd Overseer y tlodion; ac ni allwn feddwl y teimlai pawb radd o betrusder i ymgymeryd â hi. Ond gan y rhoddid ar ddeall iddynt ei bod yn dra angenrheidiol, ac na fyddent yn gyflawn eu trefniadau yn y Penrhyn hebddi, cododd un brawd i fyny, a chan gyfarch brawd arall a ddywedodd, Mi fentra i y swydd, os mentri dithau.' 'Gwnaf,' ebe y llall, 'am flwyddyn, deued a ddelo.' Dywedir mai John Prichard, Hafod-y-mynydd, oedd un o'r ddau a fentrodd y swydd; 'a dyma,' meddai yr hysbysydd, y blaenoriaid cyntaf a fu erioed yn y Penrhyn, os nad hefyd y rhai goreu.'"—Methodistiaeth Cymru, I., 525.