Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II/Pencaergô a Gelligwiail

← Dechreuad yr Achos yn Penrhyndeudraeth

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II gan Robert Owen, Pennal

Penrhyn (Nazareth) →

PENOD V.

PENCEARGO A GELLIGWAIL.

CYNWYSIAD.—Desgrifiad o'r ddau fwthyn—Yn gyffelyb i fynydd Ebal a mynydd Garizim—Y cyfarfod eglwysig cyntaf yn Gelli gwiail—Dafydd Siôn James yn dyfod i'r seiat—Imraniad eglwysig yn cael ei gyfanu trwy orfoledd.

 AU fwthyn bychan ydyw Pencaergô a Gelligwiail, yn ardal y Penrhyn; erbyn hyn bron wedi myned i ebargofiant. Ar gyfrif yr hyn a gymerodd le ynddynt yn nghychwyniad Methodistiaeth yn yr ardal, yn unig, y dygir eu henwau i sylw yma. Ychydig o grybwyllion a geir am danynt, ac mae yr ychydig hyny yn gyd-blethedig â'r hanes a roddwyd yn y benod flaenorol; ond ni buasai mor hawdd deall yr hanes, heb roddi peth eglurhad ar y ddau fwthyn, a'r amgylchiadau cysylltiedig â hwy. Nid oes neb yn byw yn y naill na'r llall yn awr, ond y maent wedi eu gadael yn furddynod gwag, yn sefyll arnynt eu hunain, megis yn y distaw-fyd, heb yr un bod dynol byth yn cyrchu tuag atynt. Erys hen dy Gelligwiail ar ei draed hyd y dydd heddyw, a golwg hynafol, oedranus arno; wedi ei adeiladu wrth dalcen bryn bychan, fel pe yn bwrpasol er mwyn i'r bryn dori awch gwynt y gorllewin; y to eto heb syrthio i mewn iddo; gyda dau gorn simdda, un ar bob talcen, top y rhai y gall gŵr gweddol dal yn awr ei gyraedd a'i law. Y mae y tŷ i'w weled i'r teithiwr, wrth fyned i fyny gyda'r gerbydres, o Borthmadog i Ffestiniog, ar y llaw dde, ymhen tua milldir ar ol gadael gorsaf y Penrhyn. Efe ydyw y tŷ uwchaf ar y dde, cyn dyfod i'r anialdir a'r goedwig sydd yn y fro, ac nid ydyw ond ergyd careg da oddiwrth y Rheilffordd. Mewn lleoedd cyffelyb y byddai hen grefyddwyr cyntaf y Methodistiaid, yn gyffredin, yn ymgynull ynghyd i addoli, yn nghychwyniad crefydd yn y wlad,—mor bell ag y gallent oddiwrth gyrchfa pobloedd.

Y mae Pencaergô yn nghysgod bryn yn mhellach drachefn oddiwrth y Rheilffordd, o'r bron mewn llinell union, i gyfeiriad yr afon neu y traeth. Rhwng y ddau fwthyn y mae pantle, trwy yr hwn yr arweinia y ffordd fawr (turnpike road) o Borthmadog i Maentwrog, heibio i Durnpike Cae-Vali. O'r pantle hwn, ymddengys Pencaergô a Gelligwiail megis yn sefyll ar drumau o fryn, y naill ar y llaw dde a'r llall ar y llaw aswy, heb fod nepell oddiwrth eu gilydd, a gallesid yn hawdd glywed canu, nid yn unig o'r pantle yn y canol, ond oddiar y naill fanc i'r llall. Nid yn annhebyg i hyn yr oedd mynydd Ebal a mynydd Garizim, lle y gosodwyd llwythau Israel, chwech ar bob un, i ddywedyd Amen, pan y clywent y bendithion a'r melldithion yn cael eu cyhoeddi gan yr offeiriaid yn y dyffryn rhyngddynt. Mewn rhyw ystyr yn debyg iddynt, fel y ceir gweled eto, yr oedd y brodyr yn Gelligwiail yn clywed canu a molianu gan eu brodyr oedd yn well na hwy yn Mhencaergô.

Yn Gelligwinil y dechreuwyd cynal cyfarfodydd eglwysig yn y Penrhyn, mor bell ag y buwyd yn alluog i gael hyny allan. O leiaf y mae sicrwydd eu bod yn cael eu cynal yn y tŷ hwn yn y flwyddyn 1770, er fod pregethu mewn lleoedd eraill yn yr ardal yn gynt na hyn. Darlunir y tŷ y pryd hwnw fel hen dŷ mynyddig. A'r un modd hefyd ceir darluniad o'r bobl a ymgynullent yn y tŷ i ddibenion crefyddol, fel rhai plaen a hynod gyntefig yn eu ffordd. Nid oes dim hysbysiad pwy oedd yn byw yn y tŷ ar y pryd, yn mhellach na'u bod yn perthyn i'r gymdeithas eglwysig a gyfarfyddent ynddo. Pobl wledig a thlodion oedd y crefyddwyr oll. Un eithriad a allasai fod yn wahanol, sef Mrs. Llwyd, o'r Tyddynisaf, ond mae yn dra thebyg mai ar ol hyn yr ymunodd hi a chrefydd. O berthynas i'w cywirdeb a'u huniondeb, nid oes le i amheuaeth. Ond yr oeddynt yn dra anwybodus ac anfedrus yn y ffordd o gario achos crefydd ymlaen. Nis gallasent fod yn amgen, gan nad oeddynt wedi cael manteision i wybod y nesaf peth i ddim am hyny o drefniadau a feddai y Methodistiaid y pryd hwnw, ac nid oedd neb yn y cyffiniau i'w cyfarwyddo. Oddiwrth eu dull o ddwyn eu cyfarfodydd ymlaen, prin y gellid meddwl fod gweddusrwydd priodol addoliad crefyddol yn eu mysg, a phrin y gellid meddwl weithiau fod eu cynulliadau yn wir addoliad o gwbl. Wedi dyfod ynghyd i'r hen dŷ y rhoddwyd desgrifiad o hon, eisteddent o amgylch y tân, gan ymddiddan â'u gilydd yn rhydd a dirodres, fel y gwnaent ar achlysuron cyffredin eraill, "a rhai o honynt ar y pryd a sugnent y bibell, ac a chwifient y myglus, heb edrych ar hyny yn un trosedd ar weddeidd-dra a threfn." Yn y dull hwn yr oeddynt yn yr hen anedd ddiaddurn pan y daeth Dafydd Siôn James atynt yn ddirybudd, i gymell ei hun i fod yn aelod yn eu mysg. Mae yr adroddiad canlynol am yr amgylchiad hwnw wedi ei ysgrifenu, yr ydym yn tybio, gan ei fab ei hun,-

"Un tro, pan oeddynt wedi ymgyfarfod yn y modd yma, daeth atynt ŵr a adwaenent yn dda, ond un na fuasai gyda hwynt yn eu cyfarfodydd neillduol erioed o'r blaen. Yr oedd yn syn ganddynt ei weled, a pharod oeddynt i dybied naill ai fod ganddo ryw amcan gau, neu ynte ei fod wedi camsynied am natur y cynulliad. Am hyny, ar ei ddyfodiad i mewn, aeth gŵr y tŷ ag ef i ystafell arall o'r neilldu, er mwyn rhoddi hysbysiad iddo mai cyfarfod eglwysig oedd ganddynt; neu ynte, os oedd hyny yn adnabyddus iddo, i ymofyn âg ef pa beth a'i cymhellasai i ddyfod atynt. Wedi cael boddlonrwydd yn yr ymddiddan, dychwelodd at ei frodyr, ac yn llawen iawn a ddywedodd, 'A wyddoch chwi beth, mae Dafydd Siôn James wedi rhoi ei enw i lawr y mynyd hwn.' Felly, debygid, y byddent yn derbyn aelod newydd i mewn, trwy iddo roddi ei enw i lawr, fel y gwneir yn bresenol gyda dirwest."— Methodistiaeth Cymru, I., 499.

Cyfarfyddodd yr achos yn y Penrhyn â llawer tro, er y pryd yr oedd y gymdeithas eglwysig yn cyfarfod yn Gelligwiail, hyd y wedd gysurus a llwyddianus sydd arno yn awr. Er i'r Arglwydd, o bryd i bryd, ymweled â'i bobl yn nhrefn ei ras, a pheri bod eu nifer yn cael ei ychwanegu, deuai pethau blinion drachefn i'w cyfarfod. Gwelodd yr eglwys hon dymhorau gauafaidd ac amseroedd o iselder mawr. Eto ni bu yr Arglwydd, o'r dechreuad yn yr hen dŷ gwael, mynyddig, hyd y pryd hwn, heb rai yn ei geisio. Nid oes dim lladd yn bod, fel y dywedodd rhyw un, ar achos crefydd. Parhaodd y berth i losgi yn dân yma, er pob ystormydd a gwyntoedd croesion, am fod yr Arglwydd ei hun yn nghanol y berth. Diffodd a wnaethai y tân, a darfod yn llwyr, oni bai y gofal a fu am dano gan yr Hwn y dywedir am dano, "Corsen ysig nis tyr, a llin yn mygu nis diffydd." Mewn amseroedd diweddarach bu cwerylon ac ymrafaelion lawer yn y Penrhyn, yn gymaint felly ag y bu raid anfon cenad ar ol cenad dros Gyfarfod Misol y sir, i geisio ei heddychu. Ond unwaith, yn unig, hyd y mae yn wybyddus, y cymerodd ymraniad le yn eu plith, a hyny yn yr hen dy bychan, Gelligwiail. Nid yw yn hysbys pa beth fu yr achos o'r ymraniad, yn unig dywedir iddo gymeryd lle mewn canlyniad i ddadl a gyfododd yn eu plith, ac i'r ddadl hono gyfodi o rywbeth bychan. Fel y canlyn yr adroddir am yr helynt hwn:—

"Unwaith fe gyfododd dadl yn eu plith, ac y mae yn bur debyg mai am rywbeth bychan yr oedd; oblegid am bethau bychain yn gyffredin y mae dadl ymysg brodyr. Aeth y ddadl, pa fodd bynag, mor boeth ag i beri ymraniad yn eu plith. Arosodd un blaid yn Gelligwiail, a chiliodd y blaid arall i dŷ yn y gymydogaeth, o'r enw Pencaergô; a chyfarfyddai y pleidiau yn y ddau dŷ yr un noswaith. Fel yr oedd rhai o'r aelodau yn dychwelyd adref ryw noson o'r Gelligwiail, o gyfarfod eglwysig, clywent swn canu a molianu yn Mhencaergo. Ar hyn, gwaeddai un o honynt yn ddisymwth, 'Holo! Pencaergô a'i pia hi—rhaid mai hwy sydd yn eu lle,- dowch ynо, dowch yno.' Ac yno yn y fan yr aethant, gan ymuno eilwaith â'u gilydd, ac ni bu yno ymraniad mwy."- Methodistiaeth Cymru, I. 501.

Mor syml a chywir ydoedd yr hen grefyddwyr cyntaf, hyd yn nod pan y methent gydweled a'u gilydd. Bron nad ellir dweyd mai da oedd i'r ymraniad hwn gymeryd lle, er mwyn i'r oes bresenol a'r oes a ddel weled mor ebrwydd, a chyda moddion mor onest y cyfanwyd yr ymraniad.