Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II/Nodiadau Ychwanegol

← Yr Ysgol Sabbothol (Dosbarth Ffestiniog)

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II gan Robert Owen, Pennal

Ddyffryn Ardudwy yn flaenorol i'r flwyddyn 1785 →

PENOD VIII.

NODIADAU YCHWANEGOL,

Y CYNWYSIAD.—Y Dosbarth yn cael ei gymharu â Dosbarthiadau eraill—Y cynydd o fewn deugain mlynedd—Y Teithiau Sabbothol—Y Gweinidogion a'r Pregethwyr—Y Gymdeithas Arianol—Yr Achos Dirwestol—Cyfarfod Dosbarth Ffestiniog.

 IAMEU mai yr hyn a dyna sylw y darllenydd oddiwrth hanes yr eglwysi yn y tudalenau blaenorol, yn gyntaf oll, ydyw y cynydd dirfawr sydd wedi bod ar achos crefydd yn Nosbarth Ffestiniog yn yr haner can' mlynedd diweddaf. Mae cynydd yr achos yn gyffredinol i'w briodoli i'r cynydd digyffelyb yn y boblogaeth, ynghyd âg i fendith yr Arglwydd ar ymdrechion ei bobl. Er mai yn y rhanbarth hwn y dechreuodd ac y gwreiddiodd Methodistiaeth gyntaf yn y rhan orllewinol o Sir Feirionydd, eto, bu tymor hir, pryd yr oedd rhanau eraill o'r wlad, megis eglwysi Dol- gellau, Dyffryn, Abermaw, Bryncrug, Bwlch, Corris, yn gryfach ac yn fwy blaenllaw. Ac nid oedd y dosbarth hwn fel y cyfryw ond rhyw ganlyn ar ol y dosbarthiadau eraill. Efe a gyfrifid y lleiaf o honynt. Ond fel y cerddodd yr amser, trodd olwynion Rhagluniaeth, a dylifai y bobloedd i ardaloedd Ffestiniog, nes y daeth yr ardaloedd hyn, oherwydd eu cryfder mewn rhif, yn gryfion hefyd i gario achos crefydd ymlaen. Diameu fod gwersi i'w dysgu oddiwrth y cyfnewidiadau mawrion a gymerasant le. Y mae yn bur eglur, pa fodd bynag, fod clod nid ychydig yn ddyledus i arweinwyr crefydd yn y parthau hyn, yn y blynyddoedd a basiodd, gan iddynt ddarparu mor helaeth ac mor brydlon ar gyfer anghenion ysbrydol y bobl. Mewn bod yn effro a llygadog i ddeall arwyddion yr amseroedd, rhagorodd y tô diweddar o grefyddwyr ar grefydd- wyr cyntaf y wlad. Haner can' mlynedd yn ol, sef yn y flwyddyn 1840, pryd yr oedd poblogaeth plwyf Ffestiniog oddeutu 3000, nid ydym yn cael fod rhif yr holl wrandawyr gyda'r Methodistiaid yn cyraedd ond yn brin 800. Yn awr, pan roddir amcangyfrif y boblogaeth oddeutu 13,000, y mae rhif gwrandawyr y Methodistiaid, yn yr ystadegau diweddaf, yn ymyl 5000. Nid ydym yn meddwl wrth ddweyd hyn fod y Methodistiaid wedi gwneuthur yr oll a allasent, na'r oll a ddylasent ei wneuthur. Ond am y modd effro ac anturiaethus y dygwyd ymlaen y gorchwyl o adeiladu capelau newyddion, ac y ffurfiwyd eglwysi newyddion, i ateb i'r cynydd y naill flwyddyn ar ol y llall, nid oes ond canmoliaeth i'w roddi. Mae y symudiadau gyda hyn i'w gweled yn hanes pob eglwys ar ei phen ei hun. Cadwasant i fyny hefyd, i fesur mawr, y rheol Ysgrythyrol, trwy gynorthwyo y gwan mewn achosion o adeiladu capelau newyddion. Fel yr amlhaodd lliaws trigolion y fro, cryfhaodd teyrnas y Gwaredwr ymhlith pob enwad crefyddol, yn gyfatebol. Yr oedd yma nifer o hen frodorion yr ardal yn meddu "crefydd bur, a dihalogedig gerbron Duw a'r Tad," y rhai a roddasant eu delw, i raddau helaeth, ar y dieithriaid a'r dyfodiaid, a bendithiodd yr Arglwydd ymdrechion ei bobl, heb yr hyn ni buasid yn gweled y wedd lwyddianus a welir heddyw ar yr achos yn ei holl gysylltiadau. Dylid cadw mewn côf hefyd, ddarfod i'r Diwygiad 1859-1860, yr hwn a gymerodd le ar ddechreuad y cynydd mawr yn y boblogaeth, wneuthur daioni anrhaethadwy yn y rhan yma o'r wlad.

Y CYNYDD O FEWN DEUGAIN MLYNEDD.

Dengys y daflen ganlynol faint y cynydd, ymhlith y Methodistiaid Calfinaidd, o fewn cylch dosbarth Ffestiniog, yn ystod y deugain mlynedd diweddaf. Gan mai yn 1849 yr argraffwyd y cyfrifon gyntaf, cymerwn y flwyddyn hono i'w chymharu â'r flwyddyn ddiweddaf.

Y TEITHIAU SABBOTHOL YN 1840.

1. Penrhyn, Siloam. 2. Bethesda, Tanygrisiau. 3. Ffestin- iog, Maentwrog. 4. Trawsfynydd, Cwmprysor, Eden.

YN 1890.

1. Nazareth. 2. Gorphwysfa. 3. Minffordd. 4. Pant. 5. Siloam, Croesor. 6. Maentwrog Uchaf, Maentwrog Isaf, Llenyrch. 7. Peniel, Engedi, Rhydsarn, Babell, Teilia mawr (dau bregethwr). 8. Bethesda a'r Tabernacli(dau bregethwr). 11. 9. Tanygrisiau, Cwmorthin. 10. Rhiw, Talywaenydd. Garegddu. 12. Bowydd. 13. Capel Saesneg. 14. Trawsfynydd, Cwmprysor, Eden.

Yn y flwyddyn 1816, dwy daith Sabbath oedd yn yr oll o Ddosbarth Ffestiniog, sef (1) Wern, Penrhyn, Maentwrog; (2) Ffestiniog, Cwmprysor, Trawsfynydd. A 5 oedd nifer y capelau. Yn 1840, rhif y teithiau oedd 4, a rhif y capelau 9. Yn 1890, mae rhif y teithiau yn 14, a rhif y capelau a'r ysgol-dai yn 30.

Y GWEINIDOGION A'R PREGETHWYR.

YN 1840.

Edward Rees, Ffestiniog. 2. Thomas Williams, Bethesda. 3. David Williams, Maentwrog. Nid oedd yr un gweinidog ordeiniedig yn byw o fewn Ddosbarth Ffestiniog yn y flwyddyn 1840. Tri gweinidog yn unig a berthynai i'r Cyfarfod Misol y flwyddyn hon, sef Robert Griffith, Dolgellau; Daniel Evans, Harlech; Richard Humphreys, Dyffryn.

YN 1890.

Gweinidogion, David Jones, Garegddu; William Jones, Trawsfynydd; David Roberts, Rhiw; T. J. Wheldon, B.A., Tabernacl; Samuel Owen, Tanygrisiau; E. J. Evans, Nazareth; David O'Brien Owen, Llanfrothen; Robert Roberts, Minffordd; John Williams, B.A., Ffestiniog (Engedi). Preg- ethwyr, D. D. Williams, Ffestiniog (Peniel); Robert Morris, Ffestiniog; M. E. Morris, Minffordd; E. O. Davies, B.Sc.; R. H. Evans, Ffestiniog.

Y GYMDEITHAS ARIANOL.

Ffestiniog sydd yn teilyngu y clod o gychwyn y Gymdeithas hon; yma y planwyd y planhigyn, ac y daeth yn bren mawr, ffrwythlon, a thoreithiog. Gwnaethpwyd llawer o wasanaeth da drwyddi, a chlywyd llawer o son am dani amser aeth heibio, er nad oes eto lawn ddeugain mlynedd er ei chychwyniad cyntaf. Gwnaeth y Saeson lawer o helynt trwy briodoli iddi ddibenion nad oeddynt gywir, sef mai ei hunig amcan ydoedd dwyn elw i ryw nifer penodol o bersonau. Ond un engraifft ydoedd hyn, o blith miloedd, yn profi fod pob diwygiad, fel rheol, yn cyfarfod âg erledigaeth. Rhoddwyd eisoes grybwyllion, mwy neu lai helaeth, am dani ynglyn â'r gwahanol gapelau. I'r diweddar Mr. David Williams, Cwmbowydd, blaenor yn perthyn i'r Annibynwyr yn Bethania, Blaenau Ffestiniog, y priodolir gweithiad allan gynllun y Gymdeithas Arianol. Sefydlwyd hi gyntaf yn Bethania, ar y 24ain o Dachwedd, 1847, er cynorthwyo i dalu dyled y capel. Y cyntaf o gapeli y Methodistiaid i gychwyn y Gymdeithas oedd Bethesda. Sefydlwyd hi yno Chwefror 20fed, 1854. Rhif yr aelodau y noson gyntaf, megis yr hysbyswyd mewn cysylltiad â hanes eglwys Bethesda, ydoedd 36. Yr arian a dderbyniwyd y noson hono, 22p. 5s. Cynyddodd yn fuan ar ol ei sefydlu, ac amrywiai y swm yn y Gymdeithas hon yn unig o 300p. i 1,500p. Manteisiodd yr achos drwyddi, rhwng y llôg a dderbyniwyd o'r Banc, a'r llôg a arbedwyd, dros 1,000p. Treigl- wyd y swm o oddeutu 9,000p. trwy y Gymdeithas yn y Rhiw mewn corff 12 mlynedd o amser. Ffurfiwyd Cymdeithas hefyd ynglyn â holl gapeli eraill y gymydogaeth. Cyrhaeddid dau amean daionus drwyddi: yr oedd yn gyfle rhagorol i weithwyr a dderbynient eu cyflog yn fisol i roddi o'r neilldu yr hyn fyddai ganddynt yn weddill,—cynyrchodd a meithrinodd hyn ysbryd cynildeb a darbodaeth; yr amcan arall ydoedd, cael arian yn ddi-lôg i dalu dyled y capelau lle y ffurfid y Gymdeithas. Y Parch. Griffith Williams, Talsarnau, wrth wneuthur sylwadau ar hanes yr achos yn y Sir, yn Nghymdeithasfa Penrhyndeudraeth, Tachwedd, 1873, a roddodd grynhodeb o weithrediadau y Gymdeithas Arianol, yr hyn a ddengys ymha oleuni yr edrychid arni y pryd hwnw. Yr oedd dyled y capelau o fewn. cylch y Cyfarfod Misol, y flwyddyn y cynhelid y Gymdeithasfa uchod, ychydig dros 16,000p. Ac ar gyfer hyny cyrhaeddai gwerth ein meddianau yn nosbarth Dolgellau, 6,770p.; yn nosbarth y Dyffryn, 10,355p.; yn nosbarth y Ddwy Afon, 12,581p.; ac yn nosbarth Ffestiniog, 25,655p., yn gwneyd y cyfanswm yn 55,361p. "Pwy," ebai Mr. G. Williams, "na fuasai yn falch o etifeddiaeth o'r gwerth yna, serch fod arni rhyw ddyled o 16,000p.?" Ac elai ymlaen:—

"Y mae haelioni y cynulleidfaoedd yn gweithio mewn dwy ffordd, sef trwy roddi arian, ac hefyd trwy roddi benthyg arian yn ddi-lôg. Yn Ffestiniog y dechreuodd yr arferiad dda hon, tuag ugain mlynedd yn ol, ac yno y mae yn fwyaf llwyddianus hyd heddyw. Rhoddwyd allan yn y modd yma, yn nosbarth Ffestiniog, ac yn neillduol yn nghymydogaeth Ffestiniog ei hun, o bryd i bryd, er pan sefydlwyd y cynllun hwn, y swm o 29,841p. 9s. 2c., ac yn y rhanau eraill o'r sir 2536p. 1s. 7c., sef cyfanswm o 32,377p. 13s. 9c. Y mae yn awr allan yn menthyg y swm o 8943p. 17s. 4c. Y mae rhai o'r capelau mawr a chostus yn nosbarth Ffestiniog heb ddim llôg wedi cael ei dalu arnynt er's llawer o flynyddoedd. Yn y cyffredin y mae mwy mewn llaw na swm y ddyled ar y capel. Yn Nhanygrisiau mae mwy mewn llaw o 182p. 6s. 4c. na'r ddyled, yn Bethesda mwy o 247p. 12s. 33c., yn y Tabernacl mwy o 447p. 8s. 11c., ac yn Croesor y mae 200p. mewn llaw, er fod y ddyled wedi ei thalu er mis Awst diweddaf. Arian di-lôg y gelwir yr arian yma, ond nid wyf yn sicr fod yr enw yn briodol. Mae Duw yn sylwi ar yr hyn a gyfrenir at ei achos, ac yn gwobrwyo. Ni wnaeth y wraig weddw hono o Sarepta ddim a dalodd yn well iddi na'r deisen hono i ŵr Duw. Fe fu yn fortune i Obededom i'r Arch gael ei throi i'w dŷ. Ac ni chafodd Pedr erioed y fath helfa o bysgod a'r diwrnod y rhoddodd fenthyg ei long yn bwlpud i Iesu Grist i bregethu allan o honi. Y mae yn Ffestiniog lawer allant ddwyn tystiol- aeth i'r bendithion a dderbyniasant eu hunain, trwy roddi benthyg eu harian yn y ffordd yma ar gapelau. Y maent wedi dysgu dau beth gyda'u gilydd, sef cynildeb a haelioni. Dywedai y diweddar Barchedig Richard Humphreys, os byddai i ddyn ddysgu enill ac heb ddysgu cynilo, yr elai yn wastraffus. O'r tu arall, os dysgai gynilo heb roddi, elai yn gybydd. Ond yr oeddynt hwy yno wedi dysgu dau beth, cynildeb a haelioni. Mae y cybyddion olaf yn Ffestiniog wedi eu gweithio i ffordd."

YR ACHOS DIRWESTOL.

Un o neillduolion chwarelwyr ac ardalwyr Ffestiniog ydyw, eu bod wedi dangos mawr sel o blaid achos dirwest o'r cychwyn cyntaf. Cynhaliwyd y cyfarfod dirwest cyntaf erioed yn Ffestiniog yn nghapel Bethesda, Hydref 25, 1836. Llywyddwyd y cyfarfod gan y Parch. Thomas Williams, a'r prif areithiwr oedd Mr. W. Ellis Edwards, Penrhos (wedi hyny y Parch. W. Edwards, Aberdar). Ardystiodd 104 yn y cyfarfod cyntaf. Ymhen llai na thri mis, sef Ionawr 12fed, 1837, yr oedd nifer y dirwestwyr yn y Blaenau yn 803, yn y Llan 278, Coedbach 40—cyfanrif 1121. Safodd y gymydogaeth, o hyny hyd yn awr, mor gryf o blaid achos sobrwydd ag un man yn Nghymru. Y mae llwyrymwrthodiad â diodydd meddwol, fel rheol, wedi bod yn amod aelodaeth eglwysig yn y cylch hwn o'r wlad. "Un o'r pethau cyntaf oll a adawodd argraff ar ein côf," ebe ysgrifenydd mewn erthygl yn y Traethodydd ar "Ymneillduaeth yn Ffestiniog," tuag ugain mlynedd yn ol, "ydoedd gweled cyfarfodydd brwdfrydig yn cael eu cynal, a'r trigolion yn rhodio yn orymdaith, ar nosweithiau goleu leuad, o un cwr i'r fro i'r cwr arall, gan gario baneri sobrwydd i chwifio yn yr awyr, a chanu nes gwneyd i'r creigiau grynu." Ymladdwyd brwydrau, flynyddoedd lawer yn ol, o flaen ustusiaid y dos- barth, er gwneuthur ymdrech i leihau nifer y tafarndai a roddent achlysur i feddwdod, a buwyd i fesur yn llwyddianus. Ac er clod i weinidogion yr Efengyl a gwladgarwyr twymgalon eraill, buont lawer gwaith yn dadleu yr achosion hyn eu hunain o flaen mainc yr ynadon. Mor ddiweddar a dechreu Awst y flwyddyn hon (1890), enillwyd yn y dull hwn, mewn canlyniad i ymdrechion gwrol nifer o wyr da yr ardal, un o'r buddugoliaethau godidocaf yn hanes ymdrechion dirwestol ein gwlad, trwy atal trwyddedau tair o dafarndai yn mhlwyf Ffestiniog.

CYFARFOD DOSBARTH FFESTINIOG.

Y mae y wybodaeth sydd ar gael am ffurfiad y cyfarfodydd dosbarth, ynghyd a'u gweithrediadau yn amser y tadau, yn hynod o brin. Y crynhodeb goreu y llwyddasom i ddyfod o hyd iddo ydoedd, crybwyllion a gasglwyd o ysgrifau a llythyrau Lewis William, Llanfachreth, a John Jones, Penyparc, yr hyn y rhoddwyd eglurhad arno eisoes (cyf. i. 268-272, a 343- 346). Mae dosbarth Ffestiniog, fel y mae yn dal cysylltiad âg amgylchiadau yr eglwysi, ac â'r Cyfarfod Misol, yn aros yr un faint o ran ei gylch, heb dynu dim oddiwrtho na chwanegu dim ato, er y flwyddyn 1820. Ychydig o waith a wnelid ynddo hyd o fewn yr ugain mlynedd diweddaf. Ymgynullai ynghyd yn achlysurol, gan amlaf wrth orchymyn a chyfarwyddyd y Cyfarfod Misol. Ni chedwid dim cofnodion i fod yn arosol. Gosodid rhyw frawd yn llywydd, ac weithiau, fel y digwyddai, ysgrifenid yn y dyddiadur, neu ar ryw ddalen a geid wrth law, unrhyw beth a fu dan sylw. Eithr yn awr gwneir llawer mwy o waith yn y cyfarfod dosbarth, a chedwir pethau mewn gwell trefn. Mewn cyfarfod a gynhaliwyd yn Maentwrog, Hydref 29ain, 1874, penderfynwyd, "Fod llyfr yn cynwys cofnodion holl gyfarfodydd y dosbarth i gael ei gadw, a bod William Davies, Ffestiniog, i fod yn ysgrifenydd." O'r adeg hono hyd yn awr cedwir cofnodion rheolaidd, ac megis y crybwyllwyd, daw llawer mwy o faterion i gael sylw yn y cyfarfodydd. Mawrth 18fed, 1881, rhoddodd Mr. W. Davies ei swydd fel ysgrifenydd i fyny, ac etholwyd Mr. J. Parry Jones, U.H., y Banc, yn ei le. Rhagfyr 12fed, 1884, rhoddodd yntau ei swydd i fyny, ac etholwyd Mr. Owen Jones, yn awr o Erw Fair, i'r swydd. Ac efe ydyw ysgrifenydd a chynullydd Cyfarfod Dosbarth Ffestiniog hyd yn bresenol.